حدیث و الگوی ارتباطی

حدیث از آن جهت كه در هر حال یك متن مكتوب است، ارتباطی كلامی با مخاطب برقرار می‌كند.
این ارتباط زبانی در جهان امروز جای خود را به حوزه تصاویر داده است. در این نوشته اشاراتی گذرا می‌شود به روندی كه می‌توان قرائن غیركلامی را در احادیث معصومان(ع) بازتولید كرد. رسیدن به نتیجه‌ای چنین بزرگ البته نیازمند كاری بس گسترده است. این نوشته فقط در حد طرح مسئله به این موضوع می‌پردازد.
حدیث از باب ارتباط كلامی است كه از یك بعد وارد مقولات ارتباطات انسانی می‌شود؛ یعنی خود حدیث ضد ارتباطات غیر‌انسانی (ارتباطات غیر چهره به چهره) است. ارتباط كلامی، ارتباط رو‌ در ‌رو است كه با هم به صورت شفاهی صحبت می‌كنیم.
واضح است كه آن‌قدر كه چهره صحبت می‌كند (شكل، رنگ و حالت چهره، تن صدا، نوع نگاه، حالت بدن و ...) زبان صحبت نمی‌كند. این بخش در حدیث حذف شده و قابل مشاهده نیست. یكی از كارهایی كه باید انجام شود باز تولید این قرائن برای احادیث است و این كاری بزرگ و مشكل است.
● نزدیك شدن به زبان طبیعی
باید به زبان طبیعی نزدیك شد، زبان طبیعی ائمه(ع) را باید شناخت. زبان طبیعی گویاست و زبان نوشتاری صامت است. كاری كه بزرگان معانی، بیان، نحو و صرف كردند و آوردن شعرهای آن زمانه و مطالب آن زمانه به همین دلیل بوده است؛ یعنی اگر شعر صدر اسلام را می‌آورند برای این است كه به ارتباطات كلامی یا طبیعی آن زمان نزدیك شوند. اگر «لسان‌العرب» شواهد و كاربردهای یك لغت را می‌آورد برای آن است كه خواننده به زبان طبیعی نزدیك شود.
زبان گفتاری و طبیعی به شدت پویا است و طبق زمان تغییر می‌كند؛ به همین دلیل فهم زبان طبیعی به شدت نیازمند زمان‌شناسی است. احادیث در هر دوره الگوهای خاص خود را دارند كه از حیث ارتباطی باید استخراج شود و اینكه دوره فعلی به دوره كدام یك از ائمه (ع) نزدیك‌تر است. علم بلاغت همان ارتباط مؤثر است. امام(ع) در ارتباطات هم مرجع است؛ پس باید تفاوت ساختار‌های ارتباطی ائمه (ع) استخراج شود.
چیزی شبیه بحث «ارتباط‌شناسی عاشورا» از دكتر حمید مولانا در واشنگتن. در روز عاشورا بهترین كسی كه ارتباط‌شناسی می‌كند خود امام حسین(ع) است. برای این كار باید راه تفتازانی را ادامه داد؛ زیرا ارتباط‌شناسی حوزوی همین است. به علم زبان‌شناسی هم نیاز است كه متأسفانه حوزه نسبت به این علم جدید غافل مانده است.
گاه یكی از دلایل عدم موفقیت حوزه در ارتباط برقرار كردن با دانشگاهیان همین عدم توجه به زبان‌شناسی است. زبان‌شناسی، مادر علم ارتباطات است. ما در دین‌شناسی، ارتباط‌شناسی داریم و در ارتباط‌شناسی، دین‌شناسی داریم. حالا باید همین را بر حدیث منطبق كنیم؛ یعنی تفاوت ارتباط‌شناسی امام صادق(ع) با ارتباط‌شناسی امام باقر(ع) و پیامبر(ص) و حتی در خود قرآن، آیات مكی ‌و مدنی، همه باید استخراج شود.
● بستر‌شناسی ارتباطات
بستر‌شناسی در ارتباطات امروز خیلی مهم است؛ یعنی اكنون ظرف‌های ارتباطی، ظرف‌های معنایی، حوزه‌های معنایی یا نظام‌های معنایی به شدت در ارتباطات مؤثر است.
برای فهم احادیث ائمه(ع) لازم است ظرف‌های ارتباطی یا حوزه‌های معنایی ائمه(ع) در طول ۲۵۰ سال حضور ائمه (ع) فهمیده شود. با یك حدیث خاص از امام رضا(ع) نمی‌توان یك حدیث عام از پیامبر (ص) را بدون توجه به حوزه‌های معنایی و زمانی تخصیص زد.
فرمودند:«كلم الناس علی قدر عقولهم» و جمع آوردن واژه عقل به این معنی است كه با سطوح عقل و به همین قیاس با سطوح معنایی در احادیث روبروییم كه باید به آن توجه كرد. باید ببینیم مخاطب چه كسی بوده است. آیا انسان عالمی بوده یا عوام بوده است. ائمه(ع) این هنر را داشته‌اند كه سخت‌ترین مطلب را به ساده‌ترین وجه بیان كنند.
به همین مناسبت باید سطوح ارتباطی احادیث را استخراج كنیم. این سطوح به شرح زیر است:
۱) ارتباطات درون فردی و ارتباط شخص با خودش: این سطح عمیق‌ترین، بنیانی‌ترین و اساسی‌ترین سطح است. واضح است كه اولین كار ائمه(ع) این بوده كه فرد را از درون منقلب كنند. اینكه پیامبران می‌گویند كار ما ذكر است و اینكه تدبر در آسمان و زمین همه‌اش ذكر است، همان ارتباط درونی است. در این مرتبه باید احادیثی كه ارتباط درون فردی را در بر دارد استخراج شود(مثل احادیثی كه در ارتباط با تدبر و تعقل صحبت می‌كند).
۲) ارتباطات بین فردی: ارتباط دو رفیق، زن و شوهر، دو همكار و از این قبیل اخلاقیات در این سطح قرار می‌گیرد.
۳) ارتباطات درون گروهی: مثل ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی، دعاها و احادیث، ارتباطات درون گروهی را به شدت برای ما بیان می‌كنند.
۴) ارتباطات بین گروهی: ارتباطات در یك محله یا شهر یا یك قوم یا مثلا ارتباط بین روحانیت و مردم در شهری مثل قم. آیا در این ارتباط موفق بوده‌ایم یا نه و دلیل آن چیست؟ این كار خیلی بزرگی است و اهمیت حوزه علمیه هم در این كار است.
۵) ارتباطات درون‌سازمانی: مثل ارتباطات درون سازمانی، حكومتی- محلی و رابطه نمایندگان دولت با حوزه علمیه قم و مردم قم.
۶) ارتباطات بین سازمانی: ارتباطات در سطح حكومت و سطح كلان كشور. احادیثی كه در این باب است باید طبقه‌بندی شود.
۷) ارتباطات منطقه‌ای، بین‌المللی، جهان اسلام و انسجام اسلامی كه امسال به آن نام‌گذاری شده است.
۸) ارتباطات جهانی: جهان بما‌هو جهان، «ناس» بما‌هو ناس. احادیث جهان‌شمول در این دسته قرار می‌گیرند.
● رسانه‌شناسی ارتباطی
اگر احادیث این بخش تقسیم‌بندی و استخراج شود می‌توان وضع كار و بودجه رسانه‌های سه‌گانه را روشن ساخت. اینكه ما در سیاست‌گذاری برای ارتباطات كلامی، كتابتی و تصویری در قالب رسانه‌های گفتاری، نوشتاری و تصویری باید به كدام ارتباطات و رسانه اهمیت و اولویت بیشتری بدهیم؟
در چه جاهایی حرف بزنیم؟ در چه جاهایی بنویسیم؟ كجا عكس نشان بدهیم؟ و در كجا ارتباط چهره به چهره داشته باشیم؟ این پرسش‌ها باید از طریق رسانه‌شناسی ارتباطی حدیثی پاسخ بیابند.
سیاست‌گذاری اسلامی شیعه، ارتباط‌شناسی نوشتاری است. ارتباطات جهان، اكنون تصویری است. هالیوود جایزه اسكار را به فیلمی می‌دهد كه تصویر بیشتری داشته باشد تا حرف و سخن. انسان تصویری شده و عقلش در چشمانش است و این بسیار خطرناك است. به دلیل كثرت ارتباط تصویری، مردم به سمت ماهواره و اینترنت گرایش می‌یابند و كمتر كتاب می‌خوانند.
● سازمان‌شناسی ارتباطات و رسانه
در احادیث چقدر سازمان‌شناسی وجود دارد؟ حق وكالت، بحث خمس و زكات در فقه به همین اشاره دارد. سازمان رسانه‌ای حوزه و اینكه خروجی حوزه منبر باشد یا كتاب و یا فیلم، در این بحث جای می‌گیرد.
الان جهان با سازمان رسانه‌ای یهود به ارتباطات تصویری تبدیل شده است. یهود حتی خدا را هم می‌خواهد به تصویر بكشد. ما باید از احادیث، سازمان ارتباطی خود را استخراج كنیم.
● نقد ارتباطی
شیوه‌های نقد ارتباطی كدام است؟ اگر می‌خواهیم مردم ماهواره نگاه نكنند چطور باید ماهواره را نقد كنیم؟ می‌توان ادعا كرد كه در احادیث، شیوه‌های نقد ارتباطی وجود دارد. اینكه ما چطور نقد كنیم كه جوان مسلمان فیلم مبتذل نبیند، این شیوه‌های نقد را باید از احادیث استخراج كنیم.
● نتیجه
بر اساس ۶ مرحله قبلی باید یك الگوی كلان از احادیث استخراج كنیم. آن وقت می‌توانیم بگوییم شیعه‌شناسی ارتباطی كرده‌ایم.

دكتر ابراهیم فیاض

منبع : روزنامه همشهری