آداب و رسوم اهالی تربت جام

آداب و رسوم اعیاد اهالی تربت جام چون از نظر مذهبی به دو دسته شیعه و سنی تقسیم می شوند، هر دسته ای از آنها یکی از اعیاد را مفصل تر و پر جنب و جوش تر برگزار می کند. اهل تسنن اعیاد مذهبی را که همان عید فطر و قربان باشد عید می گیرند و در این روزها لباس نو پوشیده و یه دید وبازدید یکدیگر می روند . این فرقه به عید نوروز چندان توجهی ندارند و عقیده دارند که چون در این روز ایرانیان قدیم زردستی آتش روشن می کردند و نسبت به آن احترام فوق العاده أی قائل بودند، لذا چنانچه ما نیز این روزها را عید گرفته و شادی کنیم یک نوع توهین نسبت به دین اسلام وارد می شود و از این نظراین عید در بین اهل تسنن رونقی ندارد. برعکس اهل تشیع عید نوروز را بهتر و مفصل تر از سایر اعیاد برگزار می کنند و همان طور که در شهر ها ملاحظه می شود در این روز لباس نو پوشیده به یکدیگر تبریک گفته و به دیدار هم می روند. علاوه بر آن در اعیاد مذهبی مثل نیمه شعبان، سوم شعبان، عید غدیر خم و تولد ائمه (ع)نیز جنب و جوش چشمگیری نشان می دهند. ازدواج ازدواج در بین مردم تربت جام ، با توجه به تنوع طوایف و ایلات به شیوه های گوناگون قابل مشاهده است، اما صورت کلی آندر گذشته نه چندان دور بدین قرار است : افرادیکه نسبت به مذهب خود تعصب زیادی دارند معتقدند که پسران و مخصوصا" دختران را باید در سنین پائین متا هل نمد وحتی گاهی دیده می شود که دختری را در سن ۸ یا ۹ سالگی به عقد مرد ی ۴۰ یا ۵۰ ساله در می آورند ،این عمل علامه بر آینکه منصفانه نیست وبا قانون مدنیت وفق نمی دهد ، بعد ها باعث اختلافات و بهم پاشیدگی آن خانواده شده ، عده أی بلاتکلیف و سرگردان سربار جامعه خواهند شد . این رسم بیشتر در بین طایفه خوافی و عده معدودی از سایر طوایف وجود دارد و بقیه مردم سنین ازدواج را برای فرزندان خود بین ۲۶/۱۴ سالگی تعیین می کنند. افراد هر طایفه معمولا" در بین همان طایفه ازدواج می کنند و به ندرت ازدواج بین طوایف مختلف صورت می گیرد و چنانچه شخصی دختر خود را به یکی از افراد دیگر شوهر بدهد، اقوام و دوستان ،آن شخص را مورد طعن وغضب شدید قرار می دهند و در بعضی موارد ممکن است که تا چند سال با او مراوده و رفت و آمد نکنند . ازدواج بین اهل تشیع و تسنن خیلی کم صورت می گیرد، زیرا هر دو طرف از نظر مذهبی متعصبند و حا ضر نیستند با هم وصلت نمایند و عده معدودی هم که وصلت کرده یا می کنند جزو افرادی هستند که از سایر ین روشن فکرتر بوده و تعصب کنتری دارند. ازدواج با رضایت پدر دختر صورت می گیرد و دختر هیچگونه حق اظهار عقیده أی درباره زندگی آینده اش ندارد. (با گذشت زمان ، البته دختر در گرفتن این حق به نفع خویش مو فقیت بیشتری بدست آورده و حال حداقل در خانواده هایی که تعدادی از افراد آن با سواد هستند، پدر کمتر اعمال قدرت و نفوذ غیر عادلانه می کند. عقد معمو لا" بعد از مراسم خواستگاری مجلس عقدی برگزار می شود که از لحاظ تشریفات متفاوت است، آنها که توانایی بیشتری دارند ضیافت شامی برگزار نمو ده ، اقوام خود و عده أی از سایر آشنایان را دعوت می کنند در ضمن صرف شیرینی، مقداری قند به هر یک از مد عوین تعارف می کنند بعد از صرف شام، رفص محلی برگزار می شود که توسط مردان و به مدت یک تا سه ساعت ادامه داشته پس از اتمام آن مجلس عقدی، ختم می شود . مراسم عقدی در خانواده هایی که وضع مادی خوبی ندارند به صورت ساده و با تقسیم مقداری نخود و کشمش و گاهی هم کمی قند بین مد عوین پایان می پذیرد و ممکن است فقط چند نفر از اقوام خود را به صرف شام دعوت کنند و بدین طریق مراسم عقدی انجام می شود . مقدار مهریه أی که برای دختر تعیین می شود نسبت به مو قعیت خانواده متفاوت است، و مبلغی هم که به عنوان پیش کشی از طرف داماد به خانواده عروس داده می شود با ید صرف تهیه جهیزیه دختر شود، مدتی که بین مراسم عقد و عروسی طول می کشد ، معمولا" از یک تا سه سال است و در این مدت دختر و پسر باید مخفیانه یکدیگر را ملاقات کرده و در حضور والدین خود حق صحبت با هم را ندارند . در اعیاد یکه بین مدت عقد و عروسی وجود دارد معمولا"خانواده طرفین عیدی برای عروس و داماد می فرستند .ودر عید قربان رسم برآن بود که خانواده داماد گوسفندی را به خانه عروس روانه می کردند . ابتدا خانواده داماد و سپس عروس عیدی می دهند و معمولا" خانواده عروس ، خانواده داماد را به ضیافت شام یا نهار دعوت می کنند، عیدی که بین طرفین ردو بدل می شود عموما" لباس است ولی خانواده داماد علاوه بر آن مقداری مواد غذایی از قبیل: برنج ، قند ،چای و گوشت به خانه عروس می فرستند .که از لحاظ کمیت در خانواده ها متفاوت است . بدین ترتیب مدت عقد سپری می شود تا اینکه بنا بر رضایت طرفین مجلس عروسی برگزار می شود ، عروسی دارای مراسم خاصی است که مختصرا" بیان می شود . پس از اینکه خانواده داماد رضایت خانواده عروس را برای برگزاری مجلس جلب کرد ، به تهیه مقدمات مجلس می پردازد ،که به ترتیب ذکر می شود .
۱) گندم پاک کنی :اولین قسمت عروسی همین گندم پاک کنی است، خانواده داماد برای تهیه آرد مصرفی در مجلس عروسی مقداری گندم تهیه و با نواختن ساز و دهل آن را پاک نموده و با رقص و پای کوبی آن را به آسیاب برده، آرد می نمایند، در این قسمت از مجلس عروسی، مدعوین جهت صرف چای دعوت می شوند که هر یک باید همراه خود مقداری قند یا کشمش یا خرما برای گندم پاک کنی بیاورند .خانواده داماد عده أی از مدعوین را برای صرف نهار نگه می دارد و این قسمت از مجاس عروسی تمام می شود .
۲) هیزمی : خانواده داماد از اقوام و دوستان خود دعوت می کند که هر یک از آنها یک نفر و یک الاغ در اختیارش بگذارند تا برای مجلس عروسی از کوه یا دشت هیزم بیاورند ودر مو قع برگشت این افراد از کوه و ورود آنها به قلعه افرادی با ساز و دهل به استقبال آنها رفته هیزم را به مجلس عروسی یعنی منزلیکه عروسی در آن برگزار می شود می برند و خانواده عروس برای این افراد إذا تهیه کرده به هر یک یک دستمال می دهند .
۳) خنچه : معمولا" یک روز قبل از عروسی چهیزیه عروس را از منزل پدرش به منزل داماد می برند .این اثاثیه در داخل سینیهایی بزرگ که روی آن را دستمال بزرگ ریشه داری پوشانیده اند قرار گرفته و هر یک از آنها روی سر یکی از افراد داوطلب است و با ساز و دهل و رقص به منزل داماد می برند ، در آنجا به هر یک از حاملین خنچه ها یک دستمال دست، از طرف خانواده عروس داده می شود .
۴) عروسی بعد از مراسم فوق مجلسی برگزار می شود ،معموولا" در بیشتر مجالس عروسی مدعوین برای صرف شام و نهار روز بعد دعوت می شوند ودر بعضی امقات از دهات ونقاط دور دست هم به مجالس افراد سرشناس دعوت می شوند، تعداد مدعوین بعضی از این مجالس از زن ومرد گاهی ۱۵۰۰ نفر می شوند که پذیرایی آنها مخصوصا" در دهاتیکه وسایل کافی موجود نیست خیلی مشکل است . پس از آنکه مدعوین شام را صرف نمودند ،رقص های محلی توسط عده أی از آنها شروع می شود و نوازندگان هم همان مطرب های محلی هستند که ساز و دهل می نوازند ، چون معمولا" عروسی ها در فصل تابستان و یا مواقع گرمی هوا تشکیل می شود مجالس رقص در محوطه های وسیعی برگزار می شود که اطراف آ ن گنجایش تماشاگران را داشته باشد .رقص های محلی انواع مختلف دارد .
الف) هتم: در این نوع رقص افراد دایره أی درست می کنند و همانطور که به آهستگی به دور آن دایره می چرخند در فواصل معینی و به آهنگ ساز و دهل پاهای راست خود را یکمرتبه به زمین می کوبند . این نوع رقص به تدریج سریعتر شده ودر حالیکه می چرخند و دست می زنند با الا تفاق به عقب می روند و باز به جلو می آیند، به طوریکهدایره بزرگ و کوچک می شود .
ب) هپل بازی: این نوع رقص هم به صورت دایره أی است ودر حالیکه یک نفر به عنوان سر دسته است و حرکاتی انجام می دهد سایرین هم از او تبعیت کرده و می رقصند.
ج) چوب بازی: که شاید نمونه أی از شمشیر بازیهای قدیم ایرانیان باشد (نمایشی حماسی و تمرین جهت رویارویی با دشمن بدین صرت که همان دایره را تشکیل می دهند و هر یک از افراد دو چوب در دست دارند ودر حالیکه به آهنگ نوازندگان می رقصند چوب های دست خود را گاهی به چوب های حریف دست راست و گاهی به دست چپی می زنند و هر کس که چوبش شکسته شد از دایره بیرون می رود کسیکه باقی بماند برنده این رقص است. رقص های دیگری هم وجود دارد که اهمیت آنها به این سه نوع رقص ذکر شده نمی رسد. زنان نیز رقص های جداگانه أی دارند که به نام های دو چکه، دوره، سه چکه، حنایی و شلنگی معروف است. دو چکه رادو نفر در حالیکه روبروی هم ایستاده و جای خود را با یکدیگر عوض می کنند می رقصند و دوره توسط چندین زن به صورت دایره انجام می شود. پس از ختم رقص، نمایشی توسط نوازندگان محلی اجرا می شود و بعد از ختم نمایش مدعوین مجلس راترک می کنند و فقط عده أی برای حنا بندان باقی می مانند ، این عده به اتفاق نوازندگان کیسه های حنایی را که قبلا" از طرف خانواده داماد خریداری شده در همان شب به منزل عروس می آورند که عروس و عده أی از زنان دستها و کف پای خود را رنگ می کنند و پس از آن جلسه شب ختم می شود. صبح روز بعد عروس حما م می رود که تشریفاتی ندارد و فقط مقداری شیرینی و شربت ودر تابستان میوه برای همراهان عروس به حمام می برند. پس از صرف نهار داماد به حمام می رود لباس های نو ائو را با نواختن ساز و دهل به حمام برده ، رقص محلی تا موقع خروج عروس وداماد از حمام ادامه دارد. لباس های داماد را معمولا" یکی از بزرگان قوم با صلوات به تنش می کند، و برای همراهان شربت می آورند . پس از اتمام رقص های محلی و کشتی و نمایش، جمع آوری پول، معمولا" توسط یکی از نوازندگان شروع می شود ، رسم است که هر کس داماد شود، مدعوین به فراخور شخصیت محلی خانواده داماد مبلغی وجه نقد در خاتمه مجلس می پردازند که این وجوه و صورت ریز آن در اختیار خانواده داماد قرار می گیرد ، که به همان ترتیب در مجالس عروسی افرادی که این وجوه را پرداخته اند ، بپردازند . سپس این مجلس ختم و مدعوین در حالیکه داماد را همراهی می کنند برای بردن عروس به خانه داماد ، و به اصطلاح محلی دست به دست دادن ، به طرف منزل عروس حرکت می کنند. دراین بین پدر یا برادر عروس در حالیکه نانی به کمر عروس می بند (بستن نان به کمر عروس به عنوان برکت و میمنتی است که به خانه داماد فرستاده می شود) پدر از اینکه یکی از افراد خانواده خوئ را از دست می دهد به گریه می افتد و سایر افراد خانواده اش و عروس نیز همین حال را دارند و صدای ساز و دهل از داخل منزل عروس در حالیکه مدعوین و داماد منتظر خروج عروس از اطاق هستند ، شنیده می شود ،(گاهی داماد برای آوردن عروس داخل اطاق می شود.) در این میان داماد در حالیکه انار یا سیب و یا مقداری قند در دست دارد بطرف عروس حرکت می کند و قند را از روی سر عروس به عقب پرتاب می کند و قبل از آینکه در پهلوی عروس قرار گیرد ، پای خود را روی پای عروس گذاشته فشار می دهد (عده أی معتقدند که این عمل بعد ها در زندگی زناشویی باعث تفوق و برتری داماد بر عروس می شود و عروس نخواهد توانست در مقابل داماد مخالفت و یا عدم اطاعت نماید ). بعد از رسیدن به منزل داماد ، عروس و داماد به اطاق زنان برده و رقص زنها تا مدتی ادامه پیدا می کند ، سپس داماد نزد مدعوین مرد که در اطاق دیگر از آنها پذیرایی می شود آمده و از اینکه در مجلس او شرکت کرده و همراهی نموده اند تشگر کرده، مدعوین به او تبریک می گویند . پس از آن مجلس عروسی ختم و مدعوین به منازل خود مراجعت می کنند فقط عده أی از از افراد عروس وداماد شب و حتی نهار روز بعد را در منزل داماد می مانند. (معمولا در شب زفاف چند نفر زن از اقوام عروس در پشت در حجله می مانند و از اینکه دختر خود را با عصمت و عفت به خانه شوهر آورده اند افتخار می کنند). یک یا دو روز بعد از عروسی مجلس پا تختی تشکیل می شود که معمو لا" مختص زنان است و آنهائیکه درمجلس عروسی شرکت داشته اند برای صرف نهار دعوت می شوند .بعد از صرف غذ ا جمع آوری پول توسط یکی از افراد شروع می شود که مانند مجالس مردانه ریز آن نوشته و با پول جمع آوری شده به عروس می دهند ،این پول را در پا تختی های دیگر می پردازند. در زمان حال مجلس پا تختی ، اغلب در بعد از ظهر فردای شب عروسی برگزار می شود. به این ترتیب مجلس عروسی ختم و اقوام عرو س و داماد به خانه های خود می روند . پس از چندروزی عروس برای زنانی که در مجلس پا تختی شرکت کرده اند، به تناسب شخصیت مبلغ پولی را که در پاتختی داده اند، تعدادی البسه که قبلا" برای اینکار تهیه کرده اند برای هریک از آنها می فرستد .( حوله، پیراهن، جوراب ، بیژاما و…). اگر قرار بود عروسی را از دهی به ده دیگر ببرند ، عروس و داماد هریک سوار اسب شده و همراهان آنها نیز سوار اسب و الاغ می شوند. نزدیکی آبادی پهلوان ده جلوی عروس و داماد را می گرفت و از آنها مبارز یا انعام می خواست. داماد از میان ملتزمین خود پهلوانی معرفی می کرد که با وی کشتی بگیرد . اگر پهلوان زمین می خورد، داماد باید انعام می پرداخت ، اگر پهلوان ده زمین می خورد عروس و داماد آزادانه عبور می کردند. همچنین در منطقه جام در سال ۱۳۱۲و ۱۳۱۳ که عده أی از ترکمه ترکستان شوروی که به ایران پناهنده شده بودند در نواحی یحیی آباد ، رحمت آباد و موسی آباد و دو سنگ ساکن شدند ،آداب و رسوم عروسی آنها به شیوه أی خاص انجام می شده است به این ترتیب که بعد از مراسم عروسی و جشن و قربانی و غیره ، داماد ، دختر را از خانه پدرش قچر می نماید ( می دزدد ) و سوار بر اسب از مجلس عروسی خارج و به منزل خود می برد ، این رسم کماکان ادامه دارد . آنچه از آداب و رسوم در بالا ذکر شد مربوط به شیوه های سنتی و قدیمی بود که حداقل تا بیست سال پیش به تمامی در نقاط شهری قابل رویت بود . ودر حال حاضر فقط در روستا ها با مشخصات ذکر شده می توان رد پایی از گذشته فرهنگی جامعه را مشاهده کرد . آداب و رسوم اجتماعی در نقاط شهری با دیگر شهرها با توجه به گستردگی رسانه های گروهی خیلی تفاوت ندارد . سوگواریها سوگواریها بر دو قسم است :
۱) مذهبی
۲) فردی
▪ سوگواری مذهبی: عزاداریهای مذهبی در این منطقه به دو صورت انجام می شود . دسته اول آنهایی که پیرو مذهب تشیع هیستند ، عزاداری مهمشان همان ماه محرم است که سینه زده و روضه می خوانند و روز عاشورا هم حلیم یا آبگوشت به فقرا می دهند .دیگر روزهای ضربت خوردن و شهادت حضرت علی (ع) که خانواده ها حلیم بین خانه ها تقسیم کرده و در وفات سایر بزرگان دین ممکن است فقط روضه بخوانند . اهل تسنن عزادای مذهبی شان بیشتر به صورت مخارجی است که در روزهای وفات برای تغذیه فقرا صرف می کنند و آن روزها عبارتند از : ماه وفات پیامبر (ص ) که معمولا" در یکی از روزهای این ماه هر فردی که استطاعت مالی داشته باشد خوراکی تهیه و عده أی از اهالی را و فقرا را اطعام می کند . دیگر روز عاشورا است که تقریبا" بیشتر اهالی در مخارج آن سهیم هستند . قبل از صرف إذا سخنرانی هایی توسط علما درباره آداب دینی و وقایع عاشورا ایراد می شود در روز وفات حضرت علی ( ع) هم بعضی خانواده ها حلیم تقسیم می کنند و برای افطار کسانیکه در نماز جماعت مسجد شرکت کرده اند می فرستند . ضمنا" اهل تسنن در مقابل خشکسالی ویا هجوم آفات مختلف نضیر ملخ و کرم بر بر مزراع ،چند راس گاو و یا شتر و گوسفند قربانی و بصورت آبگوشت بین فقرا تقسیم کی کند تا در خواست آنها را اجابت کرده و برای کشتزار ها باران نازل کند ، این رسم تقریبا" همه ساله اجرا می شود .
▪ سوگوار ی فردی : عزاداری فردی در این منطقه به این صورت است که بعد از فوت فردی از یک خانواده ابتدا او را در اطاق یا منزل شسته و پس از آن جنازه را به قبرستان حمل ودر آنجا دفن می کنند در این موقع از طرف خانواده میت مقداری پول یا نخود و کشمش بین فقرا تقسیم می شود و سپس جمعیتی که با جنازه به قبرستان رفته اند برای گفتن تسلیت به بازماندگان آن شخص به منزلش برمی گردند وبه این طریق تعزیه شروع می شود . تعزیه رسمی مدت سه روز است ودر این مدت معمولا" اقوام و نزدیکان آن خانواده و عده أی از سایر اهالی برای صرف شام و یا نهار دعوت میشوند ، ولی خرج مهمی که داده می شود روز سوم و هفتم تعزیه است که تقریبا" از بیشتر طبقات برای صرف نهار دعوت می شود ودر هریک از این روزها سه جز ء از قرآن مجید توسط مدعوین ختم می شود .خرجهای دیگری که داده می شود یکی در روز چهلم و دیگری خرج سال است که همانطور عده أی را دعوت می کنند . البته در این مجلس فقرا را هم اطعام می کنند از کسانیکه برای گفتن تسلیت به مجلس تعزیه می آیند ، با قهوه و چای پذیرایی می شود .در ضمن بعضی از اقوام متوفی و عده أی از دوستان و آشنایان که از دهات اطراف به تعزیه می آیند یک روز یا بیشتر در آنجا می مانند و با خود مقداری خوار وبار از قبیل قند و یا برنج یا گوسفند برای خانواده متوفی می آورند و گاهی تا مدت یک سال از اطراف به تعزیه می آیند در بین اهل تسنن رسم است که در ماه شعبان برای شادی روح اموات خود یک وعده إذا می دهند که عده أی از اهالی و بیشتر فقرا برای صرف آن دعوت می شوند.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان