دستیابی به جایگاه علمی تنها با تحقیقات امکانپذیر است

فعالیت های پژوهشی در ایران دیر هنگام و در تحصیلات تكمیلی دانشجویان آغاز می شود. این درحالی است كه لزوم تحقیقات در دوران پیش از دانشگاه نیز در كشورهای توسعه یافته به اثبات رسیده است. از آنجا كه پژوهش یك جریان مداوم است، فرهنگ سازی پژوهشی باید از سطوح آغازین تحصیل در جامعه آغاز شود تا كم كم به یك فرهنگ رایج در كشور تبدیل شود. این امر روحیه پژوهش و پژوهشگری را افزایش می دهد. یكی دیگر از مشكلات پژوهش كه از زبان بسیاری از پژوهشگران استخراج شده است، حاكمیت نظام آموزشی بر نظام پژوهشی در كشور است. ایران كشوری آموزش محور است كه پژوهش در قالب آن تعریف شده است و هیچگاه پژوهش خود به عنوان محور اصلی مورد توجه قرار نگرفته است.تحقیقات محققان ایرانی نیز پس از یك دوره صعودی در سال اخیر با افتی هر چند مقطعی روبه رو شده است اما خوشبختانه نگاه به پژوهش در میان مسئولان روز به روز رنگ جدی تری به خود می گیرد. بارها برنامه چهارم توسعه مورد بررسی قرار گرفته و اعلام شده است كه این برنامه مبتنی بر دانایی محوری است. بنابراین توسعه ای كه مسئولان نظام برای آن برنامه ریزی كرده و هدف آن را دستیابی به جایگاه علمی منطقه عنوان كرده اند تنها با تحقیقات و پژوهش های علمی امكانپذیر است. شاید در سال های گذشته نیز پژوهش مورد توجه مسئولان نظام و دانشگاه ها بود اما این توجه در چند سال اخیر جدی تر شده به طوری كه رسانه های گروهی نیز بر روی آن توجه ویژه ای دارند. در گزارشی به بررسی دردسرهای تحقیقاتی در ایران و راه حل های رفع آنها پرداخته ایم.
● ضعف تحقیقات گروهی در ایران
دكتر داریوش فرهود محقق برتر كشور در سال های گذشته كه بیماری جدید ژنتیكی «جوش خوردگی مفاصل دست ها و پاها» را كشف كرده است در زمینه دردسرهای تحقیقاتی در ایران می گوید : در جامعه ما كارهای گروهی بسیار ضعیف است چون مسأله رعایت اخلاق در پژوهش بسیار مهجور واقع شده است، لذا هر كس ترجیح می دهد پژوهش خود را شخصا انجام دهد و به نتیجه برساند. فرهنگ سازی و تجلیل از پژوهشگران، ارجحیت دادن دانش بر سیاست، دور نگه داشتن علم از فرقه گرایی و ایجاد مدیریت های مبتنی برتخصص و دانش ازجمله راه حل های رفع مشكلات پژوهشی در كشور است.
دكتر سید حبیب فیروز آبادی ، پژوهشگر برگزیده سال ۸۴ نیز می گوید : امیدوارم برگزاری هفته پژوهش و انتخاب پژوهشگران برگزیده فقط جنبه نمایشی نداشته باشد و پژوهشگران را به حق پشتیبانی عملی، مالی و اجتماعی كنند. بزرگترین ضعف، رها كردن پژوهشگران به حال خود و پشتیبانی ضعیف مالی از آنها است، نحوه نگرش مدیران به مسائل پژوهشی باید تغییر كند. پژوهشگران شناخته شده كشور باید تصمیم گیر برای حركت و توسعه پژوهشی باشند. عمل به نظرات این افراد می تواند تأثیرات درست و سریع در امر توسعه و پژوهش داشته باشد.
او نداشتن تشكیلات منسجم برای پیگیری مشكلات پژوهشگران، اختصاص نیافتن بودجه كافی به امر پژوهش، نداشتن سیستم اطلاعاتی كارا (ژورنال، اینترنت وغیره) و تصمیم های خلق الساعه مدیران ارشد بدون در نظرگرفتن نظرات كارشناسی پژوهشگران ارشد را از جمله مهمترین موانع ومشكلات توسعه پژوهش وتحقیقات دركشور می داند و می گوید: انجام پژوهش های جمعی نیز از دیگر مشكلات بخش پژوهشی كشور است. برای انجام پژوهش های جمعی، باید فرهنگ این حركت را درجامعه ایجاد كرد. همچنین باید پژوهشگران را آزاد گذاشت، برایشان امكانات فراهم كرد و به وضع معیشتی آنان توجه كرد.
● نبود ضمانت اجرایی برای سرمایه گذاری در دانش
محسن دانش مسگران از استادان دانشگاه فردوسی مشهد نیز در این زمینه می گوید : یكی از دردسرهای تحقیقاتی در ایران نداشتن ضمانت اجرایی لازم برای سرمایه گذاری در زمینه تحقیقات است. برای رفع این نقیصه باید یك پشتوانه قوی ایجاد شود. همچنین برای انجام پژوهش و تحقیق در دانشگاه و تولید علم به زیرساخت هایی نیاز است كه باید در همه بخش های كشور فراهم شود. در این زمینه باید گروه ترویج علم بوجود بیاید. برنامه ریزی های كشور باید به گونه ای باشد كه به پژوهشگر موضوعات خاص و مطابق با اولویت های پژوهشی ارائه شود. ضمن این كه مراكز پژوهشی باید با مأموریت های خاص و حمایت های فرابخشی در سطح ملی حمایت شوند.
محمد رضا خزایی، دارنده مدال طلای المپیاد زیست شناسی در سال ۸۱ درباره مشكلات پژوهش در ایران اعتقاد دارد هنوز آینده روشنی از پژوهش و علم در ایران ترسیم نشده است. «مسئولان توجه به این امر را بارها متذكر می شوند اما بودجه های تحقیقات حكایت دیگری را بیان می كند. در واقع یكی از دلایل اصلی خروج محققان كشور نیز همین مورد است. دانشمندان بیم دارند كه از علمشان استفاده نشود.» این محقق كه هم اكنون در كشور آلمان در رشته ژنتیك دوره دكتری را می گذراند، می گوید : بودجه ای كه ماهانه صرف آزمایشگاه دانشگاه Munstr آلمان می شود برابر بودجه ای است كه صرف یك سال دانشكده علوم دانشگاه تهران می شود.
● استراتژی، نكته ای كه فراموش شده است
دكتر سید مهدی رضایت ، سرپرست گروه نانوتكنولوژی پزشكی دانشگاه علوم پزشكی تهران نیز در این باره می گوید: دانشگاه های ایران در باره تحقیقات پایه ای رشد خوبی دارند و مقاله هایی خوبی نیز از نتایج تحقیقات خود به چاپ می رسانند اما حلقه پژوهش به علت كاربردی نشدن این تحقیقات در كشور ناقص می ماند. با وجود همه حرف هایی كه در حمایت از تحقیقات صورت می گیرد اما تاكنون نتوانسته ایم به تحقیقات كاربردی به صورت هدفمند بپردازیم. تربیت دانشجو در رشته های مختلف كار ارزشمندی است همچنین چاپ مقاله های علمی نیز در نوع خود با ارزش است اما متأسفانه این زنجیره در دانشگاه های ما به همین جا ختم می شود. زمانی می توان تربیت دانشجو و چاپ مقاله را در این حلقه تكمیل كرد كه نتایج تحقیق بر روی كیفیت زندگی مردم تأثیر داشته باشد. تحقیقات دانشمندان ایرانی در برخی مواقع در داخل مورد استفاده قرار نمی گیرد و بیشتر در خارج از كشور كاربرد دارد كه برای این ضعف باید تدابیر مناسبی اندیشید. این مسأله در بسیاری از كشورها مانند كره جنوبی حل شده است. با وجود این كه پژوهش از مشكلات ساختاری زیادی از جمله امكانات و اعتبارات رنج می برد اما محققان با وجود همه این سختی به كار خود ادامه می دهند. در این میان نبود استراتژی برای تحقیقات كلان كشور بیشتر محققان را آزار می دهد.
● راه حل رفع دردسرهای تحقیقاتی
دكتر علی عباسپور تهرانی فرد رئیس كمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس نیز به بودجه های پژوهشی در كشور به عنوان معضل تحقیقات نگاه می كند و می گوید : در بودجه تحقیقاتی كشور در سال ۸۵ باید اعتبارات تحقیقاتی به ۱‎/۵ درصد از تولید ناخالصی برسد اما یك سوم این هدف تأمین شده است. عباسپور به لزوم افزایش بودجه های پژوهشی اشاره می كند و می گوید : افزایش بودجه های پژوهشی ضروری است ضمن این كه باید بر درست هزینه كردن بودجه ها نیز نظارت كافی صورت گیرد. اصلاً وزارت فرهنگ و آموزش عالی را به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام دادیم تا شاهد رشد پژوهش در كشور باشیم. در قانون مكانیزم هایی چون سیاستگذاری تحقیقاتی بر عهده شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری گذاشته شده است و لازم است این شورا جدی تر به مسائل پژوهشی كشور بپردازد. عدم توجه و تفكر صحیح نسبت به اجرای مفاد برنامه ۵ ساله چهارم توسعه اعتراض و نارضایتی را به دنبال داشته است و اگر دولت برنامه ریزی صحیح نسبت به اجرای موارد مصوب در مجلس را در برنامه خود لحاظ كند یقیناً به اهداف چشم انداز ۲۰ ساله كشور دست می یابیم. دكتر محمد مهدی زاهدی - وزیر علوم - نیز در این زمینه به ایران می گوید : جایگاه معنوی پژوهشگر باید ارتقا یابد به طوری كه تمامی مردم به پژوهشگران افتخار كنند و پژوهشگری آرزوی جوانان باشد. علاوه بر تكریم پژوهشگران باید نگاه ویژه ای به بودجه های پژوهشی و مصرف درست آنها داشت. در این زمینه نیز در بودجه های سال آینده پژوهش جایگاه ویژه ای یافته است به طوری كه اختصاص ۳ درصد از تولید ناخالص ملی به امر پژوهش از مصوبات شورای علوم، تحقیقات و فناوری بوده است. همچنین در این شورا توان پژوهشی كشور برای سال آینده ۲ هزار میلیارد تومان پیش بینی شده است. درباره سیاستگذاری های پژوهشی نیز كه از نیازهای كشور است، تمام معاونان پژوهشی وزارتخانه ها و دستگاه های ذیربط عضو شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری هستند به طوری كه دبیرخانه این شورا به یكی از قویترین دبیرخانه های كشور در امر سیاستگذاری تبدیل شده است و استفاده از تولید علم به جای بهره برداری از نفت در تولید ثروت در برنامه های دراز مدت قرار گرفته است.
دكتر منصور كبگانیان معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم نیز برای حل مشكلات پژوهشی كشور و دردسرهای تحقیقاتی ایده هایی دارد. او می گوید : پژوهش نباید فعالیتی لوكس و حاشیه ای قلمداد شود. نباید پژوهش را به كار برد و بعد در طاقچه جای داد. اصلاح دیدگاه های مدیران اجرایی درباره پژوهش نیز ضروری است. حقوق مالكیت معنوی و اصلاح دیدگاه های مدیران اجرایی نیاز به فرهنگ سازی دارد. همچنین باید در سطح جامعه از پژوهشگران تقدیر به عمل آید و به عنوان الگوسازی در این زمینه حركت كنیم تا یك جوان آینده پرافتخاری را در پژوهشگری ببیند. ارتقا، ترفیع و معرفی پژوهشگران از ضروریات پژوهش به شمار می آید. كبگانیان به بنیاد ملی نخبگان نیز اشاره می كند و می گوید : این بنیاد می تواند بسیاری از دردرسرهای تحقیقاتی را از بین ببرد. بنیاد ملی نخبگان تمام افراد ایرانی كه دارای استعداد های ویژه و تأثیرگذاری در تولید علوم داشته باشند در داخل و خارج از كشور شناسایی و با تدوین آئین نامه احراز نخبگی این افراد را تحت حمایت خود قرار می دهد. نخستین برنامه این است كه مجموعه های پراكنده در این زمینه با یكدیگر مرتبط شوند و سیاستگذاری واحدی در این موضوع انجام شود. در گذشته شاهد آن بودیم كه بسیاری از مراكز تا مرحله شناسایی افراد نخبه پیش می رفتند اما پس از آن این افراد را رها كرده و نخبگان جذب خارج از كشور می شدند. در آخر نیز باید به بودجه های پژوهشی اشاره كنم كه بارها از آن به عنوان زنگ خطر توسعه كشور یاد كرده ام. پژوهش در كشور در سال آتی افزایش می یابد. اگر چه مبلغ برآورد شده برای سهم پژوهش تا فرمایشات رهبر معظم انقلاب براختصاص۳ درصدGDP به تحقیقات فاصله دارد، اما این مقدار بسیار متواضعانه در نظر گرفته شده است .

منبع : روزنامه ایران