آموزش زبان فارسی در سین‏کیانگ چین

با تشکر از مدیریت فرهنگی آسیا و اقیانوسیه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی که این مقاله را دراختیار کیهان فرهنگی قرارداده است .
بررسی گذشته زبان فارسی در سین‏کیانگ جمهوری چین که سابقه خیلی طولانی دارد، در پیشروی فرهنگ ملی مردم این سرزمین، نقش پیشتاز را ایفاء کرده است .
بنا به اسناد و مدارک تاریخی، اکثریت‏ساکنان اصلی سین‏کیانگ قدیم، ایرانی‏نژاد بوده و تا قرن ۹ میلادی با گویش‏های ایرانی صحبت می‏کردند که از لحاظ زبانشناسی امروزه، متعلق به گروه زبان‏های ایرانی میانه شرقی است . از اواخر قرن ۸میلادی قوم‏های بادیه‏نشین ترکی زبان، در نتیجه جنگهای قومی و سیاست‏های گوناگون، وادار شدند که از فلات مغولستان به سرزمین پهناور سین‏کیانگ کوچ کنند . در این دوره‏ها، ساکنان اصلی ایرانی‏نژاد سین‏کیانگ، با سوانح غیرمترقبه (طبیعی) مواجه شدند و به ناچار حوضه تاریم به اطراف و اکناف آن پراکنده شدند دولت و حاکمیت متمرکز خود را از دست دادند . برای ترکان که با جمعیت گسترده‏ای به این سرزمین مهاجرت کرده و سکنی گزیده بودند، شرایط مفیدی فراهم آمد که به آسانی حاکمیت این منطقه را به دست گیرند . سرانجام سرزمین سین‏کیانگ به یک منطقه کثیرالملة تبدیل شد . در روند تاریخی به تدریج قسمت عمده‏ای از ساکنان اصلی ایرانی‏نژاد سین‏کیانگ هویت ملی خود را از دست دادند، فقط تعداد قلیلی از آنها که در فلات پامیر و دامنه‏های آن به سر میبردند و امروز نام «ناجیکرا» دارند، توانسته‏اند زبان اصلی و فرهنگ ملی‏شان را حفط کنند .
می‏دانیم تا قرن ۹میلادی، زبان و فرهنگ مردم ایرانی‏نژاد در این سرزمین پهناور، همیشه مقام اول را دارا بوده است و ارتباطات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان سین‏کیانگ قدیم با مردم ایران و آسیای میانه مداوم، برقرار بوده است .
به طوری‏که از تاریخ سین‏کیانگ برمی‏آید، مردم ترکی زبان سین‏کیانگ، اولین زبان رسمی خود را در پایه حروف الفبایی سغدی، شکل داده بودند . الفباء عربی، اساس اویغوری وازبکی نیز که از دوره سلطنت قراخانیان (۷۸۰ - ۱۲۱۳ میلادی) تابه امروز مورد بهره‏گیری قرار گرفته و چندین بار هم اصلاح شده، در پایه الفباء فارسی ترتیب یافته است . قزاقان و قرقیزان سین کیانگ نیز با اندک تغییر از همین الفباء، استفاده می‏کنند . گذشته از این، چندی از اولین نمونه‏های شعر فارسی هم در شهر تورفان سین کیانگ به دست آمده به طوری که شادروان محمد تقی بهار ملک الشعراء هم در کتاب «سبک شناسی‏» اش چنین می‏نویسد: «اوراقی در این اواخر از زیر انقاض و وش زارهای شهر کهنه (تورفان) به دست آمده است که همه آنها از جنس اشعار هجایی و به زبان دری و به خطوط مختلف پهلوی و سغدی و ایغوری است و اینکه ما آنرا به زبان دری می‏خوانیم ... (۱)
نظر به گفته‏های بالا و اسناد و مدارک تاریخی، می‏توان گفت که زبان فارسی از اوایل قرن ۱۰ میلادی در سرزمین باستانی سین کیاگ به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است . بعد از پذیرفتن دین مبین اسلام از سوی ساکنان این سرزمین، زبان فارسی از عنایت و اعتبار ویژه‏ای برخوردار بوده است . اگرچه تا قرن ۱۲ میلادی کسی از این منطقه به فارسی اثری انشاء نکرده است، اما مردم فارسی زبان از آثار بزرگان علم و ادب، که تا آن زمان موجود بود به خوبی آگاه بودند . یوسف خاص حاجب; مؤلف داستان قوتات غوبیلیک (دانش سعادت آور) که در قرن ۱۱ در کاشغر سین کیانگ تالیف شده، شش هزار بیت را دربرمی‏گیرد و سرآغاز ادبیات مردم ترکی زبان به شمار می‏رود، می‏گوید:
عربچه تاجیکچه کتابلار اکوش، بیزینگ تیلیمیز چه بو یومغی اقوش . (۲)
(معنی بیت: به عربی و تاجیکی چنین کتاب‏ها بسیار است، به زبان ما فقط همین یکی است)
معلوم می‏شود که تا قرن ۱۲، زبان فارسی در سین کیانگ به عنوان زبان خطی، یکجا با زبان‏های محلی در آموزش و پرورش مورد استفاده قرار گرفته، اما در بین روشنفکران آن زمان هنوز به قدر همگانی گسترده نبوده است .
بعد از قرن ۱۳ میلادی، زبان فارسی در جامعه سین کیانگ بیش از پیش رونق گرفته و تا قرن ۱۹ تنها زبان تدریسی بوده است . حکومت محلی نیز در تماسهایی با کشورهای همسایه از این زبان استفاده می‏کرده است . حتی احکام ، اسناد و مدارک و مهم حکومتی به فارسی صادر می‏شده است . در این دوره، شاعران فارسی گوی بسیاری پا به عرصه وجود نهادند . آنها در تتبع و پیروی از بزرگان علم وادب فارسی، آثاری ادبی و علمی را تالیف و از خود به یادگار گذاشتند .
برطبق اطلاعات اندکی که در مورد زبان فارسی بعد از قرن ۱۶ در دست داریم، معلوم می‏شود که در آغاز آموزش جهت زبان فارسی از کتاب‏هایی به نام «هفت و یک‏» و «پنج‏گنج‏» استفاده می‏کردند و بعد «گلستان‏» و «بستان‏» و در سطح بالاتر، آثار حافظ، رومی و نظامی و دیگران به عنوان کتاب درسی مورد استفاده قرار می‏گرفته است .
از اواخر قرن ۱۹ میلادی در قلمرو سین‏کیانگ، مکاتب نو (غیر دینی) به وجود آمده که فراگیری زبان فارسی یکی از درس‏های عمده آن بوده است . در سال ۱۸۸۸ میلادی در ولایت آتوش، برادران حسین و بهاودن اولین بار، مکتبی را به نام «حسینیه‏» تاسیس کردند که روزی یک ساعت فارسی تدریس می‏شد . اما در این دوره، نفوذ زبان فارسی نسبت‏به دوره‏های قبلی، کاسته شده است . در بین تاجیکان، تدریس به زبان فارسی تا سال ۱۹۳۶ میلادی ادامه داشت . از اوائل قرن بیستم زبان فارسی در مکاتب سین‏کیانگ بتدریج نفوذ خود را از دست داده است .
آموختن زبان فارسی در مدارس سین‏کیانگ چین برای اویفوران و دیگر قوم‏های ترکی زبان جزو برنامه رسمی بود . و اویفوران، علوم مختلف را به زبان فارسی می‏آموختند . در قرون وسطی، زبان فارسی برای روشنفکران اویغور، زبان دوم مادری به شمار می‏رفت . در حال حاضر، در سین‏کیانگ چین از فارسی‏زبانان خیلی کم مانده‏اند، اما با توجه به شرایط، هنوز بسیاری از مردم به آموزش آن نیاز دارند . زبان‏های محلی درترکیب و مجموع لغت‏های خود، اصطلاحات فارسی زیادی دارند . مثلا بیشتر از سی درصد کلمات در زبان اویغوری، از زبان فارسی است .
در طول قرن‏ها، بخصوص بعد از قرن ۱۳، شعرا و علماء سین کیانگ آثار زیادی را به فارسی تالیف کرده‏اند . به طوری که تاکنون بیشتر از ۳۶۰۰ جلد اثر خطی جمع‏آوری شده است . قریب نیمی از این آثار از طرف شعرا و علمای سین‏کیانگی نوشته شدند که میراث گرانبهای این مرز و بوم به شمار می‏رود . حتی برخی از این نسخه‏ها تا به حال شناخته نشده‏اند .

دکتر ضمیر سعدالله‏زاده
نوشتار ذیل از دکتر ضمیر اسعدالله زاده; استاد و پژوهشگر آسیای مرکزی فرهنگستان علوم اجتماعی ایالت مسلمان‏نشین سین کیانگ چین است که به عنوان گزارشی از وضعیت کنونی و نیازهای آموزش زبان فارسی دراین ایالت در چهارمین کنگره مجمع بین‏المللی استادان زبان فارسی ارائه گردید که سال پیش درتهران برگزار شده بود .
پی نوشت:
۱ - ملک الشعراء بهار «سبک شناسی با تاریخ تطور شعر فارسی‏» ، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، چاپ ۱۳۶۲ شمسی، ص ۷ .
۲ - یوسف خاص حاجب «قوتات غو بیلیک‏» ، پکن، انتشارات به زبانهای اقلیتها، چاپ ۱۹۸۴ میلادی، ص ۲۱ .

منبع : ماهنامه کیهان فرهنگی