تأثیر آموزش در توسعه کشاورزی

بخش کشاورزی به‌دلیل تأمین غذای میلیاردها نفر انسان ساکن بر روی کره زمین دارای نقش انکارناپذیر در توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تمامی جوامع بشری و کشورهای مختلف جهان می‌باشد. اهمیت دیگر این موضوع از آن جهت است که اصولاً بخش کشاورزی باید به‌عنوان بخش مولد محسوب شود و به تمامی کارگزاران این بخش و تولیدکنندگان آن به‌عنوان توانمندی‌های بالقوه در عرصه امنیت غذائی نگریسته شود و در جهت رشد و شکوفائی این توانمندی‌ها و تبدیل آن به قابلیت‌های بالفعل تلاش شود که یکی از مهمترین راه‌کارها در این زمینه آموزش تلاشگران در عرصه کشاورزی به‌خصوص تولیدکنندگان و بهره‌برداران این بخش می‌باشد که شامل کشاورزان، جوانان روستائی، زنان روستائی و سرمایه‌گذاران و تولیدکننده بخش کشاورزی می‌باشد و این امر در کشور از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که اولاً کشاورزی در کشور ما تأمین‌کننده شغل و معیشت برای بیش از ۵ میلیون خانوار روستائی در سطح کشور است و هم آنکه با توجه به جمعیت رو به فزونی جمعیت و تأمین غذائی آنها باید فعالان در بخش کشاورزی از یافته‌های نوین این بخش آگاه شده و آن را به‌کار گیرند و اولین حرکت در جهت تحقق این امر آموزش است که باید جدی گرفته شود و در قالب‌های مختلف اجرا شود.
در این میان این نوشتار سعی دارد مروری اجمالی بر مهمترین روش‌های آموزش در بخش کشاورزی داشته باشد. به این ترتیب بستری مناسب برای آشنائی کلی برای کسانی که در این زمینه فعالیت دارند و یا در آینده در این بخش مشغول خواهند شد فراهم شود.
● ویژگی‌های آموزش
اصولاً آموزش عبارت است هرگونه تجربه‌ای که منتهی به تغییر در افراد شود و دامنه این تغییرات هم از گستردگی خاصی برخوردار می‌باشد که با توجه به اهداف آموزش ممکن است از افزایش آگاهی شروع شده و به پذیرش روش جدید و اجراء آن منتهی شود. ویژگی دیگر آموزش به‌خصوص در آموزش کشاورزان، فرآیندی ارتباطی است و از آنجا که در کشاورزی باید یک روش خاص و یا یک ایده جدید به‌صورت عملی به کشاورز آموزش داده شود، بنابراین رعایت الگوی ارتباطی در آموزش مفید از اولویت برخوردار است و طی این الگو باید منبع پیام و آموزش‌دهنده کاملاً مشخص باشد.
کانال ارتباطی که همان روش آموزش می‌باشد، کاملاً مشخص باشد که آیا آموزش با استفاده از روش‌های علمی صورت گیرد و یا روش‌های سنتی و تمامی این روش‌ها هم باید با توجه به مخاطب و چگونگی تولید در بخش کشاورزی، سطح سواد، میزان معلومات، تجربیات اندوخته شده و توان مالی صورت گیرد.
پیامی که برای کشاورز و یا کشاورزان و به‌طور کلی افرادی که مخاطب ما در آموزش کشاورزی محسوب می‌شود، در نظر گرفته شده است، همان محتوای آموزش می‌باشد که باید متناسب با نیازها باشد که در این رابطه مهم‌ترین مورد به نیازهای افرادی برمی‌گردد که در آن دوره آموزش خاص حضور یافته‌اند که بدون شک برگزاری هر دوره آموزش بدون در نظر گرفتن نیازهای فراگیران هیچ ثمری نداشته و فقط اتلاف سرمایه را به دنبال دارد؛ بنابراین در این زمینه باید سعی شود محتوای آموزش حتماً براساس نیازهای مخاطبان تهیه شده و آموزش داده شود و در نهایت آن که گیرندگان آموزش یا مخاطبان در آموزش چه کسانی هستند که در اینجا هم باید گفت آموزش مربوط به کشاورزی است و مخاطبان هم باید کشاورزان باشند، اما از این نکته اساسی نباید غفلت کنیم که کشاورزی دارای زیربخش‌های مختلف می‌باشد که مهم‌ترین این زیربخش‌ها دام، طیور، شیلات و آبزیان، زنبور عسل، زراعت، باغبانی، آب، خاک، صنایع روستائی و ماشین‌های کشاورزی می‌باشند و هرکدام از این زیربخش‌ها خود از شاخه‌های مختلف تشکیل می‌شود که فعالان هرکدام از این بخش‌ها هم دارای نیازمندی، ویژگی‌ها، توانمندی‌ها، قابلیت‌ها، نارسائی‌ها، مشکلات و چالش‌های خاص خود هستند که باید در اجراء دوره‌های آموزش، به‌خصوص به‌کارگیری روش‌های آموزش به آنها توجه شود.
● روش‌های آموزشی تأثیرگذار ـ سخنرانی:
سخنرانی، قدیمی‌ترین روش آموزش است که آموزش‌گران و مدرسان برای آموزش گروهی از افراد از آن استفاده می‌کنند. در این روش می‌توان با هزینه بسیار کم و به‌طور مؤثر به ارائه اطلاعات و همچنین تحریک و ترغیب فراگیران پرداخت.
سخنرانی محض، جریانی یک‌طرفه و بدون بازخورد مؤثر اطلاعات از طرف مخاطبین می‌باشد، بنابراین باید سعی کرد در این روش آموزش، فراگیران سئوالات مختلف خود را مطرح کنند و مهم‌تر از همه آنکه در این روش آموزش، مدرس باید از قدرت کافی در بیان آراء و اندیشه‌های متفاوت برخوردار باشد و دوره یا کلاس را به بهترین وجه ممکن اداره کند تا فراگیر در زمان برگزاری کلاس احساس راحتی کند و مطالب مطرح شده در دوره را جذب کند.
برای تأثیرگذاری بهینه این روش آموزش استفاده از تکنولوژی آموزش به‌خصوص لوازم کمک آموزشی می‌تواند بهترین طریق ممکن باشد تا با ایجاد تنوع در آموزش فراگیر در موقعیت‌های مختلف آموزش داد.
● استفاده از افراد نمونه یا خبره
در آموزش همواره سعی می‌شود بهترین روش‌ها و موفق‌ترین الگوها معرفی شود و برای رسیدن به این مقصود راه‌حل اساسی آن است که از خود این افراد نمونه و خبره دعوت شود تا در دوره‌های آموزش شرکت کرده تا از جزئیات و کارکرد آنها فراگیران شرکت‌کننده در دوره‌های آموزش بهره‌مند شوند.
این روش آموزش به‌خصوص در آموزش کشاورزی زمانی اهمیت می‌یابد که ما بخواهیم روی یک موضوع آموزش تأکید کنیم و یا کشاورزان را به پذیرش ایده‌ای جدید ترغیب کنیم.
فراگیران و کشاورزان همراه خواهان آنند که حداقل یک نفر روش جدید را قبل از آنها پذیرفته و به‌کار بسته و یا آن را به‌طور کامل انجام داده و نتیجه مثبت گرفته، بنابراین حضور این فرد در دوره آموزش و برخورداری از تجربیات این فرد خبره برای فراگیران شرکت‌کننده در دوره آموزش یک فرصت بسیار مناسب به‌شمار می‌رود که آموزش‌گر و یا مدرس دوره آموزش باید از این فرصت به بهترین شیوه ممکن استفاده نماید.
● آموزش عملی
روش آموزش عملی از جمله روش‌های پر هزینه به شمار می‌رود، اما در آموزش کشاورزی بهترین روش، آموزش به طریق عملی است که طی آن تمامی مراحل عملی آموزش افراد باید از قبل مهیا باشد برای مثال برای آموزش نگهداری و سرویس تراکتور از قبل باید فضای مناسب آموزش برای این‌کار در نظر گرفته شود.
تراکتور مورد نظر برای آموزش فراگیران آماده شود، از مدرس باتجربه برای آموزش استفاده شده و در نهایت آن که این فرصت به فراگیران داده شود تا بتواند موارد آموزش را فراگرفته بتوانند شخصاً به‌صورت عملی انجام دهند و از نتیجه کار هم آموزش‌گر دوره مطمئن شود. هر چند برگزاری دوره آموزش با روش عملی زمانی زیاد و هزینه بالائی را طلب می‌نماید، اما نتیجه کار بسیار خوشایند است، به‌طوری‌که فراگیر و مخاطب و یا کشاورز شرکت‌کننده راضی است و موضوعات مطرح شده در دوره آموزش را با درصد بسیار بالائی فرا می‌گیرد.
● بحث گروهی
یکی دیگر از روش‌های آموزش در کشاورزی استفاده از روش بحث گروهی است. به این صورت که با ارائه مقدمه، موضوع آموزش با هدایت آموزش‌گر یا مدرس دوره آموزش به بحث گذاشته می‌شود و برآیند کار هم به‌عنوان نتیجه آموزش به اطلاع حاضران می‌رسد. در این روش، باید شرکت‌کنندگان در دوره، تعدادشان کم باشد و همگی با یک زمینه قبلی در بحث آموزش مشارکت فعال داشته باشند.
● آموزش از راه دور
در این روش آموزشی، مخاطبین بسیار زیاد هستند و مراکز آموزش کشاورزی و به‌خصوص دستگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی به‌عنوان رابط در این روش آموزشی عمل می‌کنند. این روش آموزشی برای آموزش حین خدمت و یا بعد از آن و خدمت افرادی به‌کار می‌رود که دارای وقت لازم و کافی برای شرکت مستقیم در دوره آموزش برخوردار نمی‌باشند.
برای اجراء این روش، از اطلاعات نوشتاری در قالب کتاب و امکانات شنیداری همچون رادیو و امکانات دیداری همچون تلویزیون و به‌خصوص رایانه و مدل‌های پیشرفته ارتباطی همچون اینترنت استفاده می‌شود. به‌طور کلی این روش آموزش بیشتر بر خودآموزی تأکید دارد و موفقیت این دوره‌های آموزشی بیشتر مستلزم آن است که فراگیر بخواهد یاد بگیرد و به اصلاح علمی‌تر آموزش ببیند و تنها با تحقق این شرط است که می‌توان مقدمات اموزش را فراهم کرد و شرایط را برای آموزش فراگیران خواهان آموزش مهیا کرد.
● آموزش انفرادی
یکی دیگر از روش‌های آموزش در کشاورزی، آموزش چهره به چهره یا آموزش انفرادی است که در این زمینه سعی می‌شود تا آموزش‌گر مخاطب ـ در اینجا کشاورز ـ را از نزدیک ببیند و آموزش‌های لازم پیرامون یک موضوع و یا موضوعات مختلف را در اختیارش قرار دهد که عکس این مورد هم صادق است؛ به‌طوری‌که کشاورز به ملاقات آموزش‌گر برود و مباحث مربوط به موضوع آموزش را با او در میان بگذارد که تمامی مراحل آموزش انفرادی باید طوری برنامه‌ریزی شود که نیازهائی که ضرورت آموزش را باعث شده، شناسائی شوند و برای رفع این نیازها به مخاطبان آموزش داده شود.
از آنجائی‌که در این روش، صرفاً وجود دو نفر به‌عنوان مخاطب یا فراگیر و آموزش‌گر یا مدرس مطرح است بنابراین باید سعی شود در این روش آموزش، به توصیه‌های آموزشی و موضوعات آموزش با حجم کم بسنده شود و مهمترین شرطی که در این روش آموزش باید رعایت کرد، آن است که به‌کارگیری این روش باید از قبل برنامه داشت و مقدمات و شرایط لازم را برای حضور آموزش‌گر جهت ملاقات با کشاورز و بالعکس را فراهم کرد.
● روز مزرعه
یکی دیگر از روش‌های آموزش در کشاورزی، برگزاری روز مزرعه است که طی آن کشاورزان باتجربه، محققان و کارشناسان بخش کشاورزی مهمترین مواد مربوط به موضوع خاص از کشاورزی را به مخاطبان آموزش می‌دهند.
در حال حاضر برگزاری جشنواره‌ها هم به نوعی به‌عنوان روز مزرعه محسوب می‌شوند اما در این زمینه نباید از یک نکته کلیدی غافل شد که در برگزاری این جشنواره‌ها باید آموزش مخاطبان به‌عنوان یکی از اصول اساسی در برگزاری آن لحاظ شود تا تولیدکنندگان، بهره‌برداران، آموزشگران و تمامی شرکت‌کنندگان در جشنواره در یک محیط علمی و آموزشی واقع شود.
● دیگر روش‌های آموزش
علاوه بر روش‌های آموزش اشاره شده روش‌های مختلف آموزش دیگر نیز در بخش کشاورزی وجود دارد که از جمله مهم‌ترین این روش‌ها می‌توان به آموزش روستاها و اجتماعات کشاورزی، کارآموزی فراگیران، آموزش‌های توصیه‌ای، آموزش تجربه‌اندوزی، آموزش با استفاده از امکانات مجازی، آموزش نمایشی، آموزش واحدهای بهره‌برداری کوچک، آموزش شرایط مزرعه، آموزش با شرایط آزمایشگاه، آموزش همراه با سمینار و آموزش مطالعات موردی اشاره کرد که در تمامی این روش‌های آموزش همان‌گونه که از نام آنها پیداست باید قبل از هر چیز امکانات آن برای هم فراگیر و هم آموزشگر فراهم باشند تا شرایط برای آموزش مهیا شود. نکته قابل ذکر در این رابطه آن که در اجراء این‌گونه روش آموزش باید آموزش توأم با عمل باشد و همواره قبل از آموزش نیازهای مخاطبین شرکت‌کننده در آموزش را نیز در نظر داشت تا اثرات مفید اجراء دوره آموزش شامل شرکت‌کنندگان در دوره آموزش بشود.
● نتیجه
آنچه در روش‌های آموزش کشاورزی اشاره شد این نتیجه حاصل می‌آید که اصولاً هیچ روشی آموزشی بر روی آموزش دیگر برتری خاصی ندارد بلکه این فضا، موقعیت، شرایط، امکانات، طول دوره آموزش، محتوی آموزش و نیازهای فراگیران است که روش آموزش را تعیین می‌کند.
نکته قابل توجه دیگر در این زمینه هم آن است که روش‌های آموزش همدیگر را پوشش می‌دهند، به‌طوری‌که استفاده از دو یا چند روش آموزش می‌تواند تأثیر به مراتب بیشتر و بهتری در مقایسه با استفاده از تنها یک روش آموزش داشته باشد به‌طوری‌که اگر در روش آموزش سخنرانی از روش آموزش افراد خبره هم استفاده شود، می‌تواند در تبیین موضوع آموزش برای فراگیران مؤثر باشد و نکته آخر آنکه استفاده از تجهیزات کمک آموزشی که به‌دلیل پیشرفت سریع تکنولوژی‌ها و فن‌آوری‌های نوین در جهان امروز مرسوم شده است همانند به‌کارگیری از فیلم، لوح فشرده، امکانات و برنامه‌های رایانه‌ای و نرم‌افزارهای پیشرفته آموزشی در کنار روش‌های رایج آموزشی می‌تواند آموزش کشاورزی را اثرگذار کرده و مخاطب و فراگیر شرکت‌کننده در دوره آموزش را با دستانی پر و راضی از هدایت و ارتقاء دانائی و توانائی به تولید افزون‌تر از پیش ترغیب و تشویق کند.

رحمان امامی

منبع : ماهنامه سرزمین سبز