دنباله دار خبر از تغییر ایام می دهد

تا مدت ها دنباله دارها پیام هایی از سوی خدایان به حساب می آمدند. پیام هایی كه حاوی خشم و غضب آنان بر زمینیان گناهكار بود. به هر روی ظهور دنباله دارها در طول تاریخ تاثیری شگرف بر زندگی آدمیان داشته. كودكانی را قربانی كرده و باعث برافتادن حكومت ها شده است.كم كم این پیام های غضبناك آسمانی جای خود را به عقاید جدیدتر دادند. نظراتی مبنی بر اینكه دنباله دارها پدیده هایی مربوط به جو هستند و در داخل اتمسفر زمین ایجاد می شوند. اگرچه آنها عجیب تر از رعد و برق و توفان ها به نظر می رسیدند اما به همان میزان _ و بلكه بیشتر- ترسناك و مخاطره آمیز بودند.سال ها طول كشید تا سرانجام در قرن هفدهم تلاش های ادموند هالی نشان داد دنباله دارها اجرامی سماوی اند. اگرچه آنها با سیارات و ستارگان بسیار متفاوت بودند، اما همچون سیارات در مدارهایی به دور خورشید می گردند. مدارهایی كه معمولاً بیضوی، سهموی یا هذلولی هستند. این نوع مدار باعث می شود تا فاصله دنباله دار از خورشید در نقطه اوج مداری اش بسیار دور شود.هالی برای نخستین بار موفق شد تا مدار یك دنباله دار را محاسبه كند و از روی آن بازگشت دوباره دنباله دار را به درستی پیش بینی كند. امروزه می دانیم كه دنباله دار هالی تقریباً هر ۷۶ سال یك بار ظهور می كند. آخرین باری كه این دنباله دار به نزدیكی خورشید آمد به سال ۱۳۶۴ خورشیدی بازمی گردد و دیگر بار در سال ۱۴۴۰ (۲۰۶۱ میلادی) دیده خواهد شد. دنباله داری كه در طول تاریخ با هربار ظهور خود، موجی از وحشت و هیجان و البته گاه تغییراتی در سرنوشت فرمانروایانی چون نرون به وجود آورده است.كشف دنباله دارها تاثیر بسیار زیادی بر روی علوم مختلف و به خصوص ستاره شناسی گذاشت. محاسبه دقیق مدار دنباله دارها بهانه ای مناسب برای كشف روش های نوین ریاضی بود. همچنین به بهانه یافتن دنباله دارهای جدید نقشه های دقیقی از آسمان تهیه شد. فهرست اجرام غیرستاره ای كه مشهورترین آنها مسیه نام دارد و متعلق به ستاره شناسی فرانسوی است نیز به سبب اشتباه نگرفتن این اجرام با دنباله دارهای تازه پدید آمده است.كشف سیارات جدید نیز از الطاف حاشیه ای دنباله دارها است. هرشل تا مدت ها سیاره اورانوس نخستین سیاره در دوران جدید را دنباله داری نوظهور فرض می كرد. به هر جهت، دنباله دارها برخلاف تاثیری كه از لحاظ خرافات برروی زندگی زمینیان گذاشتند، عامل تحولی شگرف در علم نوین بوده اند.كشف دنباله دار اما كار ساده ای نبوده است. به جز روزگاران قدیم كه اغلب دنباله دارهای پرنور مورد توجه قرار می گرفت، یافتن اجرامی كه در ابتدای ورودشان به آسمان شب بسیار كم نور، محو و مه آلود هستند، كار بس دشواری است. در دوران جدید برای یافتن یك دنباله دار، باید رصدگر بسیار ماهری باشید، تمامی آسمان را به خوبی بشناسید و كمترین تغییری را نادیده نگیرید. دیدن یك جرم بسیار كم نور و شبح گون در میان خیل عظیم ستارگان آسمان كار راحتی نیست. با این وجود ما نسل به نسبت خوش شانسی بوده ایم كه در طول زندگی مان چند دنباله دار پرنور وجود داشته است. مشهورترین آنها دنباله دار هیل- باپ است كه توسط آلن هیل و زوج رصدگرش باپ رویت شد. هیل _ باپ در نوروز سال ۷۶ به راحتی با چشم غیرمسلح در غرب آسمان دیده می شد. از دنباله دارهای مشهور دیگر عصر ما دنباله دار شومیكر- لوی ۹ بود كه در هنگامه جام جهانی ۹۴ تكه تكه شد و در نیمه شبی به وقت ایران به سیاره مشتری برخورد. یا دنباله دار هیاكوتاكه كه در اسفند ۷۶ به اوج روشنایی رسید و در آسمان غوغایی به پا كرد. اما داستان كشف دنباله دار ها به پایان نرسیده است. اگر رصد گر دقیقی باشید، این احتمال وجود دارد كه شما هم روزی موفق به كشف یك دنباله دار شوید. یكی از رصدگران جوان ایرانی كه به تازگی دنباله داری را كشف كرده است علی كوهپایی است. علی كوهپایی دانش آموز پانزده ساله ای است كه در سال دوم دبیرستان مشغول تحصیل است. نخستین باری كه نام او در جامعه نجوم ایران مطرح شد، به ماراتن مسیه سال ۸۰ بازمی گردد. (در آخرین ماه هر سال، وضعیت آسمان به گونه ای است كه در طول یك شب می توان تمامی اجرام فهرستی را كه شارل مسیه تهیه كرده است، دید. در آن هنگام، در بسیاری از مناطق جهان منجمان آماتور باسابقه گرد هم می آیند و مسابقه ای برای دیدن تمامی این اجرام برگزار می شود كه به ماراتن مسیه مشهور است.) كوهپایی كه كوچكترین عضو آن گردهمایی بود_ این گردهمایی اكنون تبدیل به مهم ترین گردهمایی رصدی منجمان رصدگر ایران شده است _ با تسلط خوب خود بر اجرام كم نور آسمان باعث حیرت بسیاری شد.با این وجود، ماجرای كشف علی كوهپایی از جنس دیگری است. گرچه او تسلط بسیاری به آسمان شب دارد، اما برای كشف خود از آن تسلط استفاده چندانی نكرده است. عصر جدید و دنیای نویی كه در آن زندگی می كنیم، ماهیت بسیاری از چیزها را متحول كرده است. تنها راه كشف دنباله دار ها نیز آن راه سخت و دشوار و رصدهای بسیار، منظم، دقیق و... نیست. هرچند بسیاری _ از جمله علی - لذت و ارزش آن نوع از دنباله دارها را بسیار زیاد می دانند.
• اما به راستی دنباله دار چیست
دنباله دارها صخره های یخی كوچك و بسیار دوری هستند كه دورتادور منظومه خورشیدی را احاطه كرده اند. شاید نام گلوله های برفی كثیف تعبیر مناسبی برای اجرامی باشد كه از توده ای یخ _ یخ آب، دی اكسید كربن، متان و...- و گرد و غبار تشكیل شده اند. این صخره ها هر از گاهی به دلیلی مانند برخورد با یكدیگر به خاطر تفاوت سرعت چرخش در مدار، تاثیر گرانش سیارات غول پیكر منظومه مانند مشتری و زحل و حتی تحولات ستاره ای خارج از محدوده خورشید، به نرمی به درون منظومه خورشیدی می غلتند. بدین ترتیب سفری دور و دراز به دور خورشید آغاز می شود. با نزدیكی به خورشید یخ های این صخره ها بر اثر باد خورشیدی و گرمای مناطق داخلی به گاز تبدیل می شود و همچون دنباله ای به طول گاه هزاران كیلومتر در پشت هسته دنباله دار ظاهر می گردد.هرچه دنباله دار به خورشید نزدیك تر شود، دنباله بزرگ تر و واضح تری پدیدار می گردد. هرچند كه در ابتدای ظهور و به هنگامی كه دنباله دار كشف می شود، جرم بسیار كم نور و مه آلودی است... با این وجود این كه دنباله دار دقیقاً چه شكلی خواهد شد، به عوامل زیادی بستگی دارد.
• دنباله دارهایی متفاوت
در سال ۱۹۹۵ میلادی ماهواره ای بین المللی برای مطالعه خورشید به فضا پرتاب شد. «سوهو محصولی مشترك از دو آژانس فضایی ناسا و اسا است. این ماهواره كه در نقطه لاگرانژی زمین و در فاصله یك و نیم میلیون كیلومتری از ما قرار گرفته مجموعه ای از ابزارهای متنوع برای مطالعه خورشید با خود به همراه دارد. در واقع اصلی ترین وظیفه این ماهواره بررسی خورشید و مطالعه بر روی تحولات و فعالیت های آن است. از جمله كارهایی كه سوهو انجام می دهد مطالعه بر روی مغناطیس نقاط داغ، تپش خورشید، میزان لكه ها و... است.» به یمن وجود همین ماهواره است كه چند سالی است حتی در ایران نیز هر از گاهی خبر از افزایش فعالیت خورشید و در نتیجه اخلال در سیستم های مخابراتی و موبایل ها را از رسانه ها می شنوید. به گفته علی كوهپایی «از مجموع ابزارهای متنوعی كه سوهو با خود دارد، ابزاری به نام LASCO برای نسل جدید كاشفان دنباله دار اهمیت قابل توجهی دارد. سوهو با استفاده از لاسكو از خورشید در سه طول موج تصویربرداری و تاج نگاری می كند.» در كنارLASCO ابزار دیگری به نام SWAN نیز وجود دارد كه در آن هم می توان دنباله دار كشف كرد هرچند از ابتدای كار فضاپیمای سوهو تا به حال فقط ۵ دنباله دار در این تصاویر كشف شده است.اما مطالعه خورشید و دیدن تصاویر تاج خورشیدی نیست كه كاشفان دنباله دار را مجذوب تصاویر سوهو می كند. آنها در این تصاویر به دنبال اجرام كوچكی می گردند كه حالا دیگر به دنباله دارهای سوهو معروف هستند.«این دنباله دارها بسیار كم نور هستند. به همین دلیل نمی توانیم آنها را از روی زمین ببینیم. آنها خیلی كوچكند و برای درخشان شدن باید خیلی به خورشید نزدیك شوند.» در این حالت نیز نور شدید خورشید مانع از دیده شدن آنها در آسمان می شود. پس كار علی كوهپایی و علاقه مندانی كه دنباله دارهای سوهو را كشف می كنند، بررسی تصاویر سوهو برای یافتن این خرده سنگ های كوچك است. «ما منتظر می مانیم تا آنها به خورشید نزدیك شوند و LASCO از آنها عكس برداری كند. بعد با بررسی تصاویر LASCO دنباله دارها را كشف می كنیم.»دنباله دارها به صورت نقطه ای نورانی در این تصاویر دیده می شوند. نقاطی كه در عكس های متوالی بعدی جای خود را تغییر داده اند به نظر چندان دشوار نیست. اما ماجرا به همین جا ختم نمی شود.«بزرگترین مسئله برای كشف این نوع از دنباله دارها، اختلالات و خطاهایی است كه در این تصاویر وجود دارد. به خصوص نقاط نورانی ای كه مربوط به تابش كیهانی است. شما برای كشف یك دنباله دار باید به سرعت موقعیت آن را گزارش كنید. در این میان دشمن اصلی شما تابش های كیهانی ای است كه گاه بسیار شبیه به یك دنباله دار رفتار می كند.»علی كوهپایی می گوید: «گروه های دنباله داری. این سنگ ها همین طور نمی آیند. اگرچه دلیل این نوع رفتار هنوز به طور دقیق مشخص نیست. شاید هم دلیل خاصی وجود نداشته باشد. (حداقل این اطلاعات تا به حال انتشار نیافته اند) به هر حال از روی رصدهایی كه انجام شد (این موضوع از قبل پیش بینی نشده بود) و از بررسی تصاویر دنباله دارهایی كه از سال ۱۹۹۸ وارد محدوده دید سوهو شده بودند، به نظر می رسید بسیاری از این دنباله دارها مسیر خاصی را طی می كنند.این اطلاعات از روی داده های آماری به دست آمد. بیشترین دنباله دارهایی كه در سوهو ظاهر می شوند جزء گروه Kreutz هستند. متاسفانه مدار این دنباله دار ها اغلب به گونه ای است كه به خورشید منتهی می شوند. اما در واقع آنها به خورشید نمی خورند بلكه بسیار پیشتر از آنكه به خورشید برسند تبخیر می شوند و از بین می روند.»و ادامه می دهد: « اغلب دنباله دارهایی كه كشف می شوند از همین نوع است. اما گروه های دیگری هم داریم كه دنباله دارهایشان از پشت خورشید عبور می كند _ خورشید را دور می زنند- گروه هایی مانند Meyer و Marsden و Kratch از این نوع هستند.»تفاوت این گروه ها بستگی به نحوه ورود این اجرام به محدوده تصویر سوهو دارد. نوع حركت آنها نیز در تصاویر متوالی مهم است. با این وجود دنباله دارهایی هم وجود دارند كه به هیچكدام از این گروه ها متعلق نیستند. این دنباله دارها كه به آنها nongroup می گویند، رفتار خاصی ندارند. اگرچه ممكن است بتوان در میان آنها نیز رفتارهای مشابه و بنابراین گروه جدیدی یافت.به ندرت پیش می آید كه بتوانید این دنباله دارها را در آسمان شب هم ببینید. «بیشترشان وقتی كه به خورشید نزدیك می شوند، هسته خود را از دست می دهند. هسته خرد شده و تبخیر می شود.» علاوه بر این وقتی كه این دنباله دار ها از خطر خورشید رهایی یافتند، به سرعت روشنایی خود را از دست می دهند و تاریك می شوند.مجموعه این دنباله دارها بسیار به خورشید نزدیك هستند و در واقع مربوط به ناحیه درونی منظومه ما می شوند. اما دنباله دارهایی نیز از این تصاویر می گذرند كه هیچ ربطی به مابقی ندارند. در مهرماه سال ۲۰۰۲ دنباله دار لینیر (۲۰۰۳K۴ C/) به خاطر موقعیت خود سر از تصاویر سوهو در آورد. اما این دنباله دار حتی از زمین هم دورتر بود و فقط به دلیل میدان دید سوهو در آن زمان دیده می شد.
•ماجرا از كجا شروع شد
به گفته علی كوهپایی این روش جدید برای كشف دنباله دارها از سال ۹۸ شروع شد: «میشائیل اوآتز جزء اولین افراد است. او كه جزء تیم تحقیقاتی سوهو هم بوده، بر روی اولین تصاویر دریافتی از سوهو كار كرد. اگرچه آن زمان نحوه كار به شكل امروزی نبود. كم كم كه تعداد دنباله دارها بیشتر شد با مرور زمان و آشنایی بیشتر با این اجرام این كار همه گیر شد. پیشرفت تكنولوژی اینترنت هم به كمك آن آمد. اگرچه اوآتز این كار را مثل گذشته انجام نمی دهد، اما حالا كه بیشتر از هزار دنباله دار كشف شده، منجمان زیادی درگیر این كار هستند.» او می افزاید« حالا بیشترین كسانی كه بر روی این پروژه كار می كنند، چینی ها و ژاپنی ها هستند. آنها به دلیل نوع اینترنتی كه دارند می توانند خبر كشف ها را خیلی سریع تر گزارش كنند، چرا كه تصاویر را به سرعت دریافت می كنند. بنابراین آنها دنباله دارهای بیشتری كشف می كنند. حالا حدود پانزده كشور در این پروژه فعالیت می كنند، فرانسوی ها و آلمانی ها در رتبه های بعدی قرار دارند. بعد از آنها هم چند آمریكایی فعالیت می كنند.» نام ایران هم به همت علی كوهپایی و پوریا ناظمی از اوایل سال ۸۴ وارد این لیست شده است. «اواسط فروردین بود كه نام ایران هم آورده شد. در حال حاضر از ایران من و پوریا در این پروژه فعالیت می كنیم.»اینكه چطور او به این كار روی آورد هم ماجرای جالبی دارد: «در اواخر سال ۲۰۰۴ دنباله داری به نام SWAN C/۲۰۰۴ V۱۳ در آسمان پدیدار شد. (SWAN نام یكی از ابزارهای سوهو است) مدتی بود كه بر روی دنباله دارها كار می كردم. سایتی به نام aerith.net وجود دارد كه دنباله دارهای پرنور هر شب دلخواه را گزارش می كند. معمولا وقتی دنباله دار تازه ای در آسمان پدیدار می شود، مدتی طول می كشد تا پرنور شود و از پایین فهرست این سایت به رده های بالایی برسد. اما این دنباله دار ناگهان در رده اول قرار گرفته بود. به سراغش رفتم تا جزئیات بیشتری در مورد آن بدانم. این دنباله دار از راه رصد به تلسكوپ های زمینی كشف نشده بود بلكه با استفاده از تصاویر سوهو آن را یافته بودند. حدود بهمن ۸۳ بود كه این ماجرا اتفاق افتاد. دو ماه طول كشید تا با طرح سوهو آشنا شدم و ارتباط های لازم را ایجاد كردم. اوایل به تنهایی كار می كردم و گزارش می فرستادم. »و چطور یك دنباله دار ایرانی كشف شد: «آن زمان ها من ۳ دنباله دار كشف كردم كه هر سه را رد كردند. اگرچه دوستان دیگرم در سوهو صحت كشف های مرا تایید كرده بودند. هنگامی كه گزارشی می خواهد بررسی شود تعدادی از باتجربه ترین رصدگران سوهو با هم آن را تایید می كنند. سرانجام در ۲۶ آوریل ۲۰۰۵ ناگهان در تصویر شش و شش دقیقه جرمی دیدم كه بعد از دو تصویر گزارش را نوشتم. گزارشم كمی تاخیر داشت. گزارش های اول را ژو و پاول ارسال كرده بودند. اما تاخیر من آنقدر نبود كه معنای تقلب بدهد. بعد از بررسی گزارش ها سوهو دنباله دار را تایید كرد، اما اسم من و نفر دوم را در لیست تایید نگذاشت. تجربه های قبلی باعث شد تا در مورد این دنباله دار هم دلسرد شوم. با BBA تماس گرفتم. برای تایید كشف یك دنباله دار دو مرجع باید آن را تایید كنند. یكی BBA كه مربوط به سوهو است و دیگری هم بخشی در IAU كه انجمن بین المللی نجوم است. من ابتدا با آقای شالكین در BBA تماس گرفتم و ماجرا را تعریف كردم. او یك هفته بعد و پس از بررسی مجدد، گزارشم را تایید و اعلام كرد كه به دلیل تاخیر كمی كه در گزارش ارسالی من بوده، این گزارش تایید می شود. حدود ۳ ماه پیش بود. لیست BBA تغییر كرد اما IAU هنوز تایید نكرده بود. روش IAU برای تعیین اسم علمی یك دنباله دار بدین صورت است كه آنها تنها زمانی دنباله داری را نامگذاری می كنند كه هیچ مشكلی وجود نداشته باشد و اعتراض من مانع از آن می شد. ما دنباله دار را اوایل تیرماه كشف كرده بودیم اما هنوز در لیست IAU وجود نداشت.»بالاخره چندی پیش این دنباله دار در انجمن بین المللی نجوم نیز ثبت شد. نام یكی از كاشفان آن هم علی كوهپایی از ایران بود. حالا دنباله دار۹۴۸ SOHO یا اسم علمی اش C/۲۰۰۵H۸ دنباله داری ایرانی است.
• چرا دنباله دارها مهم هستند
داستان دنباله دارهای امروزی همچنان ادامه دارد و بسیار فراتر از دنباله دارهای سوهو است. اگرچه اهمیت دنباله دارها همانند گذشته بسیار زیاد است، با این حال نوع آن و چگونگی مطالعه آدمی بر روی این كهنه صخره های یخی بسیار تغییر كرده است. چندی پیش ناسا در ماموریتی چندصد میلیون دلاری فضاپیمایی را به سوی دنباله داری فرستاد. این فضاپیما كه «برخورد عمیق»(Deep Impact) نام داشت، اطلاعات متحیركننده ای برای زمین مخابره كرد. اما اطلاعاتی كه ما در دنباله دارها می یابیم چیست: «شاید مهمترین آنها تاریخچه جایی است كه در آن زندگی می كنیم. دنباله دارها از ابتدای منظومه شمسی تا به حال دست نخورده و یخ زده باقی مانده اند. ما در زمین و سیارات اطرافمان به دلیل وجود فرسایش زیاد، كمتر اثری از دوران اولیه منظومه شمسی می یابیم.» دنباله دارها اما همچون مومیایی این آثار را در خود حفظ كرده اند. «با مطالعه دقیق آنها می توان به عناصر و شرایط آن هنگام دست یافت.» بر پایه برخی نظریه های معتبر ممكن است عناصر تشكیل دهنده حیات توسط دنباله دارها به زمین آورده شده باشد.برای آماتورها هم دنباله دارها سرشار از اطلاعات ارزشمند است: «آنها امیدوارند قبل از ظهور و نورانی شدن یك دنباله دار ویژگی های آن را پیش بینی كنند.» اینكه چه شكلی دارد، درخشندگی آن چه اندازه است، آیا دنباله دارد و این دنباله تا چه اندازه امتداد می یابد. «هدف به دست آوردن معیاری است كه با استفاده از آن بتوان با پارامترهایی همچون فاصله، مواد تشكیل دهنده و... شكل دنباله دار پیش بینی شود.»دنباله دارهایی كه در نهایت به درون خورشید می افتند نیز مهم هستند: «خورشیدخراش ها می توانند اطلاعات ارزشمندی در مورد جو خورشید در اختیارمان قرار دهند. مطالعه واكنش خورشید در این برخوردها نیز بسیار جذاب است.»با این اوصاف و با توجه به اینكه شمار دنباله دارهای كشف شده توسط سوهو از مرز هزار نیز گذشته است، به نظر می رسد كه محدوده داخلی منظومه خورشیدی ما بسیار شلوغ و پرترافیك باشد. و سوهو تنها دریچه ای به دنیایی از شگفتی ها است.علی كوهپایی پانزده ساله با اطمینان كامل می گوید كه «نجوم فعالیت اصلی آینده » اوست. او كه همچنان به كار بر روی تصاویر سوهو می پردازد و دیگران را نیز تشویق به انجام این كار می كند، امیدوار است تا روزی یك دنباله دار در آسمان نیز كشف كند. «یك بار نزدیك بود این اتفاق بیفتد. جرم مه آلودی دیدیم كه انتظارش را در آن نقطه از آسمان نداشتیم. بعد فهمیدیم كه اشتباه كرده بودیم. خیلی دوست دارم كه جدا از دنباله دارهای سوهو هم دنباله داری كشف كنم. دنباله داری كه...»
... دنباله داری كه نام یك ایرانی بر رویش گذاشته شده باشد...
هاشم سیماب

منبع : روزنامه شرق