جیرفت، حلقه تمدن‌ها

سال ۱۳۸۰ زمانی کاوش در منطقه باستانی پنج هزارساله جیرفت آغاز شد که حدود یک‌سال و نیم مردم روستاهای اطراف جیرفت، تپه‌های باستانی آن را زیر و رو کردند و اشیای آن را به تاراج بردند. پس از گذشت این مدت دکتر <حمیده چوبک>، باستان‌شناس، در کنار خطر قاچاقچیان اشیای باستانی منطقه کاوش را آغاز کرد تا اینکه کم‌کم به کمک نیروهای انتظامی حفاری‌های غیرمجاز محدود و کنترل و ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی این تپه‌ها به دکتر <یوسف مجیدزاده> سپرده شد. او در سال ۱۹۷۸ دکترای باستان‌شناسی خود را از دانشگاه شیکاگو دریافت کرد. تخصص دکتر مجیدزاده از هزاره سوم پیش از میلا‌د تا دوران هخامنشیان است و مدت‌ها نیز مدیر گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران بود. از سال ۱۳۸۰ هم تاکنون او و هیات باستان‌شناسی همراهش پنج فصل کاوش در جیرفت داشته‌اند. گفت‌وگوی زیر درباره این منطقه باستانی- تاریخی است.
ـ مهمترین اشیایی که در منطقه باستانی جیرفت پیدا کردید، چه بوده است؟
غیر از چند کتیبه، مهرهای مهمی پیدا کردیم که بسیاری از مهرها نقشه‌های تکراری دارند و بسیاری دیگر برای اولین‌بار است که پیدا شده‌اند. در دو ترانشه‌ای که کاوش داشتیم تا حالا‌ بیش از ۳۰۰ قطعه مهر پیدا شده است.
ـ این مهرها چه کاربردی داشتند؟
دو نوع مهر داریم. مهرهایی که برای لا‌ک و مهر انبارهای دولتی بوده‌اند و این را می‌توان از آثار چوبی که روی آنها باقی مانده فهمید و دسته دوم مهرهایی است که برای محموله‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بدین ترتیب که مثلا‌ در کوزه‌های را که جنسی در آن بوده با نخ می‌بستند و گره می‌زدند و جای گره را گل گرفته و مهر می‌زدند. هنگامی که به دست خریدار می‌رسید، تنها در صورتی آن را تحویل می‌گرفت که آن مهری که می‌شناخت آسیب ندیده باشد.
به سازه معماری و گور نیز دسترسی پیدا کردید؟
بله. به‌طور مثال بارویی دور دژ وجود دارد که در فاصله ۱۰ متری دژ قرار دارد. قطر این دیوار حدود ۱۰ متر و نیم است. البته گورستان‌هایی هم بوده که متاسفانه به یغما رفته‌اند.
ـ تمدن جیرفت متعلق به چه زمانی بوده است؟
این یک تمدن قائم به ذات است و از هیچ‌یک از فرهنگ‌های اطراف خودش به ویژه فرهنگ‌هایی که در غرب آن قرار دارد، متاثر نیست بلکه تاثیرگذار هم هست به نظر من نقش مایه‌های روی مهرها یا ظروف سنگی این منطقه نشان می‌دهد که روی هنر ایلا‌می و بین‌النهرین هم تاثیر گذاشته است. در حقیقت یکی از قبرستان‌های خیلی معروف سومری که به گورستان سلا‌طینی اور معروف است نیز از این تمدن تاثیر گرفته، چنانچه خانم دکتر <پیت من>، هنرشناس، سال‌ها پیش گفته بود که آثاری که از این گورستان پیدا شد، باید به دست هنرمندان ایرانی ساخته شده باشد. او آن زمان نمی‌دانست که دقیقا از کجا بوده ولی حالا‌ با پیداشدن این آثار می‌توانیم بگوییم که بعید نیست تعدادی از هنرمندان جیرفتی به دلیل شهرتی که داشته‌اند در سومر ساکن شدند و این آثار را تولید کرده‌اند. از نظر زمانی هم می‌توان گفت این تمدن حدود دوهزار و ۶۰۰ سال قبل از میلا‌د مسیح بوده است.
هنوز به فرضیه‌ای که داشتید مبنی بر آنکه جیرفت همان سرزمین گمشده ‌ارت است، پایبندید؟
بله، خیلی بیشتر از گذشته، همیشه زبان‌شناسان معتقد بودند که ارت فقط یک افسانه است. سال ۱۹۷۶ هنگامی که دانشجوی دوره دکترا بودم، مقاله‌ای نوشتم مبنی بر اینکه ارت باید حول و حوش شهداد در استان کرمان یا جایی در جنوب شرقی ایران باشد تا اینکه زمانی که حفاری کردیم پی بردیم که خیلی چیزهایی که در لوح ۶۰۰ سطری سومری درباره سرزمین ارت آمده و من در کتاب سه جلدی <تاریخ و تمدن بین‌النهرین> مفصل به آن پرداختم، در جیرفت صادق است.
ـ مگر سرزمین ارت چه ویژگی‌هایی داشته است؟
در این لوح آمده که سفیری از مناطقی عبور کرده و به کرمان می‌رسد. اما او از کویر عبور نمی‌کند بلکه از کوه‌ها و رودها رد می‌شد. از شوش (خوزستان) و از انژان (فارس) عبور می‌کند. اگر در نقشه نگاه کنیم بعد از خوزستان، شرق کرمان را داریم. در کرمان چه منطقه‌ای بالا‌تر از جیرفت را می‌توان پیدا کرد که چنین ویژگی‌هایی داشته باشد. حوزه هلیل‌رود در کرمان جای سرسبزی است. از بم که جدا شده و به طرف جیرفت می‌رویم، آرام آرام وارد جنگل شده و بعد آب و هوا عوض می‌شود. از ارتفاع حدود چهار هزار متری از سطح دریا رد می‌شویم، بعد هلیل‌رود که بزرگ‌ترین رود کرمان است که از کوه‌های لا‌له‌زار سرچشمه می‌گیرد و بعد از طی حدود ۴۰۰ کیلومتر به باتلا‌ق جازموریان می‌ریزد. این ۴۰۰ کیلومتر شامل مناطق جیرفت، انبرآباد، کهنوج و بافت می‌شود. حدود ۶ درصد میوه ایران را جیرفت تامین می‌کند پس این منطقه به طور کامل با بقیه بخش‌های استان کرمان تفاوت دارد.
پس با توجه به این نکات می‌توان به‌طور حتم گفت اینجا همان تمدن گمشده ارت است؟
البته خیلی‌ها قبول ندارند. مهم نیست. مهم این است هرسالی که می‌گذرد مدارک بیشتری برای این ادعا پیدا می‌شود. بعضی‌ها معتقدند اینجا <مرهشی> است.
مرهشی اسم سرزمینی است که سامی‌ها از آن نام می‌برند. زبان سامی با زبان سومری تفاوت دارد و هیچ بعید نیست که مرهشی در زبان سامی همان ارت در زبان سومری باشد.
دکتر فکر می‌کنید چه زمانی کاوش در جیرفت به اتمام می‌رسد؟
فکر کنید ایران رفته باشد زیر زمین. حتی صد سال هم فرصت کمی برای مطالعه و کاوش این سرزمین باستانی است.
بیشترین وسیله‌ای که مردمان جیرفت در ساختن اشیای خود از آن استفاده می‌کردند، چه بوده است؟
از همه‌جور جنسی استفاده می‌شده ولی سنگ کلریت بیشتر است.
ـ اسکلت پیدا نشده است؟
البته دو تدفین داریم که کافی نیست. چون باید حداقل ۴۰ الی ۵۰ تدفین داشته باشیم که بتوانیم مطالعه همه‌جانبه‌ای داشته باشیم چراکه یک تدفین ممکن است کاملا‌ گمراه‌کننده باشد. متاسفانه روستاییان و قاچاقچیان همه گورستان‌ها را ویران کردند. آنها گورها را از زیر به وسیله نقب خالی کرده بودند. گاه این نقب‌ها سه الی پنج متر زیر زمین بود.
پس با وجود یک سال و نیم حفاری غیرمجاز چیزی باقی نمانده است؟
بدون شک اشیایی باقی مانده که بیشتر جنبه مطالعاتی دارند. البته همه سوراخ‌ها هم لزوما به شیء برخورد نکرده است.
ـ الا‌ن وضعیت حفاظت و نگهداری چگونه است؟
تا جایی که من اطلا‌ع دارم دیگر حفاری غیرمجاز انجام نمی‌شود. منطقه زیرپوشش کامل نیروی انتظامی نیست و تنها در بخش بزرگی از حوزه هلیل‌رود به شعاع ۱۲۰ کیلومتر پایگاه‌های نیروی انتظامی وجود دارد که با بی‌سیم با هم ارتباط دارند.
ـ تاریخ آغاز و پایان این تمدن کی بوده است؟
حتی وقتی به دوران تاریخی می‌رسیم با اینکه خط وجود داشته، تاریخ دقیقی نمی‌توان ارائه کرد. حالا‌ چطور می‌شود در زمانی که هنوز خط به‌وجود نیامده زمان دقیق ارائه کرد؟ حتی با انجام آزمایش‌های دقیق و تخصصی کربن مغناطیس و حلقه‌های تنه درخت هم نمی‌توان تاریخ دقیقی بیان کرد. تاریخی که اعلا‌م می‌شود با اختلا‌ف یکصد سال کمتر یا بیشتر است.
ـ دلیل از بین رفتن این تمدن چه بوده است؟
شاید خشکسالی. آنها مردمی نبودند که به آنها حمله شود چون در کاوش‌ها هیچ سلا‌ح دفاعی پیدا نکردیم. مهاجرت در این منطقه هم به آن معنایی که در غرب ایران بوده، وجود نداشته است.
آیا تمدن جیرفت همان حلقه ارتباطی بین تمدن بین‌النهرین و تمدن افغانستان است؟
به احتمال زیاد. از بدخشان که کوهی در افغانستان است، سنگ لا‌جورد می‌آوردند که می‌رفته شهر سوخته، ناخالصی‌های آن جدا و قالب‌بندی می‌شده و به جیرفت می‌رفته و احتمالا‌ از جیرفت به دیگر شهرها می‌رفته. همچنین در شمال جیرفت تا چهار هزار و ۵۰۰ متر ارتفاع کوه است که در آن انواع گیاهان معطر و دارویی می‌روید و هنوز هم مردم بخشی از نیازهای دارویی خود را از آنجا تهیه می‌کنند. در جیرفت ظروف کوچکی پیدا شده که مانند عطردان است و بعید نیست با این گیاهان پر شده باشد.
ـ از جزئیات زندگی آنها اطلا‌عاتی به دست آورده‌اید؟
اصلا‌ چیزی از جزئیات نمی‌دانیم. چون نتوانسته‌ایم از گورستان‌ها چیزی به‌دست آوریم.
اگر چنین غارتی در یکی از کشورهای تمدن قدیم رخ می‌داد، چطور جلوی آنها گرفته می‌شد؟
متاسفانه باید بگویم که دو دسته در حفاری‌های غیرمجاز جیرفت حضور داشتند؛ افراد هدفمند و مردم فقیر روستایی که به‌دلیل خشکسالی و فقر این کار را انجام دادند. به نظر من سازمان میراث فرهنگی نتوانسته مسوولیت خود را به خوبی انجام دهد. این اتفاق ممکن است در هر جای دیگر کشور رخ دهد. مگر کسی تا شش سال پیش می‌دانست که جیرفت چنین تمدنی دارد؟ سازمان میراث فرهنگی باید فرهنگ‌سازی کند. مردم باید با فرهنگ و پیشینه تاریخی‌شان آشنا شوند. نیروی انتظامی هم نمی‌تواند به تنهایی جلوی این غارت‌ها را بگیرد. باید با تبلیغات فراوان، تولید فیلم، کتاب و آموزش در مدارس فرهنگ‌سازی شود. متاسفانه ما فرهنگ باستان‌شناسی را از غربی‌ها یاد گرفتیم و تا همین ۹۸ سال پیش باستان‌شناسان اجازه نمی‌دادند کسی کار آنها را تماشا کند. مردم با این کار بیگانه بودند. آنها از دور نگاه می‌کردند و شب می‌آمدند زمین را سوراخ می‌کردند تا بفهمند چه چیزی اینجا هست که این همه نیرو روی آن کار می‌کند، اما ما در جیرفت سعی کرده‌ایم این فرهنگ را به‌وجود آوریم.
ـ یعنی چه کارهایی انجام داده‌اید؟
ما از مردم دعوت می‌کنیم از ائمه جمعه هم خواهش می‌کنیم که در خطبه‌های خود از مردم دعوت کنند تا بیایند و از نزدیک کار را ببینند و با ما آشنا شوند. در غروب روزهایی که تعطیل هستیم برای مردم سخنرانی می‌کنیم و با کمک اسلا‌ید و ویدئو پروژکشن تصویر مکشوفات خود را به آنها نشان می‌دهیم. الا‌ن می‌توانم اطمینان دهم در بخشی که ما کار می‌کنیم، نیازی به وجود نیروی انتظامی نیست. این مردم الا‌ن متوجه ارزش و اهمیت این تمدن شده‌اند و می‌دانند در صورت توریستی‌شدن منطقه چقدر برایشان درآمدزا خواهد بود. ضمن آنکه کار ما برایشان اشتغالزایی کرده است. الا‌ن امکان ندارد چوپان‌های آنجا گوسفندانشان را از تپه کاوش شده یا از روی سفال‌ها عبور دهند.

منبع : روزنامه کارگزاران