اشک‌ها و لبخند‌ها درقاب جادویی

بی‌شک رسانه‌ها در هویت‌بخشی به ناخودآگاه جمعی و بازخوانی حافظه تاریخی ملت‌ها در چند سده اخیر نقش بی‌چون و چرایی را ایفا کرده‌اند. بعد از ناز شستی که گوتنبرگ با شیطنت خود در راه‌اندازی صنعت چاپ به دنیا نشان داد مبادله اخبار وارد مرحله رنسانس خود شد. تلویزیون هرچند که بعد از سینما زایش و بلوغ خود را سپری کرد، اما دنگ خود را بدرستی از هنر هفتم سوا نمود و فرآیندی رو به رشد را با شتاب در ربع قرن اخیر طی کرد.
تلویزیون ایران نیز پس از پیروزی انقلاب در مسیری رو به اوج، گام به گام با سایر رخدادهای مملکت پیش آمد. رشد جمعیت و افزونی سواد و دانش میان اغلب آحاد جامعه و گستره رسانه‌های مجازی در چند سال اخیر به عنوان مهمان ناخوانده و به گونه‌ای تنها رقیب تلویزیون، زعمای قوم این رسانه را وادار به پویایی و حرکت به سمت نیازها و خواسته‌های مخاطب در عصر تبادل اخبار و داده‌های تصویری کرد. در مجالی کوتاه فراز و نشیب‌های تلویزیون را در ۳۰ سال اخیر مرور کرده‌ایم.
باورهای تازه و جریان‌سازی که انقلاب را به ثمر رساند، جامعه ملتهب در اواخر دهه پنجاه را با تعاریف جدیدی از مدنیت و منزلت انسان در هستی روبه‌رو کرد. این باورها که از اعتقادات دینی و مذهبی نشات می‌گرفت، در اوایل پیروزی انقلاب در مرحله ایدئولوژی و فکر، نمود رسانه‌ای خود را به شکل مکتوب و شفاهی خیلی پررنگ به مخاطب و گیرنده پیام گره می‌زد. اهرم تلویزیون در مسیر رسانه‌ای کردن رخدادهای ملتهب انقلاب با تصویر هویت پیدا می‌کرد.
نخستین حرکت تلویزیون به واقع در دوره جدید حیات خود با پخش سخنرانی‌های رهبر انقلاب معنا و مفهوم پیدا کرد، به گونه‌ای که جغرافیای جماران و محل زندگی هدایتگر انقلاب به یکی از مولفه‌های تصویری و تاریخی تلویزیون تا زمان حیات امام مبدل شد. وقوع جنگ معادلات و تعاریف تازه‌ای از کار رسانه‌ای را در تصویرسازی و انعکاس این رخداد جریان‌ساز در دهه ۶۰ برای تلویزیون رقم زد. بعد از فروکش کردن التهابات جامعه در اواخر دهه ۵۰ و سنجاق شدن جنگی مزاحم به ردای تازه و نونوار انقلاب، مردم بلافاصله خود را در آزمون تازه‌ای محک زدند. تلویزیون نیز همگام با آحاد جامعه در این مسیر قرار گرفت، به گونه‌ای که نیمی از جدول برنامه‌های تلویزیون در دهه ۶۰ به رخداد‌های جنگ وصل می‌شد. مدیران و فعالان در تحریریه اخبار تلویزیون به تجارب تازه‌ای در این عرصه رسیدند. فیلم‌های مستند و گزارشی در این دهه برای تلویزیون و مخاطبان آن که اخبار جبهه‌ها را لحظه به لحظه رصد می‌کردند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند.
شبکه‌های تلویزیون در ۲ کانال خلاصه می‌شد که کانال ۲ بیشتر رویه فرهنگی، آموزشی و علمی داشت و کانال یک به عنوان شبکه اصلی تلویزیون ایران، برنامه‌های گوناگون ارائه می‌داد. تلویزیون در دهه ۶۰ با توجه به محاصره اقتصادی کشور، در عرصه تولید کج‌دار و مریز به حرکت خود ادامه داد. به هر روی همه برنامه‌ها به گونه‌ای تحت تاثیر جنگ قرار داشتند.
فیلم‌ها و مجموعه‌های داستانی خارجی بیشترین زمان فراغت مخاطب را پر می‌کردند. فیلم‌های سینمایی جمعه عصر شبکه یک، مهم‌ترین سرگرمی مردم را شکل می‌دادند. شبکه ۲ نیز با تولید تله‌تئاتر بخشی از برنامه‌های نمایشی خود را به‌درستی پوشش می‌داد. سریال سربداران یکی از نخستین حرکت‌های تولیدی بعد از انقلاب بود که تلویزیون را وارد مرحله تازه‌ای از مجموعه‌سازی با‌توجه به توانایی‌ها و استعدادهای جوانان این مرز و بوم کرد. با ترسیم قواعد و مناسبات تازه در رویه سریال‌سازی، بلافاصله نیروهای تازه‌نفس که اغلب از فعالان عرصه تئاتر بودند وارد گود مجموعه‌سازی شدند. سلطان و شبان و آیینه ۲ سریالی بودند که با استقبال وسیع مخاطب مواجه شدند.
تولید سریال‌های مناسبتی از اهداف اصلی مدیران شبکه‌های مختلف تلویزیون است ورود به مسیرهای تازه داستانی و تولید سریال‌های بلندمدت شبانه نیز تجربه‌های جدیدی است
هر ۲ شبکه انرژی ویژه‌ای برای هویت‌بخشی و غنای برنامه کودک در دهه ۶۰ گذاشتند. به واقع بعد از اخبار و مجموعه‌های داستانی، برنامه‌های کودک ۲ شبکه، بیشترین بیننده را داشتند. مدرسه موش‌ها، محله برو بیا، بازم مدرسه‌ام دیر شد، هوشیار و بیدار به نوعی تناسب مقبولی بین کارتون‌های خارجی و برنامه‌های تولید داخلی برقرار کردند. قدیمی‌ترین برنامه ورزشی که ۳۰‌سال هم دوام آورد <ورزش و مردم> شبکه یک است که شب‌های یکشنبه آخر وقت مشتاقان ورزش را کنار گیرنده‌ها بیدار نگه می‌داشت. شبکه ۲ هم جمعه‌ها برنامه ورزشی خود را به مخاطبان ارائه می‌داد که این برنامه یک دهه به صورت مداوم پخش شد ولی بعد از آن، پخش این برنامه ورزشی با فراز و نشیب مواجه شد و چند سالی هم به بایگانی خاطره‌های ما پیوست تا این که در چند سال اخیر دوباره این برنامه به غلتک تولید افتاد.
از میانه‌های دهه ۶۰ تلویزیون به جدول مشخصی از تولید و پخش برنامه‌ها رسید. هرچند که به نوعی تمام برنامه‌ها تحت تاثیر رخدادهای حاکم بر جبهه‌های جنگ بودند، اما با شکل‌گیری گروه‌های مختلف در تلویزیون، تولید و پخش برنامه‌ها شکل قانونمندتری به خود گرفت.
● رنگ‌های اصلی
تلویزیون بعد از پایان جنگ در سال ۶۷ و تحت تاثیر جریان حاکم بر جامعه کم‌کم رویکرد تازه‌ای را در تولید برنامه و ساخت مجموعه‌های داستانی پیش گرفت. برنامه‌ای چون روایت فتح که از دل جنگ بیرون آمد و به مولفه و شاخصه تازه‌ای از مستندسازی بدل شد، در ادامه راه خود به رخدادهای پس از جنگ و تبعات آن از منظر دیگری نزدیک شد.
از سوی دیگر کشور بعد از ۲ رخداد جریان‌ساز چون انقلاب و جنگ تحمیلی در شرایط ویژه‌ای به سر می‌برد. محاصره اقتصادی هنوز سایه سنگین‌اش بر کشور حس می‌شد و از سوی دیگر بازسازی مناطق ویران شده، نیروی مضاعفی را در تمام عرصه‌ها می‌طلبید.
مقطع دوم حرکت تلویزیون با تغییر مدیریت آن در اوایل دهه ۷۰ رقم خورد. در عصر سازندگی، تلویزیون نیز به یک خانه‌تکانی جمع و جور پرداخت. با آمدن طیف جوان و تازه‌نفس، شبکه‌های تلویزیونی تازه‌ای شکل گرفت. زمان پخش برنامه‌ها از ۱۰ ساعت به ۱۸ ساعت افزایش پیدا کرد. برنامه‌های صبحگاهی به زمان فراغت بینندگان گره خورد. <صبح بخیر ایران> به یکی از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیون بدل شد. شبکه یک با مدیریت جدید خود بعد از چند سال ۲۴ ساعته جدول برنامه‌های خود را غنی کرد. شبکه ۳ با تعریف پر کردن ایام فراغت جوانان گام به عرصه رسانه ملی گذاشت و با پوشش دادن رخدادهای ورزشی طیف وسیعی از مخاطبان را به سوی خود کشاند.
شبکه ۴ با اهداف پژوهشی، علمی و آموزشی در جوار ۳ شبکه دیگر پیش آمد تا این که بعد از ۳ سال هویت و اقتدار خود را میان سایر شبکه‌های پرمخاطب تثبیت کرد. با راه‌اندازی شبکه خبر، اطلاع‌رسانی مسیر تعریف‌شده و منسجم‌تری پیدا کرد.
مجموعه‌سازی و تولید برنامه‌ها با توجه به گسترش شبکه‌ها وارد مرحله نوینی شد. فیلم‌های ۱۶ میلی‌متری جای خود را به ویدئو و دوربین‌های جمع و جور آن دادند. سرعت و شتاب تولید افزون شد و طیف تازه‌نفسی از برنامه‌سازان وارد کارزار ساخت و تولید شدند.
در اواخر دهه ۷۰ شبکه‌های استانی نیز راه‌اندازی شدند و به شکل مستقل برای خود جدول پخش مهیا کردند. گسترش شبکه‌ها رقابتی سالم را بین برنامه‌سازان رقم زد. برخی از فعالان در عرصه سینما با حمایت مدیران سیما وارد گود مجموع‌سازی شدند.
شکل‌گیری مرکز سیما فیلم، تولید سریال‌های داستانی را وارد مرحله نوینی کرد. چند سریال مهم و تاریخی تلویزیون در این مرکز به سامان رسید. یکی از چالش‌هایی که این مرکز در بدو فعالیت خود با آن مواجه شد، بیرون کشیدن نسخه سینمایی از سریال‌ها برای نمایش در جشنواره فیلم فجر بود که هم به سریال‌ها آسیب می‌زد و هم نسخه سینمایی را از رمق می‌انداخت. بعد از چند سال آزمون و خطا، به‌درستی این رویه کار از شمایل سریال‌ها حذف شد. در ابتدای دهه ۸۰ با حضور مدیریت جدید تولید نسخه سینمایی بالکل از برنامه‌های سیما فیلم خارج شد.
برنامه‌های ترکیبی و آیتم‌های کمدی از نیمه دوم دهه ۷۰ رنگ و لعاب تازه‌ای به تلویزیون بخشیدند. نسل تازه‌ای از بازیگران و شوخی‌پردازان وارد گود کمدی شدند که تلاش آنها با استقبال مخاطبان تلویزیون مواجه شد. برنامه <تا هشت و نیم> اتفاق مبارک و فرخنده‌ای در میان آثار بدیع تلویزیون بود که خلاقیت و اندیشه در آن موج می‌زد. بعد از توفیق <تا هشت و نیم> برنامه‌های مشابه آن در شبکه‌های دیگر به شکل انبوه تولید شد که چون کپی‌های ناقصی از آن برنامه بودند، توفیقی همسان با هشت و نیم به دست نیاوردند.
از ابتدای دهه ۸۰ تلویزیون وارد مرحله تازه‌ای از باروری خود شد. اکنون در زمینه‌های فنی و ساخت ابزارآلات الکترونیک، نیروهای خلاق و جوان ، تلویزیون را در مسیر تازه‌ای قرار دادند. برخی از تابوها که سلیقه‌ای و بدون دلیل مانع خلاقیت و زایش آثار فاخر و مقبول می‌شد، توسط مدیران تازه کنار زده شد. برنامه‌ها، اسناد تاریخی و جریان‌سازی در دوره تازه به بینندگان ارائه شد که بعد از ۲۰ سال تازگی داشت.
تمرکز و توجه به برنامه‌های زنده و گفتگومحور باعث توجه طیف تازه‌ای از مخاطبان به تلویزیون شد که سال‌ها از پیگیری برنامه‌های تلویزیون گریزان بودند. مدیران امروز تلویزیون که سماجت و شجاعت را سرلوحه کار خود قرار دادند و همین امر باعث شد که هم بینندگان و هم برنامه‌سازان از این فضای سالم و باز بهترین بهره را ببرند.
برنامه‌های گفتارمحور و پژوهشی‌ چالشی که در ابتدای دهه ۷۰ زیاد خاطر خواه نداشتند، در دوره مدیریت جدید به سبب بهره بردن از کارشناسان و برنامه‌سازان خلاق و خبره با توفیق روزافزونی مواجه شدند. استقبال مردم از نظرخواهی و مشارکت پیامکی آنها در برخی از برنامه‌های پرمخاطب به خیلی از مدیران و زعمای قوم ثابت کرد که مردم تمام حرکات و گفتار آنان را سنجیده و حافظه تاریخی آنان بشدت فعال است.
برنامه‌های زنده در دوره تازه از فعالیت‌های تلویزیون با مشارکت مخاطبان فصل نوینی از همراهی بینندگان و خواسته‌های آنان را از مدیران رقم زده است، به گونه‌ای که بیشتر مدیران و مسوولان برنامه‌های خبری و زنده تلویزیون را پیگیری می‌کنند. نمونه آن برنامه خبری و پرمخاطب ۳۰/۸ شبکه دوم است که گزارش‌های آن اغلب با پاسخگویی و واکنش مدیران مواجه می‌شود که این مهم برای یک برنامه خبری ۱۵ دقیقه‌ای توفیق نسبی محسوب می‌شود.
در دوره جدید مدیریت رسانه ملی،توجه به سریال‌های مناسبتی، ثمرات خوبی نزد مخاطب به ارمغان آورده است، به گونه‌ای که تولید سریال‌های مناسبتی اکنون از اهداف اصلی و تعریف‌شده مدیران شبکه‌های مختلف تلویزیون است. ورود به مسیرهای تازه داستانی و تولید سریال‌های بلندمدت شبانه تجربه‌های جدیدی است که مدیران شبکه‌ها در حال گذر از مرحله آزمون و خطا هستند. اکنون سریال‌های نوروزی و ماه رمضان به یک تعریف شناخته‌شده‌ای رسیده‌اند. تولید تله‌فیلم و توجه به آثار وطنی با تمرکز بر مولفه‌های قومی، دینی و ملی حرکت مقبولی است که در سال‌های اخیر انجام شده است. با تمرکز تولید تله‌فیلم در مرکزی چون سیمافیلم، می‌توان به کیفیت این آثار در چند سال آینده امیدوار شد، چون تاکنون اصل بر کمیت این تله‌فیلم‌ها بود و کیفیت برخی از این آثار به خاطر شتابزدگی تولید، زیاد مورد التفات کارشناسان و منتقدان قرار نمی‌گرفت.
● زمان‌های طلایی
تلویزیون در ۳۰ سال اخیر همگام با خاطرات و مخاطرات آحاد جامعه گام‌های مقبول و باورپذیری برداشته است. اکنون که در عصر ترکتازی رسانه‌های مجازی و غیرمجازی به سر می‌بریم مدیران تلویزیون وظیفه سنگینی در مسیر حرکت خود بر دوش دارند. از تجربه‌های گذشته باید به زیباترین شکل بهره برده و تجربه‌های تازه را باید در حد هوش و درایت بیننده زیرک و ممتاز امروزی سامان دهند. نگاه مخاطب همیشه فراتر از زمان و رو به جلو است، مدیران و فعالان در عرصه کارهای تصویری ضروری است که با این نگاه پیش‌رونده و قابل احترام مخاطب خود همسو و هم‌آوا شوند.

علی احسانی

منبع : روزنامه جام‌جم