سه شنبه, ۲ بهمن, ۱۴۰۳ / 21 January, 2025
مجله ویستا
در آمدی بر ادبیات داستانی
منظور از ادبیّات داستانی ( Fiction ) آثار منثوری است كه ماهیّت داستانی و تخیّلی دارند. قصّه‌ها، داستان‌های كوتاه، رمان و انواع وابسته به آنها را «ادبیّات داستانی» می‌گویند. بنابراین، منظومه‌های غنایی و بزمی نظیر «ویس و رامین» فخرالدّین اسعد گرگانی و «خسرو و شیرین» نظامی و حماسهٔ «شاهنامه» ابوالقاسم فردوسی در این حیطه قرار نمی‌گیرد. گونه گونی در ادبیّات داستانی گذشتهٔ ما چشم‌گیر و چشم‌نواز است. در یك تقسیم‌بندی كلّی قصّه‌های منثور گذشته را به انواع زیر می‌توان تقسیم كرد:
۱ – قصّه هایی در فنون و رسوم كشور داری و آیین فرمانروایی، مملكت داری، لشكركشی، بازرگانی، علوم رایج زمان، عدل و سیرت نیكوی پادشاهان و وزیران و امیران ؛ مانند حكایت‌های «آداب الحرب و الشّجاعه» فخر مدبّر(مبارك شاه) و سیاست نامه (سِیرالملوك) خواجه نظام الملك توسی؛
۲ - قصّه‌هایی در شرح زندگی و كرامات عارفان و بزرگان دینی و مذهبی چون حكایت‌های اسرارالتّوحید و تذكرهٔ‌الاولیا؛
۳ - قصّه‌هایی در توضیح و شرح مفاهیم عرفانی، فلسفی و دینی به وجه تمثیل یا نمادین (سمبلیك) مانند «عقل سرخ» و «آواز پرجبرئیل» سهروردی ؛
۴ - قصّه‌هایی كه جنبه‌های واقعی و تاریخی و اخلاقی آنها به هم آمیخته است و بیشتر از نظر نثر و شیوهٔ نویسندگی به آنها توجّه می‌شود؛ مانند «مقامات حمیدی» تألیف حمیدالدّین بلخی و گلستان سعدی كه نوعی مقامه است.
۵ - قصّه‌هایی كه جنبهٔ تاریخی دارد واغلب درضمن وقایع كتاب‌های تاریخی آمده است: مانند قصّه های «تاریخ بیهق» تألیف علیّبن زیدبیهقی و قصّه‌های «تاریخ بیهقی» تألیف ابوالفضل محمّد بیهقی.
۶ - قصّه‌هایی كه از زبان حیوانات روایت می‌شود و درآن‌ها نویسنده اعمال و احساسات انسان را به حیوانات نسبت می‌دهد: مانند «گلیله ودمنه» ابوالمعالی نصراللّه منشی و «مرزبان نامه» مرزبان بن رستم بن شروین. به این نوع قصّه‌ها (افسانه‌های تمثیلی) در ادبیّات خارجی فابل ( Fable ) می‌گویند.
۷ – قصّه هایی كه درزمینهٔ تعلیم و تربیت است ؛ مانند قصّه‌های «قابوس نامه» عنصرالمعالی قابوس بن وشمگیر و «چهارمقاله» احمد عروضی سمرقندی و «اخلاق ناصری» خواجه‌نصیرالدّین توسی.
۸ - قصّه‌هایی كه برای امثال و حِكم فارسی و عربی تنظیم شده است ؛ مانند قصّه های «بریدالسّعاده» محمّدبن غازی ملطیوی و «لطایف الامثال» رشیدالدّین و طواط.
۹ - قصّه‌هایی كه محتوای گوناگون دارد؛ از معرفت آفریدگار و معجزات پیامبران و كرامات اولیا و تاریخ پادشاهان و احوال شاعران و گروه‌های مختلف مردم تا شگفتی‌های دریاها، شهرها و حیوانات. «جوامع‌الحكایات و لوامع الروایات» عوفی نمونه‌ای از این كتاب‌هاست.
۱۰ - قصّه‌هایی كه حاوی سرگذشت‌ها و ماجراهای شاهان، بازرگانان و مردان و زنانی گمنام است كه برحسب تصادف، با وقایعی عبرت‌انگیز و حكمت‌آموز و حوادثی شگفت روبه رو شده‌اند. این قصّه‌ها به زبان ساده و رایج روزگار خود بازگو شده‌اند و آنها را «قصّه‌های عامیانه» می‌نامند. دراین قصّه ها جنبهٔ پهلوانی، سلحشوری و حماسی فراوان است؛ مانند «سمك عیّار» و «اسكندرنامه». برخی از آنها نیز بیشتر سرگرم‌كننده است تا عبرت‌آموز مانند «هزارویكشب».
ادبیّات داستانی جدید تقریباً از اوایل مشروطیّت و تحت تأثیر ادبیّات اروپایی درایران آغاز شد. بعد از نهضت مشروطیّت، نویسندگان كوشیدند كه به مسائل اجتماعی و رنج‌های بشری و طبقات محروم جامعه بپردازند و علیه زور و بی‌عدالتی برخیزند و رسالت اجتماعی و وجدانی خود را انجام دهند. از این رو تحت تأثیر ادبیّات داستانی غرب از اسلوب قصّه‌نویسی گذشته فاصله گرفتند و با آموختن اصول فنّیِ داستان نویسیِ غرب، رمان گونه‌هایی توأم با انتقادهایی تُند و مستقیم و گاه آمیخته به هجو از اوضاع اجتماعی ایران نوشتند.
دههٔ آغازین سال ۱۳۰۰ شمسی دورانی تعیین كننده برای ادب معاصر به ویژه داستان نویسی است ؛ چرا كه دراین زمان كه نخستین نمونه‌های رمان اجتماعی در پاسخ به مقتضیات اجتماعی و فرهنگی پدید آمدند.
از مشهورترین و برجسته‌ترین داستان نویسان معاصر ایران سیّدمحمّدعلی جمال‌زاده، صادق هدایت و جلال آل احمد را می‌توان نام برد. جمال زاده با تكیه بر فرهنگ عامّه و زبانی روان، ساده و طنزآلود، قالب داستان را برای جمع‌آوری و حفظ امثال و حكمِ عامّه به كار می‌گیرد. آل احمد، بازبانی ویژه درنثر، ایجازی درخشان و داستانهایی واقع گرایانه و تمثیلی(مانند مدیرمدرسه، نون والقلم و سرگذشت كندوها) به بیان علّت‌های شكست سیاسی ـ اجتماعی هم نسلان و فساد و تباهی عصر خویش می‌پردازد. درپی وقوع انقلاب اسلامی، دوره‌ای متفاوت در ادبیّات جدید ایران آغاز شده است كه ضمن داشتن پیوند با گذشته از كیفیّتی تازه و بدیع برخوردار است. داستان نویسان جوان و مستعد در حوزهٔ داستان كوتاه و داستان‌های كودك و نوجوان به تجربه هایی تازه دست یافته‌اند و نهال ادبیّات داستانی جدید را روز به روز بالنده‌تر و شكوفاتر می‌سازند.
۱ – قصّه هایی در فنون و رسوم كشور داری و آیین فرمانروایی، مملكت داری، لشكركشی، بازرگانی، علوم رایج زمان، عدل و سیرت نیكوی پادشاهان و وزیران و امیران ؛ مانند حكایت‌های «آداب الحرب و الشّجاعه» فخر مدبّر(مبارك شاه) و سیاست نامه (سِیرالملوك) خواجه نظام الملك توسی؛
۲ - قصّه‌هایی در شرح زندگی و كرامات عارفان و بزرگان دینی و مذهبی چون حكایت‌های اسرارالتّوحید و تذكرهٔ‌الاولیا؛
۳ - قصّه‌هایی در توضیح و شرح مفاهیم عرفانی، فلسفی و دینی به وجه تمثیل یا نمادین (سمبلیك) مانند «عقل سرخ» و «آواز پرجبرئیل» سهروردی ؛
۴ - قصّه‌هایی كه جنبه‌های واقعی و تاریخی و اخلاقی آنها به هم آمیخته است و بیشتر از نظر نثر و شیوهٔ نویسندگی به آنها توجّه می‌شود؛ مانند «مقامات حمیدی» تألیف حمیدالدّین بلخی و گلستان سعدی كه نوعی مقامه است.
۵ - قصّه‌هایی كه جنبهٔ تاریخی دارد واغلب درضمن وقایع كتاب‌های تاریخی آمده است: مانند قصّه های «تاریخ بیهق» تألیف علیّبن زیدبیهقی و قصّه‌های «تاریخ بیهقی» تألیف ابوالفضل محمّد بیهقی.
۶ - قصّه‌هایی كه از زبان حیوانات روایت می‌شود و درآن‌ها نویسنده اعمال و احساسات انسان را به حیوانات نسبت می‌دهد: مانند «گلیله ودمنه» ابوالمعالی نصراللّه منشی و «مرزبان نامه» مرزبان بن رستم بن شروین. به این نوع قصّه‌ها (افسانه‌های تمثیلی) در ادبیّات خارجی فابل ( Fable ) می‌گویند.
۷ – قصّه هایی كه درزمینهٔ تعلیم و تربیت است ؛ مانند قصّه‌های «قابوس نامه» عنصرالمعالی قابوس بن وشمگیر و «چهارمقاله» احمد عروضی سمرقندی و «اخلاق ناصری» خواجه‌نصیرالدّین توسی.
۸ - قصّه‌هایی كه برای امثال و حِكم فارسی و عربی تنظیم شده است ؛ مانند قصّه های «بریدالسّعاده» محمّدبن غازی ملطیوی و «لطایف الامثال» رشیدالدّین و طواط.
۹ - قصّه‌هایی كه محتوای گوناگون دارد؛ از معرفت آفریدگار و معجزات پیامبران و كرامات اولیا و تاریخ پادشاهان و احوال شاعران و گروه‌های مختلف مردم تا شگفتی‌های دریاها، شهرها و حیوانات. «جوامع‌الحكایات و لوامع الروایات» عوفی نمونه‌ای از این كتاب‌هاست.
۱۰ - قصّه‌هایی كه حاوی سرگذشت‌ها و ماجراهای شاهان، بازرگانان و مردان و زنانی گمنام است كه برحسب تصادف، با وقایعی عبرت‌انگیز و حكمت‌آموز و حوادثی شگفت روبه رو شده‌اند. این قصّه‌ها به زبان ساده و رایج روزگار خود بازگو شده‌اند و آنها را «قصّه‌های عامیانه» می‌نامند. دراین قصّه ها جنبهٔ پهلوانی، سلحشوری و حماسی فراوان است؛ مانند «سمك عیّار» و «اسكندرنامه». برخی از آنها نیز بیشتر سرگرم‌كننده است تا عبرت‌آموز مانند «هزارویكشب».
ادبیّات داستانی جدید تقریباً از اوایل مشروطیّت و تحت تأثیر ادبیّات اروپایی درایران آغاز شد. بعد از نهضت مشروطیّت، نویسندگان كوشیدند كه به مسائل اجتماعی و رنج‌های بشری و طبقات محروم جامعه بپردازند و علیه زور و بی‌عدالتی برخیزند و رسالت اجتماعی و وجدانی خود را انجام دهند. از این رو تحت تأثیر ادبیّات داستانی غرب از اسلوب قصّه‌نویسی گذشته فاصله گرفتند و با آموختن اصول فنّیِ داستان نویسیِ غرب، رمان گونه‌هایی توأم با انتقادهایی تُند و مستقیم و گاه آمیخته به هجو از اوضاع اجتماعی ایران نوشتند.
دههٔ آغازین سال ۱۳۰۰ شمسی دورانی تعیین كننده برای ادب معاصر به ویژه داستان نویسی است ؛ چرا كه دراین زمان كه نخستین نمونه‌های رمان اجتماعی در پاسخ به مقتضیات اجتماعی و فرهنگی پدید آمدند.
از مشهورترین و برجسته‌ترین داستان نویسان معاصر ایران سیّدمحمّدعلی جمال‌زاده، صادق هدایت و جلال آل احمد را می‌توان نام برد. جمال زاده با تكیه بر فرهنگ عامّه و زبانی روان، ساده و طنزآلود، قالب داستان را برای جمع‌آوری و حفظ امثال و حكمِ عامّه به كار می‌گیرد. آل احمد، بازبانی ویژه درنثر، ایجازی درخشان و داستانهایی واقع گرایانه و تمثیلی(مانند مدیرمدرسه، نون والقلم و سرگذشت كندوها) به بیان علّت‌های شكست سیاسی ـ اجتماعی هم نسلان و فساد و تباهی عصر خویش می‌پردازد. درپی وقوع انقلاب اسلامی، دوره‌ای متفاوت در ادبیّات جدید ایران آغاز شده است كه ضمن داشتن پیوند با گذشته از كیفیّتی تازه و بدیع برخوردار است. داستان نویسان جوان و مستعد در حوزهٔ داستان كوتاه و داستان‌های كودك و نوجوان به تجربه هایی تازه دست یافته‌اند و نهال ادبیّات داستانی جدید را روز به روز بالنده‌تر و شكوفاتر می‌سازند.
منبع : بنياد انديشه اسلامي
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست