آموزشگاه‌های نظامی در دورۀ قاجار

آموزش نظامی و افزایش کارایی نیروهای نظامی و انتظامی، امری ضروری است و همواره مورد توجه حکومتها بوده است. در اوایل دورۀ قاجار، در جریان جنگهای ایران و روسیه، دولتمردان ایران به ضعفهای سازمان نظامی بیش از پیش پی بردند و درصدد چاره جویی برآمدند. بدین منظور عباس میرزا چند تن از ایرانیان را برای فراگیری علوم و فنون جدید به اروپا اعزام کرد و افزون بر آن از مستشاران خارجی، از جمله ژنرال گاردان فرانسوی، برای آموزش نظامیان ایران دعوت به عمل آورد. در اقدامی بنیادین‌تر، میرزا تقی خان امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه، تاسیس "مدرسه دارالفنون" را در سال ۱۲۶۶ ه.ق برای تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور آغاز کرد. کامران میرزا، نایب‌السلطنه و فرزند دوم ناصرالدین شاه، که وزارت جنگ ایران را به عهده داشت، درسال ۱۳۰۳ هـ.ق "مدرسه نظام" دیگری، مانند دارالفنون، بنا نهاد. این مدرسه تا اوایل انقلاب مشروطیت فعال بود و سرانجام به مدرسه "کادت" تبدیل شد.
در دوره مظفرالدین شاه، هنگامی که سرهنگ چرنوزوبوف فرماندهی بریگاد قزاق رابه عهده داشت، درسال ۱۲۸۲ هـ.ش مدرسه‌ای برای فرزندان افسران آن تشکیل شد که پس از تبدیل بریگاد قزاق به دیویزیون قزاق، این آموزشگاه به نام مدرسۀ دیویزیون قزاق نامیده شد. این مدرسه ابتدا پنج کلاس داشت ولی در سالهای ۱۲۹۳و ۱۲۹۴ هـ.ش، کلاسهای ششم و هفتم نیز به آن افزوده شد. مدرسۀ یادشده به دو شعبه تقسیم شد؛ شعبۀ بالا برای فرزندان افسران و شعبۀ پایین برای فرزندان درجه‌داران اختصاص یافت. در سال ۱۲۸۹ هـ.ش، ژنرال وادبولسکی مدرسۀ دیگری به نام "مدرسۀ افراد" برای فرزندان قزاقها تاسیس کرد. فارغ‌التحصیلان این آموزشگاه با درجۀ گروهبانی در پادگانها در قسمت "صف"خدمت می‌کردند. در سازمان قزاق آموزشگاه دیگری تاسیس شد به نام "اوچینیی کامان" که افزون بر فرزندان قزاقها، افرادی را که مختصر سوادی داشتند در آن پذیرفته و آموزش می‌دادند. دوره ها ی تخصصی آن عبارت بودند از دورۀ ابتدایی، دورۀ متوسطه و دورۀ نظامی. تدریس دروس در مدارس قزاقخانه به طور عمده به زبان روسی بود. دانش‌آموختگان آن - بستگی به مدت دوره‌هایی که می‌دیدند - با درجه های گروهبانی، استواری یا ستوان سومی فارغ‌التحصیل شده به صف انتقال می‌یافتند.
ژاندارمری نیز پس از تاسیس، به منظور تربیت افسر و درجه‌دار ژاندارم، ایجاد آموزشگاههای نظامی را در دستور کار خود قرار داد. نخستین آموزشگاه ژاندارمری "کاندیدا افیسیه" نام داشت که در ۱۳ آبان ۱۲۹۰ گشایش یافت. در اولین دوره، از بین افسران ژاندارمری و نظمیه که داوطلب خدمت در ژاندارمری شده بودند، ۳۰ نفر از طریق آزمون پذیرفته شدند. این آموزشگاه شبانه‌روزی بوده و دورۀ آموزشی آن ۴ ماه تعیین شده بود. استادان خارجی و ایرانی درآن تدریس می‌کردند. مواد درسی آن شامل شرح وظایف ژاندارم به عنوان ضابطین دادگستری، چگونگی رسیدگی به شکایات و تنظیم پرونده های مربوطه در پاسگاهها، خدمات صحرایی، سواری و اسب‌شناسی، شمشیربازی، ریاضیات، ادبیات و تاریخ و جغرافیا بود. پس از مدتی، دورۀ آموزشی آن ۶ ماه تعیین شد و نام آن به "مدرسۀ صاحب منصبان ژاندارمری" تغییر یافت. داوطلبان هنگام ورود به مدرسه با درجۀ آسپیرانی (استواری) پذیرفته می‌شدند و در پایان دوره با درجه نایب دوم (ستوان دوم) یا نایب اول (ستوان یکم) یا سلطان (سروان) به محل خدمت خود منتقل می شدند. فرماندهان سوئدی ژاندارمری، افزون بر مدارس فوق، مدرسۀ دیگری مانند مدرسۀ صاحب منصبان ژاندارمری تاسیس کردند با این تفاوت که دورۀ آموزشی این مدرسه ۸ ماه بوده یک واحد درسی به نام "آموزش پلیس مخفی" به برنامۀ دروس آن افزوده و تعدادی از افسران تحصیل‌کردۀ صف را نیز آموزش می‌داد. فرماندهان سوئدی برای تربیت درجه‌داران ژاندارم، در سال ۱۲۹۱ هـ.ش، آموزشگاههایی با نام "سوزافیسیه" در شهرهای شیراز، قزوین، اصفهان و مشهد تاسیس کردند. در سال ۱۲۹۳ مدارس کاندیدا افیسیه و سوزافیسیه منحل شدند ولی درسال ۱۲۹۸ هـ.ش مدرسۀ صاحب منصبان ژاندارمری دوباره با چهل دانشجو کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۲۹۱ هـ.ش، همچنین مدرسه‌ای به نام "آنتاندانس" یا مدرسۀ مباشرت و کارپردازی تاسیس شد که مدت دررۀ آن ۲ ماه بود و دو کلاس کارپردازی و انبارداری دایر کرد. در همین سال مدرسه‌ای برای آموزش"نعلبندی" تاسیس شد که مدت دوره آموزشی آن ۳ ماه تعیین شده بود. در سال ۱۲۹۲هـ.ش اولین مدرسۀ "بیطاری" (دامپزشکی) به ریاست افسران سوئدی تاسیس شد. پس از جنگ جهانی اول نیز مدرسه‌ای با همین نام با ریاست افسران ایرانی تاسیس شد. آموزشگاه گروهبانی دیگری به نام "مدرسۀ وکیلی" در همین سالها تاسیس شد.
میرزا کوچک خان جنگلی برای تربیت نیروهای خود یک دانشکدۀ نظام ایجاد کرد. شوکت‌الملک علم که در قاینات حکمرانی می کرد، آموزشگاهی به نام "مدرسۀ نظام شوکتیه" بنا نهاد. در بریگارد مرکزی هم یک "آموزشگاه درجه داری" تشکیل شد ولی بیش از یک دوره دوام نیافت.
میرزا حسن خان مشیرالدوله هنگامی که در سال ۱۲۹۳ هـ.ش وزارت جنگ را به عهده داشت، تصمیم گرفت نمونه‌ای از مدرسۀ نظام"سن سیر" فرانسه را در ایران ایجاد کند. به دلیل نداشتن بودجه، هیئت دولت تصویب کرد که از هر مخابرۀ تلگراف، مبلغی (به ازای هر یک تومان، ده دینار) اضافه دریافت شود و آن مبلغ برای تاسیس مدرسۀ نظام مورد استفاده قرار بگیرد. به هر صورت، در این سال مدرسۀ یاد شده گشایش یافت و ابتدا به نام احمدشاه، "مدرسه نظام احمدی" نامیده شد ولی به تدریج به مدرسۀ نظام مشیرالدوله شهرت یافت. در ساختمان این مدرسه اتاقهای لازم برای کلاسهای درس، سالن نهارخوری به گنجایش صد نفر، نمازخانه، آبدارخانه، زندان، استراحتگاه و چهار اتاق برای رئیس، معاون، فرماندۀ گروهان و پزشک مدرسه در نظر گرفته شده بود. این مدرسه شرط ورود را داشتن کارنامه قبولی پنجم متوسطه یا دیپلم و قبول شدن در آزمون ورودی قرار داد. در آزمون ورودی نیز دقت و سخت گیری لازم به کار گرفته می‌شد و بر حسن اخلاق و حسن شهرت داوطلب و خانواده او نیز توجه می‌شد. مسئولان و استادان این مدرسه را افراد ایرانی به عهده داشتند و در مهرماه ۱۲۹۹، دانشجویان سال سوم اولین دوره آن با درجۀ نایب دومی (ستوان دوم) فارغ التحصیل شدند.

پژوهشگر: سید مصطفی تقوی

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی