« پروین آنسوتر از پروین»

از این منظر هم جوانان در دنیای دانش مو سپیدند و هم اینکه حادثه‌ها تجربه سازند و مصداق بارز این مهم نیز پروین اعتصامی است. پروین اعتصامی همانطور که از نامش پیداست بسان پروین آسمان در آسمان شعر و ادب ایران می‌درخشد و همانطور که از فامیلی‌اش هویداست در دریای شعر نیز به مانند قطره‌ای زلال است، قطره‌ای بدور از گناه و معصیت. پروین اگرچه دو حادثه‌ی بزرگ بر حیات آن سایه می‌افکند، اما هرگز حوادث شخصی زندگی را وارد شعرش نمی‌کند و بدین سان است که شعرش برای همیشه مانا و ماندگار است. او کسی است که از همه چیز و همه کس می‌گوید اِلا دردها و مصائب تلخ و ناگوار زندگی خویش و همین مقوله‌ی خویشتن داری است که پروین را در دنیای شعر معروف کرده است. آری همه می‌بینیم که عمر پروین کوتاست، به نحوی که فقط کمی بیش از سی و چهار سال می‌زید، اما برعکس عمر شعری آن پیر و بلند است. شعر پروین در هر دو جنبه‌ی کلی شعر یعنی محتوا و فرم شعریست کامل و نمونه و اغلب از این حیث است که شاعر جایگاه شعری خود را به همه نشان داده است. شعر پروین همچنانکه استاد ملک الشعرای بهار در مقدمه‌ی نخستین چاپ دیوان او اشاره کرده است «ترکیبی از دو سبک و شیوه لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل است و آن دو، یکی شیوه‌ی خراسانی خاصّه استاد ناصرخسرو و دیگر شیوه‌ی شعرای عراق و فارس به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفاست و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسّم معانی و حقیقت جویی است، ترکیب یافته و شیوه‌ای بدیع به وجود آورده است.» او شاعری است که هم قصائدی شیرین دارد و هم با زبان مثنوی و تمثیل و مقطعات اخت و آشنایی کامل گرفته است. او را باید در آسمان فرهنگ و ادب ایران به مانند خورشیدی در آسمان یکه تاز و بی‌رقیب خواند. اگر چه شعرایی در هنرِ مناظره‌ی اشیاء موفق نشان داده‌اند، ولی هرگز این مناظرات توان رقابت و مقایسه با مناظرات پروین اعتصامی را ندارند. پروین اعتصامی از معدود شعرایی است که در هنرِ مناظره دارای سبک و سیاق خاص خود می‌باشد، به طوری که با تکنیک خاص خود توانسته پیامهای شیوا و آموزنده‌ای را به جامعه انتقال دهد و به بیانی می‌توان چنین گفت که پروین بدنبال مفاهیم و مصادیق اساسی‌ای است که در بطن اجتماع رقم می‌خورد و نه چیز دیگر، که این مهم را نیز با مناظره‌ی اشیاء به تصویر می‌کشد.
نکته‌ی دیگر در کلیّات دیوان این شاعر ساده گویی و استفاده از کلمات ساده و روان است. با اینکه از نظر محتوا و معنی نیز بسیار غنی و پربار. ویژگی دیگر شعر پروین درد و رنج مردم است که شاعر توانسته با استادی و مهارت ویژه‌ای این مهم را با شعر خود عجین سازد. آری شاعر گویی که لهجه‌ی رنج کشیده‌ی مردم زمان عصر خویش را بخوبی فهمیده است و از بهتر اینکه این نوع پیام اجتماعی را در مناظره‌ی بین اشیاء چهره می‌کند به نحوی که در شعر «اشک یتیم» و «بی پدر» و یا شعر «تهیدست» این هنر را می‌توان دید.
گریه‌ام بهر پدر نیست که او
مُرد و از رنج تهیدستی رَست
و یا در شعر اشک یتیم که در این شعر شاعر دو هدف عمده را دنبال می‌کند: نخست احترام و ارج نهادن به سرشت و ماهیت زلال یتیم است ودیگر بی‌عدالتی و جور و ظلم ، متمول و یا پادشاه است. چه اینکه در خصوص یتیم می‌سراید:
بر قطره‌ی سرشک یتیمان نظاره کن
تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست
و در خصوص پادشاه نیز در همین شعر یعنی اشک یتیم چنین می‌سراید:
ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است
این گرگ سالهاست که با گلّه آشناست
علاوه بر این موارد که در کلیّات دیوان پروین اعتصامی به چشم می‌آید؛ باید گفت که مهمترین و اساسی‌ترین فاکتور و ویژگی ارزنده و آموزنده در اشعار این شاعر پیام اجتماعی است. پیام اجتماعی بدین معنا که پروین با ظرافت و تکنیک خاصی توانسته در هر شعری پیام خود را به جامعه منتقل کند. به بیانی اشعار پروین مشحون از پیام و فهم اجتماعی است. چه این که در «چند پند» می‌خوانیم:
نداشت دیده‌ی تحقیق، مردمی کز دور
بدید خیمه‌ی اهریمن و فرار نکرد
مشو چو وقت، که یک لحظه پایدار نماند
مشو چو دهر، که یک عهد پایدار نکرد
بُرو زِ مورچه آموز بردباری و سعی
که کار کرد و شکایت زِ روزگار نکرد
مباف جامه‌ی روی ور یا که جز ابلیس
کسی این دو رشته‌ی پوسیده، پود و تار نکرد
تردیدی نیست که ابیات فوق بیانگر پیام اجتماعی شاعرند، به گونه‌ای که هر کدام از این ابیات در زوایای مختلف و متنوع در زمینه‌های اجتماعی قابل بحث و وارسی است. یعنی به بیانی اشعار پروین می‌تواند نوع الانواع هم باشد و دیگر تنوع گویی و حقیقت بینی در اشعارش می‌باشد که جایگاهی بس وسیع و ویژه را به این شاعر داده است. در بیت اول شاعر می‌خواهد چنین عنوان دارد که از افراد بد و بدشگون و یا دشمن نما باید پرهیز و امتناع کرد و جالب این جاست که پرهیز و دوری از خانه اهریمن را شاعر از دور توصیه می‌کند و نه در نزدیک. لذا این همان واقعیّاتی است که شاعر بدان دست یافته است و به صراحت پیامش را به مردم می‌رساند. در بیت دوم شاعر آدمی را به «وقت» و «دهر» که پایدار نیستند تشبیه می‌کند، ولی این تشبیه به منزله‌ی این نیست که باید به مانند وقت و دهر بود که لحظه‌ای و در حال گذارند، بلکه بدین معناست که باید برعکس این دو عمل کرد. در بیت سوم صحبت از مورچه و تلاش بی‌وقفه‌ی آنست. مورچه موجودی است که صدها بار دانه را تا در خانه‌اش می‌برد، ولی موفق نمی‌شود، اما هیچ وقت از تلاش و کوشش دست برنمی‌دارد. و زیباتر اینکه بار مورچه در خیلی از مواقع چند برابر خودِ مورچه می‌باشد، ولی آنچه که از خود مورچه و بار آن بزرگتر است، تلاش آنست و این خیلی مهم است. پس شاعر در این بیت نیز می‌خواهد که به اجتماع تفهیم کند که بردباری و سعی و تلاش را در زندگی از مورچه یاد بگیرید که تحت هیچ شرایطی از روزگار گلایه و شکایت نمی‌کند و البته ظرافت کاری در این بیت نیز می‌تواند این باشد که انسان باید نسبت به تلاش و کوشش در زندگی جدی باشد و نه با یک تلنگر و سختی و یا فرود در زندگی، خود را ببازد.
ای که همیشه بر شانه‌های زمینی
ولی همیشه می‌نالی
به خود آی
که زمین هرگز آه نگفته است.
و آخرین بیت شاعر باز پیام اجتماعی است چون باز شاعر مفاهیم و مصادیقی اجتماعی را به تصویر می‌کشد، چه اینکه انسانها را به ابلیس تشبیه می‌کند که به صوّر مختلف درمی‌آیند تا که نتیجه‌ی پلشتی و بی‌عدالتی و ناپسندی خود را ببینند و شاعر چه زیبا و پربار این مهم را تصویر می‌کند. چرا که انسانهای شیطان گون به مانند شیطان در طراحی اهداف شوم خود جوری عمل می‌کنند که به واقعیت بیشتر نزدیک است تا به دروغ و ریا. و شاعر در این جا می‌خواهد که بیان دارد: انسانهای شیطان نما به مانند خود شیطان عمل می‌کنند. به طوری که جامه‌ی روی و یا ظاهر را با جامه‌ی ریا یا باطن (منفی و دورویی) را به مانند پود و تار جوری در هم می‌تند که کسی متوجه آن نمی‌شود و به ظاهر جلوه‌ای مثبت را نشان می‌دهد.
حسن سخن اینکه شاعری چون پروین اعتصامی قابل ستایش و تحسین است، چه این که افق دید ادبی آن فراتر از زمان خویش می‌باشد و به همین خاطر است که هنر آن مجزا از دیگر هنرهاست و برای همیشه ماندگار می‌ماند و دیگر رسیدن به خصوصیات بارز و آموزنده‌ی حیوانات، جمادات و طبیعت است که شاعر به سهولت توانسته با زبان این موالید سه گانه شعر بگوید و در واقع این زبان موالید سه گانه است که با شاعر به مناظره می‌نشینند و نه مناظره‌ای در بین اشیاء و یا حیوانات و... به پایان آمدیم این دفتر اما حکایت همچنان باقی است.

نویسنده: عابدین پاپی