نقش شبکه ‏های الکترونیکی درتعمیق فعالیت سازمان‏های غیر دولتی

● مقدمه
كاربرد اینترنت، امكانات قدرتمندی در اختیار جامعه مدنی قرار داده است و در این میان، سازمان‏های غیر دولتی ایرانی به تدریج از فرصت‏هایی كه اینترنت در اختیار آن‏ها گذاشته است، استفاده می‏برند. شبكه‏ های الكترونیكی ابزار نیرومندی برای گسترش و تعمیق فعالیت سازمان‏های غیر دولتی به حساب می‏آیند و باید پذیرفت كه هنوز سازمان‏های غیر دولتی از مزایای شبكه سازی استفاده چندانی نكرده‏اند، ولی روند تحول فعالیت سازمان‏های غیر دولتی در طول سال‏های اخیر نشان می‏دهد كه گرایش قدرتمندی برای ایجاد شبكه وجود دارد.
مریلین كلی در چند جمله مفید ویژگی‏های منطق شبكه سازی را چنین شرح و بسط می‏دهد: عصراتم گذشته است. نماد علم در قرن آینده شبكه دینامیك است. در حالی كه اتم نمایانگر سادگی منظم است، شبكه، قدرت به هم ریخته پیچیدگی را هدایت می‏كند.
تنها سازمانی كه قادر است رشد بدون جهت‏گیری از پیش تعیین شده با یادگیری بدون راهنما داشته باشد، شبكه است. همه توپولوژی‏های دیگرآن چه را كه ممكن است رخ دهد محدود می‏كنند. یك ازدحام شبكه‏ای ، مرزهای متعددی دارد و لذا از هر دو طرف باز و نامحدود است. در واقع، شبكه سازمانی است با كم‏ترین ساختار و حتی می‏توان گفت كه اصولا بدون ساختار است. درحقیقت، مجموعه‏ای از اجزای حقیقتاً واگرا، تنها دریك شبكه می‏توانند حاوی تنوع راستینی باشد كه به عنوان یك كل عمل می‏كند.
این تعریف بسیار قابل تامل است، زیرا در بستر یك جامعه اطلاعاتی پیچیده، كاركرد موثر شبكه یعنی همگرایی را تصویر می‏كند و با نگاهی دقیق‏تر، جامعه تركیبی است از شبكه‏ های متعدد: شبكه‏ های میان سازمان‏ها، شبكه درون سازمانی، شبكه‏ های شخصی، شبكه‏ های رایانه‏ای و علاوه بر این‏ها شبكه‏ های فرامرزی.اساساً اطلاعات از طریق همین بزرگراه‏ها جاری می‏شود.
برخی از محققان از شبكه‏ها و شبكه سازی به عنوان عوامل تحولات و تغییرات اجتماعی یاد كرده‏اند و تاكید داشته‏اند كه شبكه‏ها نقش مهمی در ارتقای اصلاحات و تضمین پایداری آن‏ها در جوامع دارند، زیرا شبكه‏ها ابزار قدرتمندی برای تبادل اطلاعات و دانش و ایجاد اجماع در خصوص رهیافت‏های جدید هستند.
از آن جا كه شبكه‏ ها، گروه‏های ذی نفع را در عرصه‏های مختلف حول یك موضوع گرد می‏آورند، میزان نفوذ و تاثیر گذاری آن‏ها براجتماع بیش‏تر از یك سازمان غیر دولتی منفرد خواهد بود. به نظر می‏رسد كه منطق شبكه‏ای، عزمی اجتماعی فراهم می‏آورد و می‏تواند منابع حیاتی تغییر و تحول در جامعه باشد. شبكه، نوعی همگرایی در عین پذیرش تفاوت موجود میان اعضای شبكه است.
سازمان‏های غیر دولتی ایرانی به تدریج قدم به عرصه اینترنت می‏گذارند. برخی از داشتن تنها یك پست الكترونیكی آغاز كرده‏اند و برخی دیگر دارای پایگاه اختصاصی می‏باشند.برخی از این حد پیش‏تر رفتند و بخشی از فعالیت‏های شبكه‏ای خود را به صورت الكترونیكی به پیش می‏برند. مجموعه دوره‏های آموزشی كه در مراكز توانمند سازی سازمان‏های جامعه مدنی ایران در طول ۵ ماه گذشته در خصوص استفاده از اینترنت و كاربردهای آن برگزار شد، حاكی از آن است كه این سازمان‏ها علاقه بسیار زیادی به حضور فعال در اینترنت دارند، اما علاقه كافی نیست، زیرا شبكه سازی یك هنر است. سازمان‏های غیر دولتی باید دانش لازم را برای كاركردهای شبكه‏ای اینترنت به منظور اطلاع رسانی و اطلاع‏گیری در اختیار داشته باشند.
● اصول اولیه
شبكه سازی یك فعالیت ارتباطی افقی است كه در آن اعضاء توانایی ارسال اطلاعات به یكدیگر را دارا هستند. آنان می‏توانند اطلاعات جمع آوری و بریك پایه برابر به تبادل آن بپردازند. شبكه هایی هستند كه گاهاًدرآن اطلاعات میان همه اعضاء تبادل نمی‏شود تا شبكه كوچكتری در میان یك شبكه بزرگتر شكل گیرد.
این واقعیتی است كه سازمان‏های غیر دولتی با استفاده از امكانات شگفت‏ انگیز شبكه سازی در دهه آخر قرن بیستم موفق شدن دستاوردهای گرانبهایی از خود به جای بگذارند. مبارزه با مین‏های ضدنفر، تلاش برای از میان برداشتن بدترین اشكال كار كودكان و ایجاد دیوان كیفری بین المللی، عرصه هایی بوده‏اند كه سازمان‏های غیر دولتی نقش به سزایی در پیش برد هدفهای آنها داشته‏اند. نكته مهم، نوع فعالیت ارتباطی اطلاعاتی این سازمانها است كه با تكیه بر شبكه‏ های افقی صورت گرفته است. همه در تبادل اطلاعات سهیم هستند و حاصل كار، قدرت دوچندانی به تمامیت شبكه می‏دهد. تنها ساز و كار عمودی در این شبكه‏ها یك كمیته هماهنگی برای تامین مالی و هماهنگی امور برای حضور در كنفرانس‏ها ، به منظور انعكاس نتایج مباحثات بوده است.
نكته ‏ای كه بارها در این سالها خاطر نشان شده اینكه اینترنت یك وسیله متصل كننده است و نه یك ابزار تسلط. و چنانكه "فار " خاطر نشان كرده است، كه اگر شبكه سازی به یك امر نفرت‏انگیز تبدیل شود، هرگز باعث افزایش سرمایه اجتماعی نمی‏شود. شبكه سازی در بستر جریان سیال و آزاد اطلاعات در بستر یك جامعه اطلاعاتی رخ می‏دهد.
بنابراین، جریان آزاد و سیال اطلاعات در درون شبكه‏ها باید تضمین گردد. در واقع شبكه‏ها نوعی نمودار سازمانی جدید در یك جامعه اطلاعاتی اند. موهانبرساونی و دوال پاریخ، هوشمندی هر شبكه را در كار آیی آن یعنی در توان توزیع كردن و انبار كردن و پردازش اطلاعات می‏دانندو این مقدور نیست مگر آن كه جریان آزاد و برابر اطلاعات در شبكه میسر باشد. بنابراین، احترم به حرمت فضای خصوصی فردی كه از حقوق بنیادین بشر است تضمین كارآیی یك شبكه اطلاعاتی است.
● برخی از مزایای شبكه سازی (در تعمیق فعالیتهای سازمانهای غیر دولتی)
▪ كار در فضای اینترنت بسیار ساده و موثر است.
▪ جریان سریع اطلاعات یكی از ویژگی‏های مهم اینترنت و شبكه‏ های الكترونیكی است و سرعت، یكی از عوامل موفقیت است، به ویژه در موقعیت هایی كه سازمانهای غیر دولتی نیاز به اقدام فوری دارند یا اطلاع رسانی عمومی باید صورت گیرد. سازمانهای غیر دولتی می‏توانند از این ویژگی بسیار استفاده برند. شبكه‏ها زمینه همكاری سازمان‏های غیر دولتی را به ویژه در یك حوزه خاص فراهم می‏آورند و به این ترتیب، باعث می‏شوند كه این سازمانها بهتر بتوانند مقاصد انسانی خود را پیش ببرند. شبكه سازی و حضور در شبكه ‏ها باعث افزایش توانایی می‏شوند، زیرا دانش به سرعت توسط ااعضای شبكه تبادل می‏شود و سازمان‏ها با فراگیری دانش، مهارت‏ها و تجربیات توانمند می‏شوند. شبكه‏ها ضریب نفوذ سازمان‏های غیر دولتی را افزایش می‏دهند، به ویژه شبكه‏ های موضوعی (مانند تشكیل یك شبكه برای مبارزه با ایدز در كشور و یا شبكه‏ای برای حفاظت از محیط زیست دریای خزر) می‏توانند به عنوان عناصر قدرتمند ایجاد تغییر در جامعه ظاهر شوند، زیرا سازمان‏ها با علایق و تجربیات متفاوت گرد هم می‏آیند و تخصص‏ها و توانایی‏های خود را به مشاركت می‏گذارند تا راه حلهای عملی برای ایجاد تغییرات مثبت فراهم سازند.
برخی از دانشمندان از شبكه‏ها به عنوان ابزارهای قدرتمند اصلاحات نام برده‏اند، زیرا شبكه دارای كار كرد ایجاد گردهم آیی در طی زمان است.
شبكه ‏های گروه‏های ذی نفع كه نوعی همكاری در عین پذیرش تفاوتها هستند، به پیشبرد اهداف حداقلی سازمان‏های غیر دولتی كمك بسیاری می‏كنند. در شبكه‏ های ناهمگون، سازمان‏های غیر دولتی یكی از گروه‏های ذی نفع هستند و كارشناسان دولتی، مدیران شركت‏های خصوصی، اساتید دانشگاه‏ها و محققان، سیاستگذاران در كنار سازمان‏های غیر دولتی به تبادل نظر می‏پردازند. شبكه هامی توانند مشاركت سازمان‏های غیر دولتی را در همایشها و كنفرانس‏های جهانی (به ویژه مجموعه كنفرانس‏های جهانی كه سازمان ملل متحد برگزار می‏كند)، تسهیل نمایند.
اعتبار به دست آمده از عضویت جمعی، عموماً و به مراتب بیشتر از اعتبار ناشی از فعالیت یك سازمان به تنهایی است. شبكه‏ها می‏توانند ابزاری برای حمایت از اعضای خود باشند، به ویژه برای سازمانهایی كه به واسطه فعالیتهای خود آسیب پذیرند. از آنجا كه شبكه‏ها در دسترس همگان هستند، می‏توانند در افزایش آگاهی عمومی ،نقش مهمی را ایفا نمایند. شبكه ‏های الكترونیكی می‏توانند در تامین مالی فعالیت‏های سازمان های غیر دولتی موثر باشند، "كمك دهنده ‏ها"به مجموعه فعالیتهای سازمان‏ها دسترسی و شناخت بهتری از فعالیت‏های آنها داشته باشند و به شبكه‏ها بهتر از سازمان‏های منفرد كمك كنند. سر انجام این شبكه‏ها باعث افزایش نوآوری می‏شوند، زیرا یك بستر ارتباط دائمی میان اجزا،برقرار می‏شود و همواره این احتمال وجود دارد كه از میان گفتگوهایی كه در فضای شبكه صورت می‏گیرد، دیدگاه‏های نوآورانه جدیدی مطرح شوند.
● اشكال شبكه ‏ها
شبكه ‏ها می‏توانند شكل‏های مختلفی داشته باشند شبكه‏ها با عضویت باز( در این شبكه‏ها، علاوه بر سازمان‏های غیر دولتی، رسانه‏ها و افراد نیز می‏توانند حضور یابند) و برخی دیگر با عضویت بسته هستند (مانند شبكه‏ های خاصی كه میان سازمان‏های غیر دولتی و فقط با عضویت این سازمان‏ها شكل می‏گیرد.) برخی دارای دسترسی باز هستند (اطلاعات درون شبكه قابل برای افراد دارای رمز عبور قابل استفاده است.) شبكه می‏تواند در درون یك سازمان غیر دولتی شكل گیرد و اعضای سازمان می‏تواننداعضای فعال شبكه باشند. برای مثال، در حال حاضر سازمان هایی در ایران وجود دارند كه بیش از ۵ هزار عضو دارند، اما هنوز یك بستر مناسب ارتباطی برای اطلاع رسانی اعضای خود و نیز تسهیل مشاركت اعضاء در برنامه‏های سازمان ندارند. شبكه‏ های درون سازمانی، قدرت و توان سازمان را چندین برابر می‏كنند. برخی از شبكه‏ها ناهمگون هستند و مجموعه‏ای از صاحبان منافع در آن‏ها عضو می‏شوند.شبكه‏ها می‏توانند حول اجرای یك برنامه یا حول یك موضوع (توافق بر سر حداقل‏هایا حداكثر) شكل گیرند. برخی از شبكه ‏ها ملی، برخی دیگر، منطقه ‏ای و قدرتمندترین شبكه ‏ها، شبكه ‏های جهانی هستند.
با توجه به مطالب ذكر شده، می‏توان شبكه‏ها را بر اساس تركیب اعضاء،نوع عضویت، میزان دسترسی به آن‏ها، موضوع شبكه و جغرافیای تحت پوشش، تقسیم بندی نمود. هر یك به فراخور، دارای میزان نفوذ و تاثیر گذاری متفاوتی هستند. گاه برخی از سازمانها در شبكه‏ های متعددی عضو هستند و از مزایای مختلف این تكثر استفاده می‏برند.
● ویژگی‏های اصلی
برخی ویژگی‏های اصلی یك شبكه الكترونیكی به شرح زیر است:
▪ ایجاد فهرست‏های توزیع پست الكترونیكی (خبر نامه‏های الكترونیكی) یا ایجاد گروه‏های مباحثه الكترونیكی با هدف توزیع اطلاعات. ضمناً جالب توجه است كه در برخی از پایگاه‏ها، امكان كنفرانس‏های الكترونیكی هم ایجاد شده است .
▪ تشكل كتابخانه ‏های مجازی، اسناد و بانك‏های اطلاعاتی در یك شبكه از ضرورت‏هاست، به ویژه بانك اطلاعاتی اعضای شبكه.
▪ ارایه خدمات الكترونی به اعضاء و از جمله مشاوره‏های حقوقی
▪ ارایه خدمات هماهنگی برای شركت در كنفرانس‏ها و مجامع بین المللی.
▪ صفحات پیوند می‏توانند به عنوان درگاهی برای استفاده همه صاحبان منافع و علاقه‏مندان عمل كنند.
▪ هر سازمان غیر دولتی می‏تواند دارای صفحه یا صفحات خاص خود در پایگاه شبكه باشد و از یك پست الكترونیكی اختصاصی بهره گیرد به این صورت، سازمان‏ها می‏توانند خود را در مجموعه شبكه معرفی نمایند.
▪ تاسیس یك بخش "سمینارها و كنفرانس‏ها " می‏تواند اعضاء را از فعالیت‏های سازمان‏های غیر دولتی دیگر مطلع كند. اعضاء می‏توانند همایش‏های خود را در این بخش معرفی كنند.
▪ تاسیس بخش بهترین تجربیات می‏تواند باعث شود تا تجربیات موفق سازمان‏های غیر دولتی، به همه اعضاء منتقل شود.
▪ بخش آموزش یك پایگاه شبكه‏ای اهمیت بسیاری دارد، زیرا در عین حال می‏تواند در مباحث خاص سازمان‏های غیر دولتی، مسایل آموزشی را مطرح سازد (نظیر دروس پایه و تعاریف، پویایی گروه، روش‏های حمایت گری مدیریت منابع انسانی، مدیریت منابع مالی، روش‏های تامین مالی، شیوه‏های رهبری، ویژگی‏های روابط عمومی شیوه‏های حضور در عرصه‏های بین المللی و یك سلسله آموزش‏های موضوعی نظیر آموزش در زمینه مباحث توسعه پایدار، زیست محیطی، حقوق بشر و حقوق شهروندی، مباحث تحلیل جنسیتی، موضوعات ویژه جوانان و غیره وعلاوه بر این، آموزش‏های خاص فناوری ارتباطات و اطلاعات. گاه پیش می‏آید كه برخی افراد از مجموعه اطلاعات فراهم شده در یك شبكه سوء استفاده می‏كنند. به نظر می‏آید كه لازم باشدنوعی تفاهم نامه كه اصول كار در شبكه در آن ترسیم شده باشد تنظیم شود تا بتواند روابط بین اعضاءرا در آن تعریف كند تجربه كار شبكه سازی در برخی از كشورهای اروپایی شرقی نشان داده كه لازم است حداقل مقرراتی ناظر بر كلیت كار شبكه باشد، زیرا سرقت اندیشه‏ها ارایه اطلاعات غلیظ یا ناموثق و تخریب تصویر یك سازمان غیر دولتی تهدیدهای هستند كه سازمان‏های غیر دولتی با آن‏ها مواجه‏اند. وجود یك تفاهم نامه می‏تواند به شفاف سازی روابط كمك بسزایی كند.● فهرست سرورها یا فهرست‏های مباحث
فهرست سرورها یا فهرست‏های مباحثه (اطلاع رسانی) الكترونیكی، یكی از اشكال موفق و بسیار مفید فعالیت شبكه‏ای در اینترنت می‏باشد. جوانب ثبت این فعالیت اطلاعاتی، عبارتند از: جریان سریع اطلاعات، هزینه‏های به حداقل رسیده، صرفه جویی در زمان، امكان بحث و مباحثه الكترونیكی، تبادل اطلاعات ایجاد اعتماد میان سازمان‏ها اجرای طرح‏های مشترك، در دسترس بوده جذب آسان‏تر منابع مالی، افزایش ظرفیت‏های سازمان‏های غیر دولتی، امكان یابی و چانه زنی. از طرفی این امكان، دارای جوانب منفی است كه سازمان‏های غیر دولتی باید در نظر داشته باشند، نظیر شك و تردید نسبت به اطلاعات در یافت شده، استفاده از منابع غیر موثق تفسیر بد از اطلاعات رسیده، شكل‏گیری بی اعتمادی، سرقت آرا و اندیشه ‏ها،نبود مهارت‏های حرفه‏ای در كار با اطلاعات، تخریب آسان تصویر یك سازمان غیر دولتی، فروش اطلاعات یا استفاده نابجا از اطلاعات. باتمام این تفاسیر فهرست سرورها امكان فوق العاده بی نظیری برای گسترش و تعمیق فعالیت سازمان‏های غیر دولتی به حساب می‏آید و توان شبكه سازی آنها چندین برابر می‏كند.
● شبكه ‏ها در نقاط دور افتاده
در سال‏های اخیر شاهد آن بوده ‏ایم كه برخی از سازمان‏های غیر دولتی توسعه‏ای درقسمت‏های دور افتاده كشور شروع به فعالیت كرده‏اند. یكی از مزایای بسیار شگفت‏انگیز شبكه‏ های مجازی این است می‏توان با استفاده از روش‏های ماهواره‏ای، ارتباطی را میان سازمان‏های غیر دولتی مربوطه (كه برای مثال در روستاهای سیستان و بلوچستان فعالیت می‏كند) با سازمان‏های دیگر یااعضای خود در مركز مرتبط نمود. به این طریق سازمانی كه در مناطق دورافتاده یا دور از مركزی می‏تواند در تبادل اطلاعات شركت جوید، از تحولات مطلع می‏گردد و این امر در توانمند شده این سازمان موثر است.
● یك پیشنهاد
اگر بپذیریم كه وجود شبكه‏ های الكترونیكی ضرورتی اجتناب ناپذیربرای تعمیق فعالیت‏های سازمان‏های غیر دولتی است، انجام یك ارزیابی از وضع موجود برای تعیین نقاط ضعف و قوت تهدیدها و فرصتها، تقاضا و امكانات موجود،
ضروری است تا بر اساس مطالعات صورت گرفته بتوان شیوه‏های شبكه سازی سازمان‏های غیر دولتی را در ایران تدوین كرد. علاوه بر این ، طراحی نرم‏افزارهای مدیریت محتوا برای ایجاد پایگاه‏های پویا، از جمله مسایل اساسی دیگری است كه می‏تواند كمك فزاینده‏ای به این سازمان‏ها به حساب آید، زیرا ابزار مناسبی برای گسترش فعالیت‏های شبكه‏ای سازمان‏های غیر دولتی خواهد بود.
براساس تحقیقات صورت گرفته در مركز توانمندسازی سازمان‏های جامعه مدنی ایران، در حال حاضر حدود ۳۰ سازمان غیر دولتی ایرانی، دارای پایگاه اختصاصی قابل دسترسی در اینترنت هستند، تعداد بسیاری از اعضای سازمان‏های غیر دولتی دارای پست الكترونیكی شخصی هستند، ولی هنوز مساله دسترسی به اینتر نت یك مشكل اساسی در میان سازمان‏های غیر دولتی است. مشكل مهم دیگری كه بر سر راه این سازمان‏ها وجود دارد، موضوع زبان فارسی در اینترنت است در حال حاضر، شاهد آن هستیم كه برخی پایگاه‏ها با استفاده از یونیكد به زبان فارسی طراحی شده‏اند، ولی به نظر می‏آید كه هنوز مشكلاتی بر سر راه استفاده از زبان فارسی وجود دارد. در مجموع، ارزیابی این مشكلات و یافتن راه حل‏های مناسب می‏تواند به گسترش فعالیت‏های شبكه ‏ای سازمان‏های غیر دولتی ایرانی در اینترنت بینجامد و شكاف دیجیتالی موجود میان این گونه سازمان‏ها در عرصه جهانی ،در خصوص كسب اطلاعات رابه حداقل ممكن برسد.

منبع : نشریه سبا