حقیقت بهشت و جهنم چیست؟

حقیقت بهشت تجلّی رحمت و مغفرت خداست و جهنم تجلّی غضب و لعنت خداست. یعنی این که؛
اولاً گاهی این چنین گمان می‏شود که «بهشت» و «جهنم» دو موضوع جداگانه بوده، و مستقلاً مطرح است. اما این پنداری بیش نیست؛ بلکه حقیقت آن است که بهشت و جهنم، جدا از مسأله لقای پروردگار نمی‏باشد.
به عبارت دیگر، بهشت و بهشت‏ها و جهنم و جهنم‏ها مقصد و مقصود، در سیر و حرکت نیستند و حرکت‏ها به سوی پروردگار و منتهی به لقای پروردگار است؛ نه این که حرکت‏ها به سوی بهشت‏ها و جهنم‏ها باشد و به آنها منتهی گردد.
هر حرکتی در نهایت به مبدأ متعال منتهی می‏گردد و بهشت‏ها و جهنم‏ها، از آثار چگونگی لقاءها و رسیدن‏ها است؛ یعنی، بهشت و بهشت‏ها، از آثار و لوازم لقای حضرت حق با «اسمای رحمت و مغفرت» و جهنم و جهنم‏ها هم از آثار و تبعات لقایِ پروردگار با «اسمای غضب و سخط» است.
ثانیاً برای روشن شدن حقیقت بهشت و جهنم لازم است، به صورت مقدمه، مطالبی را در حقایق اسمای ربوبی مطرح کنیم تا معنای آن که بهشت از آثار «لقای حضرت حق با اسمای رحمت» و جهنم از آثار «لقای پروردگار با اسمای غضب» بوده، درست تحلیل و تفهیم شود.
شخصی که مریض است، به اسم «شافی» متوجه می‏شود و شفای خود را از خداوند متعال با این اسم می‏خواهد؛ چرا که شفا را اثر این اسم می‏داند. کسی که رزق و وسعت رزق می‏طلبد، به اسم «خیرالرازقین» توجه دارد. فردی که مغفرت می‏خواهد، با اسم «غفور»؛ کسی که نصرت می‏خواهد با اسم «نصیر» و «ناصر»؛ چرا که هر یک از اینها را آثار اسمای ربوبی می‏داند.
«اسمای حسنی» یک سلسله عناوین محض و اعتباری نیست؛ بلکه آنها منشأ آثارند و اصولاً هر وجودی و هر موجودی در دنیا و نظام‏های دیگر و عوالم برتر و حتی آخرت، از آثار اسمای حسنی‏ است.
عوالم وجود، همه جلوه‏های اسماء بوده، هر اسمی آثار خاص خود را دارد و در مراتب مختلف تجلی می‏کند. به بیان دیگر، ذات مقدس حق در مقام ربوبیت موجودات، هر موجودی را، با اسم و صفت خاص ربوبیت می‏کند. اسم «رب» دارای شاخه‏ها و انشعاباتی است و در واقع اسمای حسنی‏ شاخه‏های اسم «ربّ»اند:
خداوند متعال در مقام ربوبیت، دارای اسماء و صفات مختلف بوده، همه را با این اسمای گوناگون تربیت می‏کند؛ مثلاً در مقام ربوبیتش به شیطان با «منتقم» و «شدیدالعذاب» تجلّی می‏کند و به حضرت رسول ‏اکرم(صلی الله علیه و آله) با «هادی»، «رحیم» و «غفور» تجلی می‏کند.
گیاهی که صورت و شکلی به خود می‏گیرد، با اسم «مصوّر» پیش می‏آید و هنگامی که خاک را می‏شکافد و بیرون می‏آید، با ربّ «خالق» پیش می‏آید. به هر صورت، هر موجودی در این نظام هستی، با عوالم گوناگون خود و با موجودات متفاوت - که در درون خود دارد - در مقام ربوبیّت با اسمی از اسمای حسنای الهی، در ارتباط است.
آدمی اگر در مقام طاعت خداوند باشد، با ربّ «هادی» رو به ‏رو است و خداوند با این اسم او را ربوبیت می‏کند؛ اما اگر انسان در مقام طغیان و مخالفت با حضرت حق باشد، ربّی که او را تربیت می‏کند، ربّ «هادی» نخواهد بود؛ بلکه ربّ «منتقم» و «شدیدالعذاب» خواهد بود.
هر کسی از مسیر خود با اسمی از اسمای ربوبی در ارتباط است و از این رو، من و شما لحظه به لحظه با صفت و اسم خاصی از خداوند متعال، با او در ارتباط هستیم و به همین دلیل است که خداوند با لحن خاصی گفته است که از مقام ربوبیّت بترسید: (مَنْ خافَ مَقامَ رَبّهِ).
نتیجه آن که، هر کسی از مسیر خود با اسمی از اسمای ربوبی در ارتباط است و از این رو، من و شما لحظه به لحظه با صفت و اسم خاصی از خداوند متعال، با او در ارتباط هستیم و به همین دلیل است که خداوند با لحن خاصی گفته است که از مقام ربوبیّت بترسید: (مَنْ خافَ مَقامَ رَبّهِ).(۱)
به هر روی، تمام هستی و از جمله انسان لحظه به لحظه با «ربّ» با چهره‏های مختلف در ارتباط است و هر یک از اسمای حسنی، انسان را بسته به نوع عمل، فکر، صفت و اخلاق، ربوبیت می‏کند.
در حقیقت این انسان است که با انتخاب مسیر، راه، عملکرد و مقصد، خود را در تحت یکی از اسمای ربوی می‏اندازد، چرا که اسمای الهی، واسطه‏های فیض بوده و کل وجود و هستی به آنها منتهی می‏شود و از آنها نشأت می‏گیرد.
اگر به دقت به اطراف و جوانب وجود نگاه کنیم، همه جا آثار و جلوه‏های اسماء را خواهیم یافت: «وَ بَأَسْمائِکَ الّتی‏ مَلَأَتْ اَرْکانَ کُلِّ شَیْ»(۲)؛ «(بارالها! به درستی من می‏خواهم از تو) به نام‏هایت و به اسمائت که ارکان هر چیز را پر کرده است.»
خداوند متعال در مقام ربوبیت، دارای اسماء و صفات مختلف بوده، همه را با این اسمای گوناگون تربیت می‏کند؛ مثلاً در مقام ربوبیتش به شیطان با «منتقم» و «شدیدالعذاب» تجلّی می‏کند و به حضرت رسول ‏اکرم(صلی الله علیه و آله) با «هادی»، «رحیم» و «غفور» تجلی می‏کند.
آیا رو به رو شدن با اسمای ربوبی، آثار دارد یا خیر؟ قطعاً اثر دارد، این که انسان در دعاهای خود و در خواسته‏هایش و در هر نیازی، به اسم متناسب با آن احتیاج متوجه گشته، خدای متعال را با همان اسم می‏خواند؛ دلالت بر همین حقیقت دارد که: گویا آدمی به طور فطری متوجه همین واقعیت است که هر چیزی متأثر از اسمی از اسمای خدا است.
شخصی که مریض است، به اسم «شافی» متوجه می‏شود و شفای خود را از خداوند متعال با این اسم می‏خواهد؛ چرا که شفا را اثر این اسم می‏داند. کسی که رزق و وسعت رزق می‏طلبد، به اسم «خیرالرازقین» توجه دارد. فردی که مغفرت می‏خواهد، با اسم «غفور»؛ کسی که نصرت می‏خواهد با اسم «نصیر» و «ناصر»؛ کسی که هدایت می‏طلبد، به اسم «هادی»؛ او که محفوظ ماندن از خطرات را می‏خواهد، به اسم «حافظ» و «حفیظ» و کسی که روشنایی باطن می‏خواهد، به اسم «نور» متوجه می‏گردد و خدای سبحان را با آن می‏خواند، چرا که هر یک از اینها را آثار اسمای ربوبی می‏داند.
با توجه به توضیحات فوق، مشخص می‏گردد که بهشت‏ها، از آثار و جلوه‏های اسمای «رحمت» بوده و جهنم‏ها هم از آثار «غضب و سخط» است؛ چرا که وقتی همه وجود و همه عوالم هستی، از آثار و مظاهر اسمای حسنای الهی باشد، قهراً بهشت و جهنم نیز به عنوان نظام و عالم خاصی از وجود، از این حقیقت مستثنا نیست. حال برای روشن شدن این که بهشت‏ها و جهنم‏ها، از آثار اسمای «رحمت» و «غضب» حضرت حق است، به بعضی از آیات قرآنی اشاره می‏کنیم.
عوالم وجود، همه جلوه‏های اسماء بوده، هر اسمی آثار خاص خود را دارد و در مراتب مختلف تجلی می‏کند. به بیان دیگر، ذات مقدس حق در مقام ربوبیت موجودات، هر موجودی را، با اسم و صفت خاص ربوبیت می‏کند. اسم «رب» دارای شاخه‏ها و انشعاباتی است و در واقع اسمای حسنی‏ شاخه‏های اسم «ربّ»اند: ربّ رزاق، ربّ مصوّر، ربّ قدیر، ربّ علیم، ربّ هادی، ربّ غفور، ربّ منتقم، ربّ شدید العقاب و ... .
۱) "وَ أَطِیعُوااللهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ وَ سارِعُوا إِلی‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ"(۳)؛ «و اطاعت کنید خدا و رسول او را شاید مشمول رحمت شوید و سرعت و شتاب کنید، به سوی مغفرتی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمان‏ها و زمین است و برای پرهیزکاران آماده شده است.»
این آیات، انتهای سیر و حرکت اطاعت‏کنندگان از خدا و رسول را، رحمت حق و رسیدن به رحمت او و لقای او با اسمای «رحمت» می‏داند (لعلکم ترحمون) و نیز دستور می‏دهد که به سوی مغفرت و غفران الهی، شتاب کنید و بکوشید که با غفران او مواجه گشته و به مغفرت او برسید؛ یعنی، او را با اسم «غفور» ملاقات کنید که از آثار این لقا، بهشت است با آن خصوصیات که در ادامه آیه فرموده است.
۲) "یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً"(۴)؛ «ای مردم حقیقت این است که برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده و ما به طرف شما نور روشنگری را فرو فرستاده‏ایم و اما آنانی که به خدای متعال ایمان آورده و به این [برهان و نور الهی] تمسّک جستند، به زودی خداوند آنان را در جوار رحمت فضل خاص خویش داخل کرده، ایشان را به سوی خود، به راهی راست [که به سوی او نزدیک‏تر می‏کند] هدایت کند.»
«اسمای حسنی» یک سلسله عناوین محض و اعتباری نیست؛ بلکه آنها منشأ آثارند و اصولاً هر وجودی و هر موجودی در دنیا و نظام‏های دیگر و عوالم برتر و حتی آخرت، از آثار اسمای حسنی‏ است.
این آیات به روشنی گویای این حقیقت است که خداوند متعال، مؤمنان و پیروان قرآن و رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) را به زودی در رحمت و فضل خود داخل می‏گرداند؛ به این معنا که به لقای او با اسمای رحمت و فضل رسیده، در عالمی که جلوه‏گاه رحمت و فضل او است، وارد می‏شوند. این تعبیر بیانگر این است که لقای خداوند با اسمای رحمت، ورود به عالم رحمت و فضل - که همان بهشت‏ها است - می‏باشد.
از دیدگاه قرآن، جهنم و جهنم‏ها نیز از آثار لقای پروردگار با اسمای غضب، سخط، انتقام، طرد و ردّ است. در این باب نیز آیات زیادی وجود دارد که به دو مورد اشاره می‏کنیم:
۱) "أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَةَ اللهِ وَالْمَلائِکَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ"(۵)؛ «آنان، سزایشان این است که لعنت [و طرد] خداوند و فرشتگان و مردم، همگی بر آنها است، در آن [لعنت و طرد حق همیشه و] جاودانه بمانند [و هیچ‏گاه‏] نه عذاب از آنان کاسته گردد و نه مهلتی یابند (یا نظری به آنان شود).»
هر حرکتی در نهایت به مبدأ متعال منتهی می‏گردد و بهشت‏ها و جهنم‏ها، از آثار چگونگی لقاءها و رسیدن‏ها است؛ یعنی، بهشت و بهشت‏ها، از آثار و لوازم لقای حضرت حق با «اسمای رحمت و مغفرت» و جهنم و جهنم‏ها هم از آثار و تبعات لقایِ پروردگار با «اسمای غضب و سخط» است.
این آیات می‏فرماید کافران و ستمگران مشمول لعن و غضب الهی می‏شوند و بعد از آن می‏فرماید. در این طرد و ردّ الهی جاودانه می‏مانند و سپس اشاره می‏کند: هیچ وقت عذاب آنان تخفیف نمی‏یابد. پس اوّلاً، آنان به خداوند متعال در حالی که او، آنان را لعن و طرد می‏کند، می‏رسند (لقا با اسمای غضب) و ثانیاً، غضب و لعن همیشگی است و ثالثاً، این رو به ‏رو شدن با اسمای غضب همان جهنم است؛ یعنی، عذاب و جهنم از آثار لقا با اسمای غضب خداوند است.
۲) "أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ" (۶)؛ «آیا کسی که خشنودی خدا را پیروی می‏کند [و طالب رضوان است] مانند کسی است که روی به خشمی از خدا آورده [و دچار غضب و سخط از خدا گردیده‏] و جایگاهش جهنم است؟ و چه بد بازگشتگاهی [و نقطه برگشت بدی‏] است.»
این آیه به روشنی گویای این حقیقت است که عده‏ای از انسان‏ها، رو به غضب الهی می‏آورند و او را با اسمای غضب ملاقات می‏کنند که از آثار آن جهنم است و آنان را در آنجا جای می‏دهند.

پی‎نوشت‎ها:
۱- الرحمن (۵۵)، آیه ۴۶ و نازعات (۷۹)، آیه ۴۰.
۲- فرازی از دعای کمیل .
۳- آل‏عمران، آیه ۱۳۲ و ۱۳۳.
۴- نساء، آیه ۱۷۴و ۱۷۵.
۵- آل‏عمران، آیه ۸۷ و ۸۸ .
۶- آل عمران، آیه ۱۶۲ .
منبع:
- کتاب قیام قیامت، صص ۸۵ – ۱۰۰ .
- معاد یا بازگشت بسوی خدا، ج ۱، صص ۸۷ - ۱۲۳.

منبع : تبیان