نیکی به پدر و مادر

گرچه عواطف انسانی و مسایل حق شناسی به تنهایی برای رعایت احترام به پدر و مادر کافی است ولی از آنجا اسلام حتی در مسایلی که هم عقل در آن استقلال کامل دارد و هم عاطفه آن را به وضوح در می یابد, سکوت روا نمی دارد بلکه به عنوان تأکید هم که شده در اینگونه موارد دستورات لازم را صادر می‌کند.
در مورد احترام والدین آنقدر تأکید کرده است که در کمتر مسأله ای دیده می شود و در اکثر موارد بعد از اینکه دستور داده به اینکه ستایش نکنید مگر خدای واحد را, احترام آنها را بلافاصله ذکر می‌کند.
● آیات و روایات :
از آیات قرآن مجید و روایات اهل بیت (علیه السلام) استفاده می شود که نه تنها عقوق والدین یعنی آزردن و رنجاندن آن ها حرام و از گناهان کبیره است بلکه احسان و نیکی کردن و ادای حق آن ها واجب است و ترک آن حرام می باشد.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید : (وَوَصَّیْنا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحْساناً) [۱]
که ترجمه آن ، چنین است : «ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند»
نکته : احسان گاهی با "إلی" و گاهی با "بـ" ذکر می شود . در صورتی که با " إلی" ذکر شود ، مفهوم آن نیکی کردن است هرچند به طور غیرمستقیم و با واسطه باشد ، اما هنگامی که با "ب" ذکر می شود معنی آن نیکی کردن به طور مستقیم و بدون واسطه است. بنابراین آیه شریفه فوق تاکید می کند که موضوع نیکی به پدر و مادر با باید آن قدر اهمیت داد که شخصاً و بدونّ واسطه به آن اقدام نمود.[۲]
و یا در آیه ای دیگر می فرماید : «وَ وَصَّیْنا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحْساناً» [۳]
ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند.
▪ نکته قابل توجه :
شکرگزاری در برابر پدر و مادر در آیه در ردیف شکرگزاری در برابر نعمت های خدا قرار داده شده‌ با این که نعمت خدا بیش از آن است که قابل شمارش باشد و این خود دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران می باشد.
● آیات :
(و بیاد آورید) زمانی را که از بنی اسراییل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی و به مردم نیک بگوئید...» (۴)
«و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین و واماندگان در سفر و برگانی که مالک آن ها هستید خوبی نمایید ,‌ زیرا خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش است (و از ادای حقوق دیگران سر باز می‌زند) دوست نمی‌دارد.» [۵]
«پروردگارت فرمان داد جز او (را) نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید ,‌ هرگاه یکی از آن ها یا هر دوی آن‌ها نزد تو به سن پیری برسند کمترین اهانتی به آن‌ها روا مدار و بر (سر) آن‌ها فریاد مزن و گفتار لطف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو , بال های تواضع خویش را در برابرشان از محبت و لطف فرو آر و بگو پروردگارا همان گونه که آن‌ها مرا در کوچکی تربیت کردند مشمول رحمتشان قرار ده.» [۶]
«و ما به همه انسان ها سفارش کردیم که در حق پدر و مادر نیکی کنند خصوصاً به مادر که چون بار حمل فرزند برداشته تا مدت دو سال که طفل را از شیر باز گرفته , هر روز به رنج و ناتوانی اش بیفزوده , بسیار نیکی و سپاسگزاری کن و نخست شکر من کن که خالق و منعمم و آنگاه شکر پدر و مادر به جای آور که بازگشت خلق به سوی من خواهد بود و اگر آن‌ها به تو اصرار کنند که مشرک شوی اطاعتشان مکن ولی در زندگی دنیا به نیکی با آن‌ها معاشرت نما.» [۷]
منصور بن حازم گوید :
به امام صادق (علیه السلام) گفتم : کدام عمل افضل است ؟ فرمود : نماز در وقتش و احسان به پدر و مادر و جهاد در راه خدا عزّ و جلّ.
از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمود :
«کسی که والدین خود را بیازارد مرا اذیت کرده و کسی که مرا بیازارد خدای را آزرده و کسی که خدا را بیازارد ملعون است.» [۸]
از حضرت امام صادق (علیه السلام) روایت شده که : «کسی که به پدر و مادرش از روی غیظ بنگرد در حالی که والدین بر او ستم کرده باشند خداوند نماز او را نمی پذیرد.» [۹] پس چگونه است در صورتی که به او نیکوکار باشند ؟
روایت شده که مردی خدمت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) آمد ، عرض کرد :
کار زشتی نبوده مگر این که من انجام داده ام. آیا برای من توبه ای هست ؟
حضرت فرمود : برو به پدرت نیکی کن تا کفاره گناهانت گردد. چون آن شخص رفت ، فرمود : اگر مادرش زنده بود نیکی به او بهتر بود. [۱۰]
«ای رسول خدا به چه کسی نیکی کنم ؟ فرمود : به مادرت.
عرض کرد ، بعداز او به چه کسی ؟
فرمود : به مادرت.
برای سومین بار عرض کرد : بعد از او به چه کسی ؟
باز فرمود : به مادرت.
و در چهارمین بار ، وقتی این سوال را تکرار کرد ، فرمود : به پدرت» [۱۱]
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده : «من نظر الی ابویه نظر ماقت وهما ظالمان له لم یقبل الله له صلاة [۱۲]؛ هر کس به پدر و مادر (خود) به دیده دشمنی بنگرد خداوند نمازش را نپذیرد. حتی در صورتی که آن دو به او ستم (نیز) کرده باشند.
امام باقر (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل می کند :
بپرهیزید از آزردن پدر و مادر زیرا بوی بهشت از مسافت هزار سال به مشام می رسد و عاق والدین و قطع رحم کننده و پیرمرد زنا کار و آن‌که جامه اش را از روی تکبر و بزرگ منشی (بلند کند که) بر زمین کشیده شود به آن نمی رسد و به حقیقت ‌کبریایی مخصوص ذات الهی است. [۱۳]
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده :
اگر چیزی کمتر از «اف» وجود داشت خدا از آن نهی می کرد (اف, کمترین اظهار ناراحتی است) و این حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر است و یکی از عقوق , نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر کردن می باشد. [۱۴]
از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده : «نظر الوالد الی والدیه حبا لهما عبادة [۱۵]
نگاه فرزند به پدر و مادرش بعنوان دوستی آن‌ها , عبادت است.»
سؤال : آیا احترام به پدر و مادر اختصاص به زمان حیات (آن‌ها) دارد یا شامل زمان ممات (مرگ) آن‌ها نیز می شود ؟
جواب : شامل زمان ممات نیز می گردد و از حضرت امام صادق (علیه السلام) نقل شده :
ما یمنع الرجل منکم ان یبر والدیه حیین و میتین [۱۶]
چه چیزی منع می کند شما را از نیکی کردن به پدر و مادر در حال حیات و ممات ؟
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده :
همانا گاهی بنده پیوسته در زمان حیات پدر و مادر خدمتگزار آن‌ها می باشد , سپس آن دو می ‌میرند و دین آن‌ها را ادا نمی کند و استغفار برای آن‌ها نمی نماید پس برای او «عاق» نوشته می شود و گاهی به حقیقت نسبت به آن‌ها در زمان حیاتشان خوبی نکرده ولی هنگامی که آن دو بمیرند دین آن‌ها را ادا و نسبت به آن‌ها استغفار می کند خدای متعال او را نیکوکار می نویسد.» [۱۷]
در پایان باید بدانیم که خدمت به پدر و مادر و یا آزار آن‌ها اثر تکوینی دارد که در همین جهان شامل انسان می گردد چنانکه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده : «بروا آبائکم یبرکم ابناؤکم [۱۸]: نیکی کنید به پدرانتان تا بچه هایتان بر شما نیکی کنند.» [۱۹]
● حکایت :
۱) آستانه بهشت پیشانی حور العین :
مردی به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید و پرسید :
ای رسول خدا! من سوگند خورده ام که آستانه در بهشت و پیشانی حورالعین را ببوسم ، اکنون چه کنم؟
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود : پای مادر و پیشانی پدر را ببوس.
[یعنی اگر چنین کنی ، به آرزوی خود در مورد بوسیدن پیشانی حور العین و آستانه در بهشت می رسی]
او پرسید اگر پدر و مادرم مرده باشند چه کنم ؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود : قبر آن ها را ببوس [۲۰]
۲) از حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بیاموزید :
روزی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به خانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) وارد شد. فاطمه (سلام الله علیها) در آن هنگام مشغول نماز مستحبی بود. وقتی که صدای پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شنید، به احترام پدر بزرگوارش نمازش قطع کرد و شتابان به استقبال پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفت و سلام کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست محبت بر سر حضرت زهرا (سلام الله علیها) کشید و فرمود : «خدا تورا مشمول مهر و رحمتش قرار دهد. حالت چطور است؟» [۲۱] و...
۳) جوان عاق و دعای مشلول :
در باب فضیلت دعای مشلول رسیده که این دعا را حضرت امیرمؤمنان (علیه السلام) به جوانی که عاق پدر شده تعلیم فرمود. این جوان ، در اثر نفرین پدر ، دست راستش شل شد و سه سال مبتلا بود. پس از فوت پدرش ، در مسجد الحرام شب ها به خداوند استغاثه می کرد. پس آن حضرت بر او ترحم فرمود و این دعا را به او یاد داد و از برکات آن حضرت ، خداوند او را شفا داد. [۲۲]
۴) پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امیرالمومنین (علیه السلام) دو پدر امت :
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود : یا علی! من و تو ، دو پدر این امتیم. هرکس مارا ترک کند و بیازارد و از اطاعت ما خارج شود ، پس لعنت خدا بر او باد و هر آینه من و تو دو مولای این امتیم هرکس از ما بگریزد لعنت خدا بر او باد و هر آینه من و تو اجیر این امتیم هرکس پاداش ما را ندهد لعنت خدا بر او باد ! پس فرمود : خدایا این نفرین را مستجاب فرما. [۲۳]

[۱] - سوره احقاف ، آیه ۱۵
[۲] ـ تفسیر المنار، ج ۸،ص ۱۸۵. وتفسیر نمونه، ج ۶، ص ۳۳
[۳] ـ سوره احقاف ،آیه ۱۵
[۴] ـ سوره بقره‏ آیه ۸۳
[۵] ـ سوره نساء, آیه ۳۶
[۶] ـ سوره اسراء, آیه ۲۲-۲۴
[۷] ـ سوره لقمان, آیه ۱۴-۱۵
[۸] ـ مستدرک ، کتاب نکاح ، باب ۷۵
[۹] ـ (اصول کافی ، ج ۱، ص ۱۱۹)
[۱۰] ـ گناهان کبیره ج ۱، ص ۱۲۲
[۱۱] ـ روح المعانی، ج ۲۶، ص ۱۶.و تفسیر نمونه ، ج ۲۱، ص ۳۳۳
[۱۲] ـ کافی: ج ۲‏, ص ۳۴۹
[۱۳] ـ کافی: ج ۲‏, ص ۳۴۹
[۱۴] ـ بحار: ج ۷۴, ص ۸۳
[۱۵] ـ بحار: ج ۷۴, ص ۸۰
[۱۶] ـ کافی: ج۲, ص ۱۵۹
[۱۷] ـ اخلاق بشر: ص ۱۱۷
[۱۸] ـ بحار: ج ۷۴, ص ۶۵
[۱۹] - برگرفته از کتاب : تکامل در پرتو اخلاق,‌اثر شهید غلامرضا سلطانی.
[۲۰] ـ بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان(علیه السلام)، ص ۷۹
[۲۱] ـ بحارالانوار ، ج ۴۳، ص ۴۰
[۲۲] ـ گناهان کبیره ، ج ۱، ص ۱۲۶
[۲۳] ـ همان، ص ۱۳۸

منبع : سایت مناجات