حل‌المسائل لوزالمعده

تا به حال خوش‌گوشت خورده‌اید؟ نوعی کباب است. اگر نخورده‌اید، حتما اسم آن به گوش‌تان آشناست. خوش‌گوشت نام دیگر لوزالمعده یا پانکراس است. این عضو یکی از غدد بسیار مهم گوارشی و هورمونی است. فقط کافی است بدانید که دیابت، این بیماری مشهور و پر عارضه به علت کاهش یکی از هورمون‌های پانکراس یعنی انسولین به‌وجود می‌آید. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل، یعنی اهمیت لوزالمعده...
پانکراس (لوزالمعده) به همراه کبد، از غدد دستگاه گوارش هستند. از نظر لغوی پان به معنی همه و کراس به معنی گوشت و تن است (در فارسی به آن خوش گوشت هم می‌گویند). پانکراس در جلوی مهره‌های اول و دوم کمر قرار دارد و دارای رنگ صورتی مایل به خاکستری و بافتی نسبتاً ترد است. طول پانکراس (لوزالمعده) حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر و عرض آن حدود ۵/۲ تا چهار سانتی‌متر است. ضخامت آن حدود یک تا دو سانتی‌متر است و وزن آن حدود ۹۰ گرم است.
در نبود ترشحات آنزیمی ‌پانکراس، هضم و جذب دچار مشکل می‌شود. استفاده از ر‍ژیم‌های غذایی غنی از پروتئین، کربوهیدرات و لیپید به مدت طولانی، غلظت آنزیم‌ها را در شیره پانکراس افزایش می‌دهد.
می‌گویند پانکراس را یک آناتومیست و جراح یونانی به نام هروفیلوس در حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح کشف کرده و چند سال پس از او، یکی دیگر از دانشمندان هموطن او با نام روفوس، این اسم را برای آن عضو انتخاب کرده است: پانکراس.
لوزالمعده، جایش سمت چپ و بالای شکم است. دقیقاً در پشت معده و در فضای بین قوس دوازدهه روده باریک و طحال. قیافه‌اش هم شبیه یک برگ است، برگی که آناتومیست‌ها به بخش پهن‌ترش می‌گویند «سر» و به بخش باریک‌تر و تیزترش می‌گویند «دم». آنچه بین این دو بخش قرار می‌گیرد نیز «تنه» نامیده می‌شود. با این حساب، این عضو برگی‌شکل از نظر آناتومیست‌ها سه قسمت دارد: سر، تنه و دم.
● ساکنان جزایر لانگرهانس
بخش درون‌ریز لوزالمعده که وظیفه‌اش ترشح هورمون‌های مختلف است، تشکیل شده از مجموعه‌های تخم‌مرغی‌شکلی که اسم عجیبی دارند: جزایر لانگرهانس. این جزایر که به تعداد فراوان (بیش از یک میلیون) و به صورت توده‌هایی روشن در بین سلول‌های ترشحی وجود دارند، با میکروسکوپ‌های نوری قابل مشاهده‌اند. جزایر لانگرهانس، متشکل از طناب‌های سلولی و مویرگ‌های منفذداری در بین آنها هستند که مجموعاً توسط الیاف مشبک احاطه می‌‌شوند. سلول‌ها و رگ‌ها در جزایر لانگرهانس به وسیله رشته‌های عصبی سمپاتیک، عصب‌دهی شده‌اند. انواع و اقسام سلول‌هایی را که در این جزایر وجود دارند، شامل این موارد است:
▪ سلول‌های آلفا یا A، که حدود ۰۲ درصد سلول‌های جزایر لانگرهانس را تشکیل می‌دهند و هورمون گلوکاگن ترشح می‌کنند.
▪ سلول‌های بتا یا B، که حدود ۰۷ درصد سلول‌های جزایر لانگرهانس را تشکیل می‌دهند و هورمون انسولین ترشح می‌کنند.
▪ سلول‌های دلتا یا D، حدود ۵ تا ۰۱ درصد از سلول‌های جزایر لانگرهانس را تشکیل می‌دهند و هورمون سوماتواستاتین ترشح می‌کنند.
▪ سلول‌های F، حدود ۱ تا ۲ درصد سلول‌ها را تشکیل داده و پلی‌پپتیدی به نام پلی‌پپتید پانکراسی ترشح می‌کنند که ترشحات خارجی پانکراس، مخصوصا بی‌کربنات را کنترل می‌کند.
▪ معدودی سلول از نوع سلول‌های APUD نیز در پانکراس یافت می‌شوند که عواملی مانند «مولتی‌لین» و سروتونین ترشح می‌کنند.
▪ انسولین در ابتدا به ‌صورت یک پیش‌هورمون ساخته می‌شود و پس از تغییر و تحولاتی که روی ساختمانش صورت می‌گیرد به شکل یک هورمون بالغ در می‌آید.
● گلوکاگن
گلوکاگن هورمونی است که از سلول‌های آلفای جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود. این هورمون نیز مانند انسولین در ابتدا به صورت یک پیش‌ساز هورمونی ساخته و پس از تغییر و تحولات ویژه‌ای به هورمون بالغ تبدیل می‌شود. ترشح آن به دنبال کاهش قند خون تحریک و به دنبال افزایش قند خون، مهار می‌شود. موارد دیگری نیز وجود دارند که باعث افزایش و کاهش ترشح این هورمون می‌شوند. به عنوان نمونه، کاهش برخی اسیدهای آمینه موجب افزایش ترشح این هورمون و افزایش اسیدهای چرب و اجسام کتونی به مهار تولید و ترشح این هورمون می‌انجامد.
● سوماتواستاتین
این هورمون علاوه بر غده هیپوتالاموس، توسط سلول‌های دلتای جزایر لانگرهانس نیز ترشح می‌شود. سوماتواستاتین، ترشحات لوزالمعده را مهار می‌کند. این هورمون نیز در ابتدا به صورت یک پیش‌ساز هورمونی ترشح و بعد از گذراندن تغییراتی به هورمون بالغ تبدیل می‌شود. هورمون سوماتواستاتین، ترشح و آزاد شدن هورمون رشد را مهار می‌کند و نیمه عمرش فقط چند دقیقه است.
● دست‌پخت بخش درون‌ریز لوزالمعده
انسولین، گلوکاگن و سوماتواستاتین مهم‌ترین هورمون‌هایی هستند که توسط بخش درون‌ریز لوزالمعده تولید و ترشح می‌شوند و همگی (و به‌ویژه انسولین) نقش مهمی در سوخت‌وساز مواد غذایی در داخل بدن ایفا می‌کنند. لازم به یادآوری است که درون‌ریز یعنی ترشحات به خون وارد می‌شوند.
● شرح وظایف پانکراس
همان‌طور که گفته شد، لوزالمعده یک غده مختلط است؛ یعنی هم شیره گوارشی ترشح می‌کند (تا هضم غذا آسان‌تر شود) و هم سازنده هورمون‌های مهمی از جمله انسولین است. شیره گوارشی‌ از طریق مجرای پانکراسی به درون دوازدهه روده باریک می‌ریزد. مجرای صفراوی مشترک نیز که ترشحات صفرا و کبد را به روده باریک می‌آورد، در انتهای مسیرش به این مجرای پانکراسی می‌پیوندد و این دو مجرا، محتویاتشان را با هم به روده باریک می‌ریزند.
وقتی غذا یکی دو ساعت در معده می‌ماند و فعل و انفعالات گوارشی روی آن انجام می‌شود، کم‌کم آماده می‌شود برای ورود به روده کوچک. دقیقاً در همین موقع، لوزالمعده هم شروع می‌کند به ترشح شیره گوارشی‌ به درون روده کوچک. شیره گوارشی که حاوی آنزیم‌های متعدد است، با غذا مخلوط می‌شود و محتویات مواد غذایی را به صورت قطعات بسیار ریزی می‌شکند.
● انسولین
انسولین در سال ۱۹۲۱ در عصاره‌ جدا شده از جزایر لانگرهانس کشف و به سرعت، اثراتش در کاهش قند خون شناسایی شد. پس از مدت کوتاهی، انسولین گاو و خوک نیز در درمان بیماری دیابت در انسان مورد استفاده قرار گرفت. انسولین نخستین پروتئینی بود که خواص هورمونی‌اش شناخته و به صورت کاملاً خالص و متبلور تهیه شد. انسولین اولین پروتئینی بود که به کمک روش‌های تولید نوترکیب برای مصارف تجاری تهیه شد.
افزایش قند خون، مهم‌ترین عامل فیزیولوژیک تنظیم‌کننده ترشح این هورمون است. غلظت گلوکز خون (قند خون) در حالت ناشتا بین ۰۷ تا ۰۱۱ میلی‌گرم درصد است و تجاوز از این میزان، با تحریک ترشح انسولین همراه می‌شود. بیشترین اثر محرک گلوکز زمانی حاصل می‌شود که غلظت آن در خون به حدود ۰۰۳ تا ۰۰۵ میلی‌گرم در دسی‌لیتر برسد.
نقش مهم انسولین در رشد و نمو اندام‌ها را در دوران جنینی می‌توان با بررسی نوزادان غیر طبیعی مبتلا به سندرم لپرشونیسم ارزیابی کرد. در این نوزادان، وزن بدن کمتر از حد طبیعی، رشد عضلات ناقص و مقدار چربی زیر پوست کم و عمر نوزاد بسیار کوتاه است. این نوزادان در برابر انسولین مقاوم هستند و با اینکه مقدار این هورمون در خون زیاد است ولی به دلیل نداشتن پروتئین پذیرنده انسولین، قادر به استفاده از آن نیستند.
از نظر ساختار شیمیایی نیز، انسولین یک هورمون پروتئینی است که از سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود و ساختمانش از دو زنجیره پلی‌پپتیدی B و A تشکیل شده که با پیوندهای گوگردی به هم متصل شده‌اند.
پانکراس همچنین انسولین را می‌‌سازد که هورمونی بسیار مهم و کلیدی برای تثبیت قند خون است. افرادی که انسولین خونشان به میزان کافی ترشح نمی‌شود، قند خونشان بالا می‌رود و به دیابت دچار می‌شوند. وقتی قند خون بالا می‌رود، لوزالمعده به طور خودکار شروع می‌کند به افزایش ترشح انسولین تا قند را پایین بیاورد و برعکس وقتی قند خون پایین می‌آید، لوزالمعده ترشح انسولین را کاهش می‌دهد تا قند خون، بیش از پیش افت نکند.
● زندگی بدون لوزالمعده
حتی اگر بخشی از لوزالمعده‌تان را از دست بدهید، باز هم لوزالمعده می‌تواند گلیم خودش را از آب بیرون بکشد اما در چنین شرایطی توصیه می‌شود که حتماً تحت نظر پزشک باشید تا جلوی ابتلایتان به دیابت گرفته شود.
اگر بخشی از لوزالمعده‌تان دچار مشکل شود، اگرچه میزان تولید و ترشح شیره گوارشی‌ کاهش پیدا می‌کند اما از این نظر، مشکل چندانی به وجود نخواهد آمد چرا که با استفاده از مکمل‌های دارویی، می‌توانید این کمبود را جبران کنید.
جالب اینکه، حتی اگر لوزالمعده‌تان را به طور کامل از دست بدهید، باز هم به کمک مکمل‌های گوارشی، می‌توانید کمبود آنزیم‌های گوارشی را جبران کنید اما مشکل اصلی در تنظیم میزان انسولین بدن است. در چنین شرایطی به دلیل افت شدید انسولین، احتمال ابتلایتان به دیابت به شدت افزایش پیدا می‌کند و به همین دلیل، نیازتان به تزریق انسولین برای پیشگیری از بیماری دیابت و عوارض آن، صد درصد است.

دکتر هومن خلیقی

منبع : روزنامه سلامت