بررسی عوامل مؤثر بر نگرش دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند نسبت به رشته پزشکی

● مقدمه
معمولاً موفقیت در هر كاری و رسیدن به هدف نیازمند نوعی نگرش مثبت به آن عمل یا هدف می‌باشد. در جریان زندگی عوامل مختلفی در تكوین و شكل‌گیری، یا تغییر نگرش‌های انسان مؤثر است كه روان‌شناسان مطالعه آن را به شیوه‌های مختلف و به عنوان یكی از موضوعات جالب بررسی نموده و دیدگاه‌های گوناگونی در مورد آن ابراز كرده‌اند.
بطور كلی تركیب شناخت‌ها، احساس‌ها و آمادگی برای عمل نسبت به یك چیز معین را نگرش شخص نسبت به آن چیز می‌گویند(۱). نگرش‌های فرد در دوران مختلف زندگی هماهنگ با محیط اطراف دستخوش تغییر می‌شود. بیشتر تحقیقات حاكی از آن است كه نگرش‌ها در دوران دانشجویی امكان بیشترین تغییر را پیدا می‌كنند(۲). مطالعات مختلف حاكی از آن است كه معمولاً دانشكده‌های پزشكی به عنوان محیط استرس‌زا در نظر گرفته می‌شوند كه اغلب تأثیر منفی در عملكرد تحصیلی، سلامت جسمی و روانی دانشجویان دارند(۳تا۵).
مطالعات دیگر در این زمینه نشان می‌دهند كه گرچه دانشجویان پزشكی با شناخت و علاقه كافی نسبت به انتخاب این رشته اقدام می‌كنند اما با افزایش سنوات تحصیل و مقطع آموزشی, نگرش‌ها منفی و از علاقه آنان به تحصیل در رشته پزشكی كاسته می‌شود(۶تا۹). انجام ارزشیابی‌های غیر استاندارد بویژه در دوران كارورزی، عدم برنامه‌ریزی‌های دقیق آموزشی و فشرده بودن برنامه درسی، نگرانی از آینده شغلی، فقدان تأمین مالی مناسب در آینده، احساس تنهایی و ترس از امتحان از جمله عوامل مؤثر در این ارتباط بوده‌اند(۱۰تا۱۴).
دانشجویان پزشكی به عنوان یك زیر مجموعه از نیروهای اصلی بخش بهداشت و درمان، در آینده عهده‌دار تأمین ، حفظ و ارتقای سطح سلامت جامعه خواهند بود, باید به دقت مورد مراقبت قرار گیرند تا بتوانند نقش خود را به عنوان یك نیروی متخصص، مدیر و یا حداقل درمانگر، به خوبی ایفا نمایند. كم توجهی نسبت به مشكلات دانشجویان ، بی‌گمان باعث تراكم مشكلات آنان و گره‌خوردن مشكلات با یكدیگر، و به وجود آمدن نابسامانی‌های روحی و آموزشی مختلف برای دانشجویان خواهد بود. مجموعه چنین غفلت‌هایی از یك طرف باعث اتلاف منابع انسانی، و از طرف دیگر, افت كیفیت نیروی انسانی می‌شود(۱۵). یكی از مشكلات اساسی این دانشجویان نگرش به رشته پزشكی است.
شناخت عوامل مؤثر بر نگرش دانشجویان پزشكی از جمله ضرورت‌هایی است كه می‌تواند در تدوین مقررات، فراهم نمودن امكانات مناسب، برنامه‌ریزی موفق برای تربیت پزشكان حاذق و توانمند، و ایجاد محیطی پر‌شور و انگیزه در دانشكده‌های پزشكی، به ما كمك نماید. آگاهی از چگونگی نگرش هم برای پیش‌بینی رفتارهای اجتماعی و هم برای تفسیر پس از وقوع آن می‌تواند مفید باشد.
با توجه به آنچه اشاره شد، انجام مطالعات ملی و منطقه‌ای از ضروریاتی است كه هرگز نباید از نظرها دور، و یا به فراموشی سپرده شود. مطالعه حاضر, به منظور بررسی عوامل فرهنگی، اقتصادی، روانی- اجتماعی و بویژه آموزشی مؤثر بر نگرش دانشجویان پزشكی پرداخته و هدف آن تعیین عوامل مؤثر بر انتخاب رشته و عوامل مؤثر بر نگرش دانشجویان رشته پزشكی در دانشگاه علوم پزشكی بیرجند در سال ۱۳۸۱ بوده است.
● روش‌ها
جامعه پژوهش در این مطالعه، كل دانشجویان پزشكی دانشگاه علوم پزشكی بیرجند (۳۴۵ نفر) بود كه از بین آنان ۲۳۰ نفر به عنوان نمونه بطور تصادفی طبقه‌ای انتخاب و متناسب با جمعیت دانشجویان در هر یك از سال‌های تحصیل، پرسشنامه به آنها ارائه گردیده است. از بین نمونه‌ها تعداد ۲۲۷ نفر پرسشنامه را تكمیل و برگشت دادند.
این مطالعه از نوع پیمایشی است كه اطلاعات مورد نظر آن از طریق پرسشنامه‌ای خود‌ساخته گردآوری شده است. این پرسشنامه از حیث روایی محتوا به نظر متخصصان رشته مربوطه رسید و تأیید گردید. پایایی آن نیز در یك مطالعه مقدماتی و از طریق روش آزمون مجدد با فاصله زمانی ۱۰ روز بررسی و معادل ۸۳%‌r= محاسبه گردید. این پرسشنامه دارای ۳۵ سؤال و سه بخش بود: بخش اول شامل مشخصات عمومی دانشجو، بخش دوم معیارهای انتخاب رشته پزشكی با ۶ گزینه و در بخش سوم ۲۶ گزینه عوامل مؤثر بر نگرش دانشجویان پزشكی نسبت به رشته پزشكی ارائه گردیده بود. عوامل مؤثر بر نگرش در پرسشنامه با مقیاس ۴ درجه‌ای به صورت خیلی زیاد، زیاد، كم و خیلی كم و به ترتیب با نمره‌گذاری ۴، ۳، ۲ و ۱ طراحی گردیده بود و مجموع نمرات گزینه‌ها به عنوان نمره دانشجویان تلقی می‌گردید. در مجموع ۲۰ گزینه بیانگر نگرش منفی و ۶ گزینه بیانگر نگرش مثبت بود و یك گزینه علاقه كنونی به رشته را مورد بررسی قرار می‌داد.اطلاعات جمع‌آوری شده از طریق نرم‌افزار SPSS و با استفاده از توزیع فراوانی، محاسبه میانگین و مجذوركای تحلیل شد.
● نتایج
از مجموع ۲۳۰ نمونه انتخاب شده، ۲۲۷ نفر پرسشنامه را تكمیل و عودت دادند.از تعداد كل شركت‌كنندگان، ۶/۶۵ درصد (۱۴۹ نفر) دختر و ۴/۳۴ درصد (۷۸ نفر) دانشجوی پسر, ۲/۷۲ درصد (۱۶۴ نفر) مجرد و ۸/۲۷ درصد (۶۳ نفر) متأهل بودند. از مجموع شركت‌كنندگان ۱۵ درصد سال اول، ‌۸/۱۲ درصد سال دوم، ۳/۱۲ درصد سال سوم، ۸/۱۲ درصد سال چهارم، ۷/۱۶ درصد سال پنجم، ۱۵ درصد سال ششم، ۵/۱۴ درصد سال هفتم و ۹/۰ درصد سال هشتم و بالاتر بودند.
از كل افراد ۸۷ نفر (۳۷ درصد) علوم پایه، ۳۳ نفر (۵/۱۴ درصد) فیزیوپاتولوژی، ۷۵ نفر (۳۳ درصد) كارآموزی و ۳۵ نفر (۵/۱۵ درصد) در مقطع كارورزی مشغول تحصیل و از این تعداد ۳۸ نفر (۲/۱۷ درصد) بومی و ۱۸۹ نفر (۸/۸۲ درصد) غیر بومی بودند.
در خصوص عوامل مؤثر بر انتخاب رشته پزشكی بر حسب میانگین امتیاز به ترتیب اولویت: علاقمندی به رشته ۳ امتیاز، خدمت به جامعه ۹۱/۲ امتیاز، جایگاه اجتماعی رشته ۷۶/۲ امتیاز، تلقین جامعه بر اهمیت رشته ۴۸/۲ امتیاز, به عنوان مهمترین معیارهای انتخاب رشته پزشكی معرفی شدند. عوامل اقتصادی با میانگین ۱۷/۲ امتیاز و فشار و اصرار والدین با ۰۷/۲ امتیاز به عنوان معیار انتخاب رشته در پایین‌ترین رده قرار گرفته بود.
هفتاد و پنج درصد دانشجویان مقطع علوم پایه علاقه خود را قبل از ورود به‌این رشته زیاد و خیلی زیاد دانسته‌اند. این ویژگی در مقطع فیزیوپاتولوژی ۴/۸۴ درصد، دوره كارآموزی ۳/۸۱ درصد و در دوره كارورزی ۲/۷۷ درصد بود.
در زمینه میزان علاقه به رشته پزشكی قبل از ورود به دانشگاه به تفكیك جنس, نتایج نشان داد كه ۴ درصد دانشجویان دختر میزان علاقه خود را قبل از ورود به دانشگاه به ‌این رشته خیلی كم، ۴/۱۷ درصد كم، ۹/۲۸ درصد زیاد، و ۷/۴۹ درصد خیلی زیاد می‌دانستند، اما ۳/۵ درصد دانشجویان پسر علاقه خود را قبل از ورود خیلی كم، ۸/۱۵ درصد كم، ۵/۳۹ درصد زیاد و ۵/۳۵ درصد خیلی زیاد ابزار نموده بودند و در ۹/۳ درصد میزان علاقه گزارش نگردیده بود.نتایج پژوهش در مورد علاقه كنونی دانشجویان پزشكی نسبت به رشته نشان داد كه ۳/۸۱ درصد دانشجویان علوم پایه, ۹/۷۱ درصد دانشجویان فیزیوپاتولوژی, ۵/۶۳ درصد دانشجویان كارآموز و ۷/۶۴ درصد دانشجویان كارورز, علاقه خود را زیاد یا خیلی زیاد گزارش نموده بودند.
سایر یافته‌ها بیانگر آن بود كه میانگین نمره علاقه قبلی دانشجویان به رشته پزشكی ۲/۳ و میانگین علاقه فعلی ۳ نمره بوده است، آزمون آماری مجذور كای، و مقایسه فراوانی گروه‌ها نشان داد كه علاقه به رشته پزشكی قبل از ورود به دانشگاه و علاقه فعلی به رشته پزشكی با مقطع تحصیلی و تاهل و جنسیت ارتباط معنی‌داری ندارد. علاقه فعلی به رشته پزشكی تنها با وضعیت بومی و غیربومی دانشجویان ارتباط داشت (۰۲۹/۰P=) در حالی كه علاقه قبلی به رشته با بومی و غیربومی بودن ارتباط نداشت. هفتاد و پنج و شش دهم درصد دانشجویان غیربومی علاقه خود را نسبت به رشته زیاد و خیلی زیاد ابرازكرده بودند. این در حالی است كه تنها ۷/۵۲ درصد دانشجویان بومی چنین علاقه‌ای رابیان كرده‌اند.مهمترین عوامل مؤثر بر ایجاد نگرش منفی دانشجویان نسبت به رشته پزشكی به ترتیب عبارتند از: شیوه ارزشیابی اساتید‌، كمبود امكانات پژوهشی، عدم امنیت شغلی در آینده، مشكلات مربوط به گذراندن طرح و ضوابط و برنامه‌ریزی‌های آموزشی بود. حجم سنگین مطالب درسی و مشكلات اقتصادی كم اهمیت‌ترین موضوع نگرش منفی بوده است . در حالی كه در گزینه‌های مثبت, احساس مطلوب برای كمك به بیماران با میانگین ۳۹/۳ امتیاز، رضایت اطرافیان با ۰۷/۳, آشنایی با مباحث جدید علمی با ۰۶/۳, كشیك‌ها و حس مسؤولیت‌پذیری با ۷۶/۲, وجود زمینه برای فعالیت در محیط علمی و فرهنگی با ۷۰/۲ و حضور در كنار جنس مخالف و ایجاد حس رقابت با ۱۱/۲ كمترین امتیاز را كسب نموده‌اند. نتایج آزمون آماری مجذور كای برای مقایسه فراوانی گروه‌ها و همچنین میانگین امتیاز دانشجویان در نگرش‌های منفی بر حسب اولویت امتیاز در جدول یك ارائه گردیده‌ است. آزمون آماری مجذوركای بیانگر ارتباط معنی‌دار بعضی گزینه‌ها با مشخصات جمعیت‌شناسی دانشجویان بود و بخصوص موضوعات طولانی بودن دوره، دوری چند ساله از خانواده با مقطع تحصیلی، جنسیت، بومی نبودن و بودن ارتباط داشت. موضوعات شیوه ارزشیابی توسط اساتید، نبودن فرصت كافی برای رسیدگی به امور خانواده و مشكلات و موانع در زمینه ازدواج و مشكلات اقتصادی با سه ویژگی دانشجویان ارتباط معنی‌داری داشتند. یافته‌ها نشان دادند كه دانشجویان كارورزی و كارآموزی نگرانی بیشتری در مورد ضوابط و برنامه‌ریزی‌های آموزشی، شیوه ارزشیابی توسط اساتید و مشكلات اقتصادی ابراز نمودند، به علاوه, نگرش منفی‌تری به شیوه ارزشیابی اساتید داشتند.
در حالی كه ۶/۴۳ درصد دانشجویان متأهل مشكلات اقتصادی را در حد زیاد و خیلی زیاد عامل نگرانی و ایجاد نگرش منفی قلمداد كرده بودند. این میزان در دانشجویان مجرد ۲۴ درصد بوده است. در خصوص امنیت شغلی ۶/۷۴ درصد دانشجویان متأهل و ۱/۵۳ درصد دانشجویان مجرد در حد زیاد و خیلی زیاد، آن را عامل ایجاد نگرش منفی تلقی نموده‌اند. در خصوص شیوه ارزشیابی توسط اساتید, ۸/۸۳ درصد دانشجویان متأهل و ۹/۶۳ درصد دانشجویان مجرد در حد زیاد و خیلی زیاد اظهار نگرانی و نارضایتی نموده بودند.
سایر یافته‌های پژوهش نشان دادند كه از بین عوامل مؤثر بر نگرش مثبت دانشجویان پزشكی نسبت به رشته خود براساس آزمون آماری مجذور كای, موضوعات احساس مطلوب برای كمك به بیماران در مقاطع مختلف تحصیلی (۰۰۰/۰P<) و همچنین در دو جنس اختلاف معنی‌داری (۰۳/۰P=) وجود داشته است. رضایت اطرافیان در مقاطع تحصیلی (۰۳/۰P=) و در دو جنس اختلاف معنی‌داری داشته است (۰۰۴/۰P=). سایر عوامل مؤثر بر نگرش مثبت با ویژگی‌های فردی دانشجویان ارتباط نداشته است.
● بحث
علاقه به رشته انتخابی می‌تواند موجب پیشرفت و ارتقای علمی دانشجویان و یا برعكس منجر به دلزدگی و ناامیدی و خستگی از ادامه تحصیل شود. در این مطالعه مهمترین عوامل نگرش مثبت و منفی نسبت به رشته و انتخاب آن بررسی شدند. نتایج پژوهش حاضر در زمینه معیارهای انتخاب رشته پزشكی با نتایج بدست آمده از مطالعه دیگری همخوانی دارد كه علاقه و شناخت از رشته پزشكی را ۷/۶۴ درصد و مسائل اقتصادی را ۳۳ درصد گزارش كرده‌اند(۶). در واقع می‌توان گفت اگر رشته مهمی چون پزشكی به دلایل كم‌اهمیت‌تری چون موقعیت و مسائل اقتصادی، انتخاب همسر یا دیدگاه والدین انتخاب شده باشد ادامه مسیر و موفقیت در آن كمتر دیده خواهد شد. در اینجا اشاره به‌این نكته ضروری است كه با توجه به دیدگاه واینر (Weiner) كه عامل اساسی برای پیشرفت را انگیزه‌های درونی می داند(۱۶)، علایق فردی، خدمت به جامعه، و جایگاه اجتماعی رشته می‌تواند این نقش را ایفا و نیاز درونی فرد را برآورده نماید.
نكته جالب توجه در این پژوهش مقایسه علاقه هنگام انتخاب رشته با علاقه فعلی به رشته پزشكی بوده است. كاهش میزان علاقه به رشته تحصیلی، ممكن است به دلیل عواملی باشد كه برخی از آنان به ساختار درونی فرد و برخی عوامل موقعیتی جامعه برمی‌گردد. این نتیجه با مطالعات دیگری همخوانی دارد. آنان در مطالعه خود به ‌این نكته اشاره كرده‌اند كه استرس‌های موجود در دانشكده‌های پزشكی اثر منفی بر عملكرد تحصیلی و سلامت جسمی و روانی دانشجویان می‌گذارد(۳تا۵).
عوامل مؤثر بر نگرش منفی نسبت به رشته پزشكی، شیوه ارزشیابی توسط اساتید، كمبود امكانات پژوهشی، ‌مشكلات مربوط به گذراندن طرح، مشغله ذهنی ناشی از عدم امنیت شغلی درآینده و ضوابط و برنامه‌ریزی‌های آموزشی بودند. این امر می‌تواند ناشی از این ویژگی باشد كه ارزشیابی همواره با نوعی قضاوت ارزشی همراه بوده و فشارهای روانی خاصی به دانشجویان وارد می‌كند. علاوه بر این، یكی از مهمترین ویژگی‌های امتحانات، استاندارد بودن آن از حیث پایایی و روایی است. آزمون‌ها در تمامی رشته‌ها باید به نحوی طراحی شود كه سطوح عمیق یادگیری را سنجیده و علاوه بر این, اهداف آموزشی را نیز پوشش دهد. با توجه به‌اینكه در حیطه گروه پزشكی امتحانات در بعضی مقاطع به صورت شفاهی برگزار می‌گردد، این امر باعث كاهش عینیت اندازه‌گیری شده و قضاوت ذهنی استاد را به همراه دارد. در نتیجه، گاهی پیشینه‌های فكری دیگری ، ممكن است مداخله نموده و بر امر ارزشیابی و نمره دانشجو اثر بگذارد.
كمبود امكانات پژوهشی ممكن است به واقع وجود نداشته باشد. اما متأسفانه تأكید بر امر آموزش در دانشگاه‌ها و از جمله دانشكده‌های پزشكی و كم‌توجهی به امور پژوهشی ممكن است سبب عدم آشنایی بسیاری از دانشجویان با امكانات و امور پژوهشی در دانشگاه‌ها و از جمله دانشجویان پزشكی مورد مطالعه در این پژوهش باشد.
مشكلات مربوط به گذراندن طرح و نگرانی ناشی از آن و مشغله ذهنی مربوط به عدم امنیت شغلی در آینده, موضوعی كوچك و اندك نیست. آمارهای ارائه شده مبنی بر بی‌كاری تعداد زیادی از پزشكان و پرستاران و نیروهای پیراپزشك، قاعدتاً نگران‌كننده است و كسانی كه عمری بسیار طولانی و در واقع بهترین دوران عمر خود را در راستای تحصیل و خدمت به جامعه می‌گذرانند، انتظار دارند كه بین تلاش و بهره‌گیری از زحمات آنان ارتباطی مثبت و مؤثر وجود داشته باشد، در حالی كه آمارها عكس این موضوع را نشان می‌دهد. نتایج این بخش از پژوهش با پژوهش‌های دیگر كه نگرانی از آینده شغلی را عامل استرس‌زای دانشجویان و فقدان تأمین مالی مناسب در آینده را از عوامل مؤثر بر نگرش منفی دانشجویان پزشكی می‌دانستند(۱۲تا۱۴)، مطابقت دارد.
نگرانی ناشی از عدم امنیت شغلی و مشكلات مربوط به گذراندن طرح در مقاطع مختلف تحصیلی ، تفاوت معنی‌داری نداشته است و این نشان از اهمیت مسأله دارد كه برای تمامی گروه‌ها در مقاطع مختلف تحصیلی مهم بوده و می‌تواند نگرانی بیش از حد در خصوص آن منجر به شكل‌گیری نگرش‌های منفی دانشجویان شود. این بخش از نتایج پژوهش با مطالعه انجام شده دیگری همخوانی دارد. در آن مطالعه نیز به‌ این نتیجه رسیده بودند كه اطمینان از آینده شغلی و تأمین مالی از عوامل مهم در دستیابی دانشجویان به اهداف آموزشی و ایجاد انگیزش برای مطالعه و استفاده بهتر از وقت و زمان محسوب می‌شود(۱۱).
ضوابط و برنامه‌ریزی‌های آموزشی نكته دیگری است كه می‌تواند بر نگرش دانشجویان نسبت به رشته تحصیلی اثرگذار باشد. هرگاه برنامه‌های درسی, چه به صورت نظری یا عملی, براساس اصولی كه در آن رفتارهای ورودی لحاظ شده باشد مد نظر قرار نگیرد، دانشجویان به دلیل دارا نبودن آمادگی‌های شناختی، عاطفی یا روانی- حركتی، ممكن است در مسیر تحصیل خود دچار شكست شوند و با توجه به اصل پیوستگی تجربه(۱۷)، این تجارب منفی بر تفكر، احساس و رفتار آنان اثر گذاشته و آنچه در واقع بر ایشان جالب بوده است، منفی و بد جلوه می‌كند.
در زمینه برنامه‌ریزی‌های آموزشی می‌توان گفت دانشجویان مقاطع بالاتر بیشتر درگیر ضوابط و برنامه‌ریزی‌های آموزشی و تداخلات و بی‌نظمی‌های دروس تئوری و بخش‌های عملی هستند و آن را لمس و تجربه می‌نمایند. مطالعات دیگر نشان داده‌اند كه دانشجویان در سال‌های اول نگرش مثبت‌تری داشته‌اند، حال آن كه ‌این نگرش در سال‌های بعدی و مقاطع بالاتر منفی گزارش شده است(۷و۹).
نگرش منفی‌تر دانشجویان مقطع كارورزی و كارآموزی در زمینه شیوه ارزشیابی اساتید ممكن است ناشی از این باشد كه برگزاری امتحانات شفاهی قضاوت ذهنی اساتید را به دنبال دارد و از عینیت اندازه‌گیری و سنجش عملكرد می‌كاهد. مطالعه‌ای نشان داد كه ۳/۹۱ درصد دانشجویان مقطع كارورزی و كارآموزی معتقدند نمره امتحان پایان دوره آنان به حسن انجام وظیفه و عملكرد شان ارتباط كمی دارد و در این خصوص مسائل دیگری مداخله می‌كند(۸). نگرانی بیشتر دانشجویان مقاطع كارورزی و كارآموزی نسبت به دانشجویان مقاطع پایین‌تر در خصوص مشكلات اقتصادی، ممكن است ناشی از آن باشد كه‌این گروه اكثراً متأهل بوده و بار اقتصادی زندگی بر دوش آنهاست و می‌باید مسؤولیت اداره زندگی را عهده‌دار و پاسخگوی نیازهای خانواده خود باشند.
علاوه بر این، اهمیت امكانات پژوهشی، ضوابط و برنامه‌ریزی‌های آموزشی, چگونگی گذراندن طرح و امنیت شغلی آینده، برای هر دو جنس از نظر میزان اثرگذاری بر علاقه و نگرش (مثبت یا منفی) نسبت به رشته پزشكی یكسان بوده است. اما در مشكلات اقتصادی و شیوه ارزشیابی اساتید, تفاوت بین دو گروه معنی‌دار بود و دانشجویان پسر در هر دو مورد نگرانی بیشتری ابراز نموده بودند. مشكلات اقتصادی و اهمیت آن برای دانشجویان پسر، ممكن است ناشی از این باشد كه آنان می‌باید بار اقتصادی و معیشتی خانواده را تقبل نمایند.
با توجه به نتایج پژوهش حاضر، برنامه‌ریزی‌های دقیق آموزشی، آشنا نمودن دانشجویان با امكانات پژوهشی، انجام ارزشیابی‌های استاندارد و برنامه‌ریزی برای آینده شغلی دانشجویان پزشكی, از مهمترین مسائلی است كه باید بیش از پیش به آن توجه نمود. با این وجود، اشاره به این نكته ضروری است كه برای تعمیم نتایج حاصل از این پژوهش نیاز به مطالعات تكمیلی در سایر دانشگاه‌های كشور می‌باشد.

رضا قادری, رضا دستجردی, زهرا سروش, مرضیه موهبتی
منابع
۱. بال س. انگیزش در آموزش و پرورش. ترجمه: مسدد ع ا. چاپ اول. شیراز : دانشگاه شیراز. ۱۳۷۳: ۱۲۷.
۲. كریمی ی.‌ روانشناسی اجتماعی تعلیم و تربیت. چاپ پنجم. تهران: دانشگاه پیام نور. ۱۳۷۴: ۲۴۶.
۳. Mosley TH, Perrin SG. Neural stress, coping and well-being among third year medical student. Academic Medicine ۱۹۹۴; ۶۹(۹): ۷۶۵-۷.
۴. Rospenda KM, Halpert J, Richman JA. Effect of social support on medical student performance. Academic Medicine ۱۹۹۴; ۶۹(۹): ۴۹۶-۵۰۰.
۵. Wollf TM. Stress, coping and health: enhancing well-being during medical school. Medical Education ۱۹۹۴; ۲۸(۱): ۸-۱۷.
۶. آمینی م, رضایی ر, صابر م. بررسی نگرش دانشجویان سال اول پزشكی دانشگاه علوم پزشكی شیراز نسبت به ‌این رشته و آینده آن در سال ۱۳۸۰. مجله‌ ایرانی آموزش در علوم پزشكی ۱۳۸۱؛ ۷: ۱۸.
۷. ایروانی ك, امینی م, دوستكام آ. مقایسه نگرش دانشجویان پزشكی نسبت به رشته تحصیلی و آینده شغلی خود در مقطع علوم پایه و بالینی در دانشكده پزشكی جهرم. مجله‌ ایرانی آموزش در علوم پزشكی ۱۳۸۱؛ ۷: ۲۱.
۸. بحرینی‌طوسی م‌ح, مدبر عزیزی م‌ج. كاوه طباطبایی م‌ا, ابراهیم‌زاده س, بحرینی‌طوسی و, بحرینی‌طوسی ك. نحوه ارزشیابی بخش‌های بالینی و نظرات دانشجویان دانشكده پزشكی مشهد در سال ۱۳۸۰. مجله ‌ایرانی آموزش در علوم پزشكی ۱۳۸۱؛ ۷: ۲۳.
۹. شكیبائی د, ایران‌فر ش, منتظری ن‌ا, رضایی م, یاری ن. میزان انگیزه دانشجویان پزشكی نسبت به رشته خود در مقاطع مختلف تحصیلی دانشگاه علوم پزشكی كرمانشاه در سال ۱۳۷۸. مجله ‌ایرانی آموزش در علوم پزشكی. ۱۳۸۱؛ ۷: ۷۷.
۱۰. رضائی ك, جوادی ط, طولایی ط. بررسی نظرات دانشجویان خوابگاهی در مورد عوامل مؤثر بر یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشكی لرستان در سال ۱۳۸۰. خلاصه مقاله دومین همایش كشوری دانشجو و بهداشت روانی. دانشگاه علوم پزشكی لرستان. ۱۳۸۱: ۲۳.
۱۱. پیامنی ش, مؤمن‌نسب م, نجفی س. دانشجویان چه عواملی را در استفاده بهتر از وقت خود جهت دستیابی به اهداف آموزش مؤثر می‌دانند. خلاصه مقالات دومین همایش كشوری دانشجو و بهداشت روانی دانشگاه علوم پزشكی لرستان. ۱۳۸۱: ۱۵.
۱۲. اسفندیاری غ. بررسی عوامل استرس‌زا در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشكی كردستان و رابطه آن یا سلامت عمومی آنان در سال ۱۳۷۸. طب و تزكیه ۱۳۸۰؛ ۴۳: ۵۷-۶۴.
۱۳. فكری غ. نگرش دانشجویان رشته پزشكی دانشگاه علوم پزشكی كرمان نسبت به‌اینده شغلی خود. پژوهش در علوم پزشكی ۱۳۷۷؛ ۳(پیوست ۱): ۹۰-۹۳.
۱۴. Hafferty WF, Boulger JG. A look by medical students of medical practice in the future. J Med Edu ۱۹۸۶; ۶۱(۵): ۳۵۹–۶۷.
۱۵. بهرامی م, حسن‌زاده ا. میزان آمادگی فراگیران برای یادگیری از دیدگاه دانشجویان مقطع كارشناسی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان در سال ۱۳۸۰. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشكی ۱۳۸۱؛ ۴: ۱۸.
۱۶. Weiner B. The role of affect in rational (attributional) approachs to human motivation. Educational Research ۱۹۸۰: ۹(۴): ۱۷۰-۸.
رضا دستجردی (عضو هیأت علمی), معاونت دانشجویی- فرهنگی, دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی- درمانی بیرجند, خیابان آیت‌اله غفاری, بیرجند.

منبع : مجله دانشگاه علوم پزشکی اردبیل