جنبه های ایمنی زیستی راهیابی ماهی اصلاح ژنتیکی شده به آب های بین المللی

ورود ماهی اصلاح ژنتیكی شده به طبیعت ممكن است اثرات اكولوژیك زیادی روی محیط های طبیعی داشته باشد. برای مثال این ماهی ها می توانند باعث ایجاد بیماری شوند یا زندگی همتا های وحشی خود را با رقابت بر سر منابع محدود، تهدید كنند. علاوه بر آن ماهی های اصلاح ژنتیكی شده در صورت فرار از محیط پرورش خود یا رها شدن در طبیعت به آسانی مرز ها را پشت سر خواهند گذاشت. با توجه به منافع و همچنین نگرانی ها در مورد استفاده تجاری از ماهی اصلاح ژنتیكی شده نیاز شدیدی برای هماهنگی بین المللی قوانین ایمنی زیستی شامل قوانین تجارت جهانی و مسئله پرورش ماهی اصلاح ژنتیكی شده در كشت آبی در آب های بین المللی احساس می شود. از آنجایی كه بسیاری از خطرات ورود ماهی اصلاح ژنتیكی شده به طبیعت ناشناخته است، پذیرش اصول احتیاطی برای اجتناب از خطرات جدی و غیر قابل كنترل محیطی ضروری است. تقاضای جهانی مصرف ماهی به عنوان یك منبع پروتئین در قرن اخیر به طور مداوم افزایش یافته است. در اثر برداشت زیاد، بسیاری از حوزه های ماهیگیری طبیعی تحلیل رفته اند. برای پاسخگویی به این تقاضا تولید ماهی در حجم وسیع از طریق كشت آبی از نیمه دهه هشتاد قرن گذشته آغاز شد. اما پرورش فشرده ماهی ها در كشت آبی نیز مشكلاتی را به همراه دارد. برای مثال پرورش تعداد زیادی ماهی در كنار هم در كشت آبی منجر به شیوع بیماری در بین ماه ها و نیز سرایت آن به ماهی های وحشی خواهد شد. امروزه حدود ۲۶ درصد از كل ماهی مصرفی از طریق كشت آبی تولید می شود. از آنجایی كه دستكاری های ژنتیكی در ماهی در مقایسه با سایر مهره داران به راحتی قابل انجام است، مهندسی ژنتیك به عنوان راه حلی برای پربارتر ساختن كشت آبی و از بین بردن فشار روی منابع آبی وحشی پیشنهاد شد. تولید ماهی اصلاح ژنتیكی شده تا مرحله ای پیش رفته كه امروزه استفاده تجارتی از آن مطرح شده است.
•بحث ماهی اصلاح ژنتیكی شده
ماهی اصلاح ژنتیكی شده از طریق انتقال مصنوعی ژن های مشخص به تخم های تازه بارور شده ترجیحاً با استفاده از روش زیر تزریقی تولید می شود. از آنجایی كه انتقال ژن قبل از اولین تقسیم سلول تخم صورت می گیرد ژن مورد نظر در تمام سلو ل ها وجود خواهد داشت. از زمان انتشار اولین گزارش انتقال ژن موفق به ماهی در ۱۹۸۵ بهبود قابل توجهی در انتقال ژن به ماهی ایجاد شده و بیش از ۳۵ گونه مختلف ماهی مورد دستكاری های ژنتیكی قرار گرفته اند.
در دهه نود قرن گذشته تحقیقات بیوتكنولوژی ماهی بر تولید ماهی سریع الرشد و با اندازه بزرگ متمركز شد. ماهی های بزرگ كپور، اردك ماهی، ماهی آزاد آتلانتیك، ماهی آزاد كوهو، قزل آلای رنگین كمانی و... از طریق انتقال یك ژن اضافی هورمون رشد به آنها تولید شده اند. تولید ماهی آزاد بزرگ به معنی ماهی بیشتر برای جمعیت بیشتر با قیمت كمتر و به مفهوم تولید دو برابر پرورش دهندگان ماهی بدون دو برابر كردن هزینه ها است. علاوه بر آن محققان با انتقال یك ژن ضد یخ از سفره ماهی زمستانه كه از طریق تولید یك پروتئین ضدیخ باعث مقاومت به سرما می شوند ماهی آزاد مقاوم به سرما تولید كرده اند كه امكان پرورش این نوع ماهی را در آب های سرد فراهم می كند. پیش بینی می شود كه در ده سال آینده ماهی های اصلاح ژنتیكی شده ای تولید شوند كه در آنها بیان و تظاهر زیاد هورمون هایی مثل پرولاكتین، پرورش ماهی های دریایی را در آب رودخانه ممكن سازد. كاربرد روش انتقال ژن در ماهی می تواند نقش موثری نیز در تولید موجوداتی برای ردیابی موتاژن ها و سایر فاكتور های آلودگی در محیط های آبی داشته باشد. ماهی ها در طول تاریخ نقش مهمی در نشان دادن و تخمین خطر آلودگی مواد شیمیایی در محیط های آبی داشته اند. انتقال ژن های گزارشگر حساس به مواد شیمیایی خاص می تواند نقش ماهی ها را به عنوان معرف آلودگی شیمیایی در آب های طبیعی افزایش دهد. اهداف دیگر مهندسی ژنتیك در ماهی به طور عمده، ایجاد ماهی های مقاوم به بیماری، متحمل آلودگی، دارای عقیمی اصلاح ژنتیكی شده و ایجاد ماهی هایی با كیفیت گوشت بهتر است.
با وجود تمام مزایای گفته شده استفاده از ماهی اصلاح ژنتیكی شده مشكلات و خطراتی را نیز به همراه دارد. منابع غذای طبیعی در طول میلیون ها سال طوری تكامل یافته اند كه با دنیای طبیعی سازش دارند و ایجاد تغییر در طبیعت در برخی كشور ها به صورت یك مسئله اخلاقی مطرح است.
علاوه بر آن بسیاری از مذاهب بر این باورند كه طبیعت باید محفوظ بماند و انسان نباید آن را تغییر بدهد به همین دلیل مصرف كنندگان زیادی از خرید محصولات اصلاح ژنتیكی شده خودداری می كنند.
•ارزیابی خطرات پرورش و استفاده از ماهی اصلاح ژنتیكی شده
در ارزیابی خطرات احتمالی پرورش و استفاده از ماهی اصلاح ژنتیكی شده سه جنبه اصلی باید مورد توجه قرار گیرد:
۱- تغییرات ژنتیكی ممكن است باعث بدشكلی استخوان سر و بدن، ایجاد غده، رشد غیرطبیعی آبشش و یا تغییر رفتار تغذیه ای ماهی ها شود. تمام این اثرات زیانبار در مورد ماهی آزاد و قزل آلای اصلاح ژنتیكی شده مشاهده شده است.
۲- بیان پایدار ژن های انتقال یافته قابل تضمین نیست. اگرچه پیشرفت های بزرگی در روش های بیوتكنولوژی ماهی صورت گرفته است اما ناپایداری بیان ژن های منتقل شده به صورت یك مسئله حل نشده باقی است و در موارد مشخصی مثل تولید جمعیت های اصلاح ژنتیكی شده عقیم برای جلوگیری از آمیز ش ماهی های اصلاح ژنتیكی شده با ماهی های وحشی، ناپایداری بیان ژن ایمنی زیستی را تهدید می كند.
۳- ماهی های اصلاح ژنتیكی شده در صورت فرار از محیط كشت آبی و ورود به آب های طبیعی می توانند اكولوژی محیط زیست را از طریق رقابت با ماهی غیر اصلاح ژنتیكی شده دچار اختلال كنند. زیرا به طور مثال ماهی آزاد سریع الرشد حامل یك ژن اضافی هورمون رشد، تحت شرایط آزمایشگاه سه برابر ماهی غیر اصلاح ژنتیكی شده غذا می خورد. خوشبختانه احتمال افزایش تعداد ماهی های اصلاح ژنتیكی شده در صورت رهاشدن در طبیعت، بعید به نظر می رسد زیرا ماهی های اصلاح ژنتیكی شده، جهش یافته هایی هستند كه هیچ گونه انتخابی بر روی آنها صورت نگرفته است و بنابراین قابلیت زنده ماندن آنها كم است. اما از آنجایی كه ماهی های اصلاح ژنتیكی شده در بعضی از موارد از جمله موفقیت در آمیزش بر ماهی های طبیعی برتری دارند، لازم است خطر افزایش تعداد آنها در آب های طبیعی از طریق طراحی مدل های مناسب به طور دقیق برآورد شود. از نرهای اصلاح ژنتیكی شده كه مخصوصاً برای از بین بردن یك جمعیت تیپ وحشی مثلاً گونه ای از آفت ها تولید شده باشند، می توان در كنترل بیولوژیكی این آفت ها استفاده كرد.مسئله دیگر این است كه ماهی اصلاح ژنتیكی شده در صورت فرار از محیط پرورش كشت آبی با همتاهای وحشی خود آمیزش خواهد كرد. به عنوان مثال ماهی های آزاد یا قزل آلای اصلاح ژنتیكی شده قادر به آمیزش با ماهی های غیر اصلاح ژنتیكی شده از این گونه ها هستند. آنها توانایی هیبرید شدن با قزل آلای قهوه ای (Salmo trutta) را نیز دارند. در نتیجه این آمیزش ها و دورگ گیری ها، ممكن است ژن های اصلاح ژنتیكی شده به جمعیت های طبیعی راه یافته و به كل اكوسیستم آسیب برسانند.
در سال ۲۰۰۲ پیشنهاد شد كه برای جلوگیری از فرار ماهی اصلاح ژنتیكی شده از محیط كشت آبی، پرورش این ماهی ها در حوضچه هایی خارج از محیط دریا و رودخانه انجام شود. اما این كار مستلزم صرف هزینه های زیادی بود. راه حل ارائه شده دیگر تولید لاین های عقیم ماهی اصلاح ژنتیكی شده است. این كار كه عمدتاً از طریق پلی پلوئید كردن ژنوم انجام می شود صد درصد كارآمد نیست. روش دیگری كه از آن می توان برای عقیم ساختن ماهی های اصلاح ژنتیكی شده بهره برد، جلوگیری از بلوغ جنسی ماهی ها با استفاده از روش های مهندسی ژنتیك است. در این روش از تولید هورمون جنسی گنادوتروپین جلوگیری می شود اما نظر به این كه عقیمی صد درصد با این روش نیز قابل ضمانت نیست، اداره كل غذا و داروی آمریكا (FDA) پیشنهاد كرد كه ماهی اصلاح ژنتیكی شده فقط به صورت ماهی ماده ترپلوئید عقیم پرورش یابد زیرا غربال تك تك ماهی ها برای عقیمی نسبتاً ارزان است و برای هر ماهی تنها ۲۰ سنت هزینه دارد.
تحقیقات علمی تاكنون تمام مكانیسم هایی را كه از طریق آنها ماهی های اصلاح ژنتیكی شده ممكن است بر اكوسیستم اثر بگذارند مشخص نكرده است. اثرات رهاشدن ماهی های اصلاح ژنتیكی شده در آب های طبیعی می تواند غیرقابل كنترل و دائمی باشد. ارزیابی منافع و خطرات تولید ماهی اصلاح ژنتیكی شده نیاز به تخصص در زمینه های مختلف شامل زیست شناسی مولكولی، زیست شناسی سلولی، زیست شناسی تكامل، ژنتیك، فیزیولوژی، اكولوژی جامعه و جمعیت و دانش اكوسیستم دارد. مطالعات انجام شده در آزمایشگاه دقت لازم را ندارند زیرا پیچیدگی فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی محیط طبیعی قابل ایجاد در آزمایشگاه نیست.
برای تجاری كردن استفاده از ماهی اصلاح ژنتیكی شده با تمام اثرات جانبی مبهم آن، تخصص و همفكری جهت ارزیابی و مدیریت خطر احتمالی مورد نیاز است. برای برآورد اثرات زیانبار احتمالی فرار یا ورود ماهی های اصلاح ژنتیكی شده در صورت آزادشدن در محیط طبیعی، مرزهای بین المللی را در خواهد نوردید، هماهنگی بین المللی برای برآورد خطر استفاده از ماهی اصلاح ژنتیكی شده ضرورت دارد. اگر پرورش و استفاده تجاری از ماهی اصلاح ژنتیكی شده اجتناب ناپذیر باشد، این فرایند باید با حداقل خطر ممكن انجام شود. به حداقل رساندن خطرات پرورش ماهی اصلاح ژنتیكی شده از طریق ارزیابی و مدیریت خطر و با پذیرش اصول احتیاطی امكان پذیر خواهد شد. در غیر این صورت با ورود ماهی اصلاح ژنتیكی شده به طبیعت، اثرات زیانبار و جبران ناپذیری در محیط انتظار می رود.

منبع : باشگاه اندیشه