شهری سوخته، تمدن مدفون شده

شهر سوخته که در ۳۲۰۰ سال قبل از میلا‌د پایه‌گذاری شده، در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان در حاشیه جاده زابل زاهدان ‌ واقع شده است و پنج هزار سال قدمت دارد.
سند یا کتیبه‌ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند به دست نیامده و به دلیل آتش‌سوزی در دو دوره زمانی بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۵۰ قبل از میلا‌د «شهر سوخته» نامیده می‌شود.
مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ ق‌.م. در آن سکونت داشته‌اند و یافته‌های کاوشگران و همچنین وسعت این شهر، حاکی از این است که زندگی در شهر سوخته با دوران آغاز شهرنشینی در فلا‌ت مرکزی ایران و بین‌النهرین همزمان بوده است.
کلنل بیت، یکی از ماموران نظامی‌بریتانیا، نخستین کسی است که در دوره قاجار پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و آن را «شهر سوخته» نامیده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان‌شناسان ایتالیایی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ به سرپرستی مارتیسو توزی مورد بررسی قرار گرفت و اکنون هشتمین فصل کاوش شهر سوخته به سرپرستی دکتر منصور سجادی ادامه دارد.
شهری پیشرفته با برنامه‌ریزی شهری
شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که دارای پنج بخش مسکونی واقع در:
۱) شمال شرقی،
۲) بخش‌های مرکزی،
۳) منطقه صنعتی،
۴) بناهای یادمانی،
۵) گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند.
از این ۱۵۱ هکتار، ۸۰ هکتار بخش مسکونی بوده است.تحقیقات نشان داده این شهر برخلا‌ف اکنون که دارای محیط بیابانی و درختان گز است، در پنج هزار سال قبل از میلا‌د منطقه‌ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب و دارای درختان بید مجنون، افرا و سپیدار بوده است و بر مبنای شواهد باستان‌شناسی، کشاورزی ودامداری در این شهر بسیار پیشرفته و ساکنان آن در این زمینه خودکفا بوده‌‌اند. همچنین دریاچه هامون در ۳۲۰۰ سال ق‌.م دریاچه‌ای بزرگ و پرآب بوده و در اولین فصل کاوش در شهر سوخته، کوچه‌ها و خانه‌ها منظم، لوله‌کشی آب و فاضلا‌ب با لوله‌های سفالی پیدا شد که نشان‌دهنده وجود برنامه‌ریزی شهری در این شهر است.
● معماری شهر سوخته
بناهای یادمانی شهر سوخته در قسمت شمال غربی شهر واقع شده است و بررسی‌‌های اولیه در این بخش منجر به کشف بنای عظیمی با حدود ۶۰ اتاق و فضای مفید که شامل دو گروه فضاهای سرباز (حیاط) و فضاهای سربسته (اتاق) می‌شوند، گردید. این اتاق‌ها از دیوارهای قطور به قطر ۷۵ تا ۱۲۵ سانتی‌متر و جنس خشت ساخته شده‌‌اند. آثار کف‌سازی در بسیاری از اتاق‌ها دیده نمی‌شود و فقط در یک مورد آثار کف کوبیده همراه سفال‌های قدیمی دیده شده است. آثار جدید به دست آمده نشانگر آن است که این بنا در دوره‌های اول و سوم استقرار در شهر سوخته آباد بوده است. اما بررسی‌های سفال‌های به دست آمده از بنا که مهم‌ترین مواد موجود برای تاریخ‌گذاری آن می‌باشند، هنوز کامل نشده است.
● صنعت، مشاغل و تمدن
شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده است. در فصل ششم کاوش نمونه‌های جالبی از زیورآلا‌ت (مهره‌ها و گردنبندهایی از جنس لا‌جورد و طلا‌) به دست آمده است. در شهر سوخته انواع سفالینه و ظروف سنگی، معرق‌کاری انواع پارچه و حصیر یافت شده است. صید ماهی و بافت تورهای ماهی‌گیری از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است.همچنین با بررسی‌هایی که بر روی ۲۵۰ اسکلت به دست آمده از شهر سوخته صورت گرفته، نمونه‌های بسیاری از عوارض مهره‌های کمر، چسبندگی مهره‌های گردن و کمر اسکلت‌ها دیده شده که نشانگر اشتغال ساکنان این شهر به مشاغل سخت است. که در زنان و مردان به طور یک سال دیده شده است.زنان شهر سوخته به دلیل صنعت پارچه بافی بی‌نظیر، در انتخاب رنگ و نقش لباس از تنوع زیادی برخوردار بوده و در تمام گورهای متعلق به زنان شهر سوخته سرمه‌دان، سرمه و شانه دیده می‌شود. همچنین زنان دارای مهر شخصی بوده‌اند و از آنجا که مردم این شهر در ۳۲۰۰ سال ق. م برای نشان دادن مالکیت از مهر استفاده می‌کرده‌‌اند، این امر نشانگر آن است که زنان در این شهر از قدرت مالکیت برخوردار بوده‌‌اند.براساس بررسی‌های باستان‌شناسان و گیاه‌شناسان، مردم شهر سوخته از گوشت گوسفند، ماهی، گاو، تخم اردک و غاز، کشمش، گشنیز، عدس، جو، انواع میوه، لبنیات، آرد کنجد، پسته وحشی و زیره برای غذا و از آب انگور و ما الشعیر به عنوان نوشیدنی استفاده می‌کرده‌اند.
● گورستان و آداب دفن
اهالی شهر سوخته مردگان خود را به حالت چمباتمه در گور می‌گذاشته و در کنار او اشیایی قرار می‌دادند.در این دور از کاوش، گور فردی که به احتمال زیاد اعلا‌م شده یافت شد. بر مبنای شواهد، فرد مذکور از دشمنان مردم شهر بوده و ساکنان شهر با فرو کردن شی نوک تیز در سر او (که نحوه اعدام را مشخص می‌کند) او را کشته و سر و ته دفن کرده‌اند که صاحب‌نظران معتقدند دلیل سر و ته دفن کردن این بوده که مردم شهر سوخته به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته و با دفن سر و ته این فرد، خواسته‌اند تا او به شکل ناشایستی به دنیای بعدی برود.اکنون پس از چندین دوره کاوش و بررسی، تمدن شهر سوخته، در کنار رودهای هیرمند، در استان سیستان و بلوچستان و از مهم‌ترین مرکز دوران مفرغ در شرق ایران، در زیر خروارها خاک و خاکستر مدفون و مسکون است، تا شاید پس از هشتمین دوره از کاوش‌های باستان‌شناسان، بر میزان افتخار و افسوسمان بیفزاید.

زهره نگینی

منبع : روزنامه حیات نو