کاهش پرداخت یارانه تولیدی در دولت نهم

یکی از سیاست‌های مهم اقتصادی در همه کشورها، حمایت از طریق پرداخت یارانه به تولید‌کننده یا مصرف‌کننده می‌باشد. پرداخت یارانه علاوه بر جنبه اقتصادی، دارای ابعاد گوناگون سیاسی و اجتماعی است که در نتیجه، تصمیم‌گیری در مورد کاهش، حذف و یا تغییر روند پرداخت یارانه‌ها را دشوار می‌سازد. برخی اقتصاددانان بر این باورند که سیاست‌های حمایتی باعث تحریف قیمت‌های بازار و هزینه تولید می‌شود و منجر به تخصیص نامطلوب نهاده‌ها و کاهش رفاه اجتماعی در بلندمدت می‌گردد. ولی با وجود اینگونه نظرات مخالف تقریبا تمام کشورهای جهان (اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه) به شیوه‌های مختلف از تولیدات صنعتی و کشاورزی حمایت به عمل می‌آورند. بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه نظیر ایران به علت برخورداری از قدرت رقابت بالنسبه کمتر در عرصه تجارت بین‌الملل نیاز به حمایت بیشتری دارد. یارانه‌های پرداختی در اقتصاد ایران در سه بخش تولیدی، مصرفی و خدماتی توزیع می‌شوند و یارانه‌های مصرفی هرساله بیشترین سهم از کل یارانه‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. ابزارهای حمایتی مورد استفاده در کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ایران اغلب شامل پرداخت یارانه غیرمستقیم به نهاده‌های مورد استفاده نظیر کود، سم، بذر و ماشین‌آلات، پرداخت خسارت به تولیدکنندگان محصولات کشاورزی، پرداخت بخشی از حق بیمه محصولات کشاورزان و خرید تضمینی برخی محصولات اساسی می‌باشد.
● سیاست‌های حمایتی در بخش کشاورزی ایران
به طور کلی سیاست‌های حمایتی در بخش کشاورزی ایران که به منظور اثر‌گذاری بر روند تولیدات، بهبود وضعیت درآمد تولیدکنندگان، ایجاد اشتغال و تشویق صادرات، مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارتند از:
۱) قیمت‌گذاری محصولات اساسی کشاورزی و تضمین خرید این محصولات توسط دولت
۲) پرداخت یارانه به نهاده‌های مورد استفاده در بخش کشاورزی نظیر کود، بعضی از انواع بذور و نهال، سوخت و انرژی.
۳) پرداخت بخشی از سهم بیمه محصولات زراعی، باغی، دامی و تلاش برای گسترش پوشش بیمه محصولات در کشور و بیمه حوادث غیرمترقبه نظیر خشکسالی، سیل، تگرگ و ...
۴) پرداخت اعتبار و تسهیلات با نرخ بهره کم به منظور خرید ماشین آلات مورد نیاز و تامین هزینه‌های جاری تولید
۵) پرداخت یارانه صادراتی به محصولاتی که از بازار بالنسبه پایدار برخوردار بوده ولیکن در سال‌های اخیر به دلیل کاهش قیمت‌های جهانی از قدرت رقابت کمتری برخوردار شده‌اند.
۶) برقراری تعرفه برای واردات محصولاتی که امکان تولید آنها در داخل وجود دارد.
۷) گروه دیگری از سیاست‌های حمایتی که می‌توان آنها را تحت عنوان خدمات عمومی بخش کشاورزی معرفی نمود، پرداخت‌های بودجه‌ای است که به توسعه و عمران روستاها، ایجاد شبکه‌های آبیاری و زهکشی، حفاظت از محیط زیست و سایر فعالیت‌های عمرانی مربوط می‌شود.
● یارانه‌های صادراتی
یارانه‌های صادراتی عمدتا برای کسب بازار جدید یا تقویت جایگاه محصول در بازارهای قبلی پرداخت می‌شود. میزان پرداختی یارانه‌های صادراتی در بخش کشاورزی در سال‌های ۸۱ و ۸۲ یک سوم مبالغ مصوب بوده است که می‌تواند ناشی از عدم‌لزوم پرداخت به دلیل شرایط مناسب بازار یا شرایط دشوار پرداخت یارانه باشد. در سال‌های ۸۴ و ۸۵، تقریبا ۲۴۰۶۷۵ و ۱۳۷۰۲۸ میلیون ریال جایزه صادراتی، به جای یارانه (صادراتی در بخش کشاورزی پرداخت شده است. در نمودار زیر مشاهده می‌شود که یارانه‌های تولیدی بخش طی سال‌های ۱۳۸۴-۱۳۸۱ افزایشی داشته ولی برای سال ۱۳۸۵ دچار کاهش شده است. ذکر این نکته ضروری است که پرداخت بخش عمده یارانه توسط سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان انجام می‌شود. این یارانه‌ها توسط سازمان حمایت به سازمان‌هایی مانند سازمان غله، سازمان تعاون روستایی، سازمان عشایر و... وزارتخانه‌های مختلفی مانند وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت کشور، وزارت بازرگانی و... تحت عناوین مصرفی، تولیدی و خدماتی داده می‌شود که عمده آن یارانه برای مصرف‌کنندگان می‌باشد.
در عین حال دولت به صندوق بیمه و بانک کشاورزی نیز بخش دیگری از یارانه را پرداخت می‌نماید، لذا با توجه به اینکه همه اقلام یارانه توسط یک دستگاه پرداخت نمی‌شود، دسترسی به اطلاعات کامل و شفاف در مورد میزان و نحوه پرداخت با مشکل مواجه است. همچنین برخی اقلام نظیر مابه‌التفاوت قیمت تمام شده تخم نوغان با تایید سازمان حمایت پرداخت می‌شود که در گزارش‌ها و آمار رسمی ‌منتشر شده موجود نیست و با استفاده از اطلاعات شرکت سهامی ‌پرورش کرم ابریشم در جداول منظور گردیده که در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ نیز تاکنون پرداخت نشده است.
● نتیجه‌گیری
از آنچه درباره شیوه حمایت‌ها و پرداخت یارانه در کشور ایران و سایر کشورها گفته شد، نکات زیر قابل توجه است:
۱) در ایران بر خلاف کشورهای مورد مطالعه روش علمی ‌برای محاسبه میزان حمایت از بخش کشاورزی و موارد گوناگون آن وجود ندارد. این امر پایش روند و تغییر حمایت‌ها را دشوار می‌سازد همچنین ممکن است برخی حمایت‌های پنهان وجود داشته باشد که ارقام آن به طور مستند قابل دسترس نیست و لذا برآورد کل حمایت از شفافیت و صحت لازم برخوردار نمی‌باشد.
۲) ابزارهای حمایتی در ایران در مقایسه با سایر کشورها از تنوع و انعطاف کمتری برخوردار است.
۳) با توجه به سهمی ‌که بخش کشاورزی ایران از تولید ناخالص داخلی دارد (حدود ۱۴ درصد) میزان حمایت‌ها ناچیز است. برای مثال، کشور ترکیه به دلیل وابستگی به کشاورزی حمایت بیشتری را انجام می‌دهد. سهم حمایت در سال ۲۰۰۶ در ترکیه ۹/۲، در کشور کره جنوبی ۳/۳ و در ایران بسیار پایین‌تر می‌باشد.
۴) بسیاری از کشورها یک یا چند کالای اساسی را به شدت مورد حمایت قرار می‌دهند که با گذشت زمان کاهش زیادی در حمایت آنها مشاهده نمی‌شود. ولیکن این حمایت در مورد کالاهای اساسی کشاورزی ایران نظیر گندم، برنج، دانه‌های روغنی و شیر بسیار کمرنگ است.
۵) سهم حمایت از تحقیقات کشاورزی، زیرساخت‌ها و بازار یابی از کل حمایت‌ها در ایران در مقایسه با کشورهای مورد مطالعه بسیار اندک می‌باشد. چنان‌که گفته شد، با کاهش میزان حمایت‌های قیمت و بازار کالا در اغلب کشورها، حمایت‌ها در بخش خدمات عمومی‌کشاورزی افزایش یافته است.
۶) تقریبا همه کشورها به جز ایالات متحده آمریکا از مصرف‌کنندگان در جهت حمایت از تولیدکننده مالیات اخذ می‌کنند و در واقع حمایتی بسیار اندک و هدفمند در این زمینه دارند ولی در ایران این امر بر عکس می‌باشد.

الهه مهربانیان‌
سعیده موذنی
کارشناسان گروه پژوهشی
سیاست‌های حمایتی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی

منبع : روزنامه کارگزاران