تقویت رقابت در صنعت ‌برق

در مقاله حاضر پس ازاشاره به مشكلات ناشی از وجود بخشهای رقابتی وغیررقابتی در كنار هم در صنایع مربوط به خدمات عمومی، مزایای تقویت رقابت رابرشمرده و شیوه‌های مختلف آن را معرفی می‌كنیم. سپس تقویت رقابت درصنعت‌برق از طریق جداسازی را بررسی كرده و برخی تجربه‌های كشورهای دیگر را مرور خواهیم كرد.
● بخشهای رقابتی و غیررقابتی در كنار هم یا جدا از هم؟
ساختار بسیاری از صنایع مربوط به خدمات عمومی از جمله صنعت‌برق به گونه‌ای است كه در آن بخشهای رقابتی و غیررقابتی به طور عمودی (در طول هم) و به شكل یكپارچه فعالیت می‌كنند. منظور از یكپارچگی عمودی این است كه محصولات بخشها با هم رابطه عمودی دارند یعنی محصول یك بخش، ورودی بخش دیگر است.
مشكلی كه در چنین شرایطی بروز می‌كند این است كه مالك بخش غیررقابتی ممكن است این انگیزه و توانایی را داشته باشد كه به رقابت در بخش رقابتی لطمه وارد كند تا از این طریق بر منافع خود بیافزاید. این كار می‌تواند از طریق اعمال كنترل بر شرایط دسترسی رقبا به بخش غیررقابتی- كه تقریباً در انحصار كامل مالك مذكور است- انجام شود زیرا تمامی فعالان حاضر در بخش رقابتی از مزیت حضور همزمان در بخش غیررقابتی برخوردار نیستند. با در نظرگرفتن چنین شرایطی و با تاكید بر اینكه تقویت رقابت می‌‌تواند موجب حركت به سوی افزایش كارایی و خلاقیت، كاهش قیمت و استفاده بهتر از منابع شود، سعی داریم نگاهی داشته باشیم به چالشهای موجود در این زمینه با تاكید خاص بر صنعت‌برق.
اگرچه رقابتی یا غیررقابتی بودن بخشها ممكن است از كشوری به كشور دیگر متفاوت باشد، اما در صنعت‌برق در اكثر موارد تولید برق با ولتاژ بالا، انتقال برق تولید شده و توزیع برق در سطح منطقه ای غیررقابتی، و تولید برق و فعالیتهای خرده‌فروشی یا بازاریابی آن رقابتی محسوب می‌شوند.
● مزایای تقویت رقابت
تقویت رقابت به این دلیل دارای اهمیت است كه موجب بهره‌مندی از مزایای زیر می‌شود:
۱) افزایش خلاقیت و كارایی
۲) افزایش مجموعه انتخابهای مصرف‌كنندگان و در نتیجه بهتر برآورده شدن نیازهای آنها
۳) افزایش كیفیت محصول
۴) نیاز به قوانین كمتر و در نتیجه كاراتر شدن قوانین موجود
● راههای تقویت رقابت
به طور كلی ۶ راه برای تقویت رقابت در شرایط وجود بخشهای رقابتی و غیررقابتی در كنار هم وجود دارد:
۱) تدوین قانون در زمینه دسترسی به بخش غیررقابتی (كه به یك شركت مشخص تعلق دارد)
۲) جداسازی مالكیت بخشهای رقابتی و غیررقابتی
۳) ایجاد مالكیت مشترك در مورد بخش غیررقابتی میان رقبای حاضر در بخش رقابتی
۴) قرار دادن بخش غیررقابتی تحت نظر یك واحد مستقل (جداسازی عملیاتی)
۵) تبدیل شركتهای یكپارچه (شامل بخشهای رقابتی و غیررقابتی) به واحدهای جداگانه كوچكتر
۶) ایجاد محدودیت در توانایی رقابت شركتهای یكپارچه در بازار بخش رقابتی
علاوه بر راههای ذكر شده از شیوه‌های زیر نیز می‌توان استفاده كرد:
۱) جداسازی از طریق حسابداری، یعنی تهیه حسابهای جداگانه برای هر یك از بخشها بر اساس مبناهای از پیش تعریف شده
۲) جداسازی كاركردی، یعنی جدا كردن خدمات مختلف و قراردادن آنها در بخشهای مختلف یك شركت (كه احتمالاً‌با مدیریتهای مختلفی اداره خواهند شد)
۳) جداسازی شركت، در این شیوه، جدا كردن خدمات مختلف به شكل واحدهای شركتی مختلف اما تحت مالكیت یك شركت مشخص،‌مورد نظر است.
● افزایش رقابت در صنعت‌برق از طریق جداسازی
از میان شیوه‌های ذكر شده برای تقویت رقابت، در صنعت‌برق عملاً‌جداسازی بخشها بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است. از این رو این شیوه و برخی تجربه‌های مرتبط با آن را بررسی می‌كنیم.
در صنعت‌برق بخش رقابتی معمولاً‌بخش تولید است كه به آن بخش خرده فروشی یا عرضه نیز می‌گویند. كار این بخش، عمل در نقش یك كارگزار میان مصرف‌كنندگان (مشتریان) نهایی و شركتهای تولید، انتقال و توزیع برق، و خرید و فروش برق در بازار است. گذشته از بخش تولید، وجود صرفه‌های حجمی عمده (بخصوص در كارتوزیع برای مشتریان كوچكتر) سبب می‌شود بتوان بخش توزیع را هم گاهی رقابتی به حساب آورد. البته در بخش انتقال هم صرفه‌های حجمی را می‌توان مشاهده كرد اما در این بخش، جنبه رقابتی تا حدودی بستگی به میزان تقاضا، موقعیت جغرافیایی ژنراتورها و مشتریان دارد.
با چنین پیش‌زمینه‌ای می‌توان برای تقویت رقابت در صنعت برق با استفاده از شیوه جداسازی، از یكی از رویكردهای زیر استفاده كرد:
الف) جداسازی تولید از انتقال / توزیع
ب) جداسازی خرده‌فروشی / بازاریابی / عرضه از انتقال/ توزیع
▪ جداسازی تولید از انتقال / توزیع
كمیسیون اروپا حدی از جداسازی میان انتقال برق و سایر فعالیتهای مرتبط را الزامی كرده است. رهنمود EC/۹۲/۹۲ كمیسیون الزام می‌دارد كه به استثنای مواردی كه سیستم انتقال قبلاً از فعالیتهای تولید و توزیع مستقل بوده باشد، باید عملیات سیستم حداقل در بخش مدیریت، از سایر فعالیتهای عدم مرتبط با سیستم انتقال، مستقل شود.
برای تأمین اهداف جداسازی باید اطمینان حاصل شود كه مدیران شبكه انتقال، اطلاعات محرمانه را به سایر قسمتهای شركت منتقل نمی‌كنند. در ضمن در چنین شركتهای یكپارچه‌ای باید برای فعالیتهای انتقال و توزیع حسابهای جداگانه نگهداری شود. همچنین این شركتها باید برای فعالیتهای غیربرق خود نیز حسابهای جداگانه تهیه كنند به شكلی كه گویی چنین فعالیتهایی متعلق به بخشهای جداگانه‌ای هستند.
كشورهای زیادی از الزامات رهنمود هم فراتر رفته‌اند و جداسازی عملیاتی (بلژیك و تا حدودی ایرلند و اسپانیا) و جداسازی ساختاری كامل (هلند، پرتغال، فنلاند، انگلستان) را اجباری كرده‌اند. مطالعات ، نشانگر آثار مثبت جداسازی تولید و انتقال بر قیمتها، كارایی و كیفیت است.
▪ جداسازی خرده‌فروشی/ بازاریابی/ عرضه از انتقال/ توزیع
كشورهای اندكی مبادرت به جداسازی فعالیتهای خرده‌فروشی/ بازاریابی/ عرضه كرده‌اند یكی از آنها نیوزیلند است كه عملكرد آن را بررسی می‌كنیم.
نیوزیلند به عنوان بخشی از اصلاحات صنعت برق خود، تولید و انتقال را جدا كرده و هر یك را در شركتهای جداگانه‌ای قرار داد. در نتیجه سیاست اعمال شده، ورود به بخش تولید برق و خرده‌فروشی آن برای شركتهای توزیع مجاز شد زیرا توزیع برق از زمانهای گذشته و بنا به دلایل تاریخی از انتقال آن جدا بوده است. به این ترتیب شركتهای توزیع به سرعت وارد كسب و كار تولید برق شدند. آنها برق تولید شده را از طریق شركتهای خود بازاریابی و عرضه می‌كردند. اگرچه این شركتهای توزیع فعال در بخشهای رقابتی و غیررقابتی خود حسابهای جداگانه‌ای ارایه می‌كردند اما وجود الزامات دستوری شدید برای افشا هم از ایجاد اختلال در رقابت (رفتارهای غیررقابتی) جلوگیری نمی‌كرد. سرانجام در۷ آوریل ۱۹۹۸ دولت نیوزیلند تصمیم گرفت الزامات جداسازی كامل را اجباری كند. این الزامات به شركتهای توزیع فرصت می‌داد كه یا كسب و كار توزیع خود را در یك تراست (شكلی از جداسازی مالكیت و كنترل)‌ قرار دهند یا اینكه بخشهای تولید و خرده‌فروشی خود را تا ۳۱ دسامبر ۲۰۰۳ تعطیل كنند.
الزامات دولت به طور مشخص اینها بود:
▪ هیچ شخص فعال در بخش توزیع برق نمی‌تواند مالك بیش از ۱۰ درصد یك شركت مربوط به خرده‌فروشی یا تولید برق باشد. عكس این فرضیه هم برقرار است.
▪ دو یا بیش از دو فرد فعال در یك شركت توزیع برق نمی‌توانند در مجموع مالك بیش از ۲۰ درصد شركتی باشند كه فعالیتهای خرده‌فروشی یا تولید برق داشته باشد. عكس این فرضیه هم برقرار است.
▪ قوانین مشابهی از اثرگذاری عمده افراد فعال در بخش توزیع برق بر افراد فعال در بخشهای خرده‌فروشی یا تولید برق، جلوگیری خواهند كرد.
در عمل شركتهای توزیع بسیار زودتر از آنچه انتظار می رفت با الزامات جداسازی سازگاری یافتند؛ تا آوریل ۱۹۹۹ تمامی شركتهای توزیع از شركتهای تولید و خرده‌فروشی جدا شده بودند.
● جمع‌بندی
تقویت رقابت در صنایع مربوط به خدمات عمومی ، هدفی است كه در كشورهای مختلف به منظور بهره‌مندی از مزایای رقابت دنبال می‌شود. مزایای رقابت شامل مواردی از قبیل افزایش كارایی، كاهش قیمت و استفاده بهتر از منابع است.
از میان شیوه‌های مختلفی كه برای بهبود رقابت وجود دارد، جداسازی بخشهای رقابتی و غیررقابتی، شیوه‌ای است كه در صنعت برق بیش از سایر شیوه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. جداسازی به وسیله جلوگیری از استفاده از برتریهای انحصاری، منجر به تقویت رقابت می‌شود. این امر از سوی دیگر می‌تواند به دلیل كمك به ایجاد شرایط بهتر برای رقابت در بازار، موجب افزایش انگیزه برای سرمایه‌گذاری در صنعت برق نیز شده و از این طریق موجبات رشد بیشتر آن را فراهم آورد.

مهندس غلامرضا كرمی
مهندس كامران تاجیك

منبع : ماهنامه صنعت برق