خلیج فارس دریای همیشه پارسی

● نگرشی به نام خلیج فارس درآئینه زمان
سالهاست همسایگان جنوبی وعرب خلیج فارس سعی برآن داشته اند كه نام بی مسمی خلیج عربی رابه خلیج همیشه فارسی اطلاق ودراذهان بین المللی این اسم راجای بیاندازند. دراین نوشتاربدون توجه وعنایت به آن عوامل ایجاد كننده این ادعا سعی می كنیم به استناد شواهد وادله تاریخی بطلان این ادعا رااثبات وفارسی بودن این خلیج كهن رااززمانی كه تاریخ به یاد داشته وثبت نموده اعلان وآنگاه خلیج عربی ومحل آنرا معلوم وبه كمك مدارك واسناد تاریخی ،اشتباه تاریخی همسایگان عرب خلیج فارس راتصحیح نمائیم .
۱- قدیمی ترین نام خلیج فارس ‌‌‍))نارموتور)) (۱) كه به معنی رود تلخ است بوده واولین باراقوام آسوری كه پیش ازتسلط آریائی ها درفلات ایران می زیسته اند به این خلیج اطلاق می كرده اند .(۲)
۲- دومین سند مربوط به روزگار داریوش شاه هخامنشی است كه دركتیبه یافت شده دركانال سوئز خلیج فارس را((دریائی كه ازپارس سرچشمه می گیرد.)) (۳) یاد نموده است .(۴)
۳- استرابن (۵) كه ازجغرافیدانان بنام یونان قدیم بوده ودرنیمه اول قرن یكم میلادی می زیسته ازاقوام عرب نام برده ومحل اسكان آنها رادرحد فاصل خلیج فارس وخلیج عرب (بحر عرب ) ذكرنموده است .(۶)
۴- یكی ازمورخین معروف رومی قرن اول میلادی دركتاب تاریخ خود ازدریائی بنام دریای پارس ویاآبگیرپارس (۷) نام می برد.(۸)
این مورخ كوین توس كورسیوس روفوس نام داشته است .(۹)
۵- درسد دوم میلادی فلاویوس آریانوس (۱۰) مورخ شهیریونانی دركتاب خود بنام تاریخ سفرهای جنگی اسكندر(۱) ازمأموریتی برای نثارخوس (۱۲) یاد می كند كه حدود آن ازرودسند تادریای عمان وسپس به سمت خلیج فارس ومدخل رودفرات است .(۱۳)
۶- بطلمیوس (۱۴) دانشمند بزرگ علم هیأت وجغرافیای قدیم كه درقرن دوم میلادی می زیسته دركتاب خود ازدریائی كه نامش پرسیكوس سینوس (۱۵) است تعریف نموده است .
پرسیكوس سینوس یاسینوس پرسیكوس وماره پرسیكوم (۱۶) كه دركتب تاریخ وجغرافیای لاتین مكررا ً نوشته شده است دقیقا ً به معنی خلیج فارس ودریای پارس است .(۱۷)
۷- دركتاریخ ((مختصركتاب البلان )) تألیف شده وتوسط ابن الفقیه به سال ۲۷۹ هجری ازخلیج فارس بنام دریای پارس اسم برده وتوضیح می دهد كه این دریا تادریای هند امتداد داشته ۱۸) وبه آن متصل می گردد.(۱۹)
۸- ابوعلی احمد بن عمربن رسته درسال ۲۹۰ هجری دراصفهان كتابی تألیف نموده ونام آن را((الا علاق النفیسه)) گذاشت ودربخشی ازآن وقتی به شرح سرزمینهای عربی می پردازد می گوید (۲۰) ((سرزمینهای حجازویمن ودیگربلاد عرب بین دوخلیج فارس وخلیج احمر)) واقع شده اند .(۲۱)
۹- دركتاب معروف ((المسالك والممالك )) ازرودهای جاری درنواحی جنوب غربی ایران ذكرشده و می گوید: (۲۲) ((گروهی ازاین رودها به سوی بصره وگروهی به سوی مذار(شهری مابین واسط و بصره ) روانند وسپس همه آنها به دریای پارس می ریزند.))
مؤلف این كتاب ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن خرداد بن خراسانی است وبه سال ۳۰۰ هجری درگذشته است .(۲۳)
۱۰-((دریای پارس دریای بزرگی است درجنوب )).(۲۴) این یكی ازسطور كتاب سهراب جغرافی دان ایرانی كه درقرن سوم هجری میزیسته وآن را((عجایب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره )) نام گذاشته میباشد .(۲۵)
۱۱- بزرگ بن شهریار(ناخدای رامهرمزی ) دركتابی كه ازاوبجای مانده وعنوانش ((عجایب النهد – بره وبحره وجزایره )) (۲۶) بوده ودرحدود سال ۳۴۲هجری قمری تألیف كرده می نویسد. (( ازشگفتی های دریای پارس چیزی است كه مردمان به هنگام شب بینندو....))(۲۷)
۱۲-ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی ازمورخین مشهور دركتاب ((مروج الذهب ومعادن الجوهر))(۲۸) می نویسد (( ازاین دریا كه دریای هند یاحبشی باشد خلیجی دیگر منشعب می شود كه دریای پارس است وآن ...)) (۲۹) مسعودی همچنین دركتاب دیگر خود كه به سال ۳۴۵هجری تألیف نموده ونامش ((التنبیه والاشراف )) (۳۰) است درمورد حدود ثغورعراق چنین می گوید : (( حد آن ازسوی مشرق جزیره ای است كه به دریای پارسی پیوسته وبه میان روذان (۳۱) معروف است ))(۳۲)
۱۳-الكرخی یاابواسحق ابراهیم بن محمد الفارس الا صطخری ازمورخین ایرانی كه ازمردم استخرفارس میباشد وبه سال ۳۴۶ هجری درگذشته است دركتاب خود یعنی ((مسالك الممالك ))(۳۳) چنین می گوید : ((دریای پارس كه مشتمل بربیشتر حدود آن است وبدیارعرب ودیگر بلاد اسلام پیوندد...))(۳۴)
۱۴-ابن المطهر المقدسی الطاهر بن مطهر دركتاب تاریخ خود به نام ((البدء والتاریخ ))(۳۵) كه درسال ۳۵۵ هجری تألیف كرده درباره رودهائی كه به خلیج فارس می ریزد می نویسد ((همه این رودها دردجله فراهم آیند ودجله ازابله به آبدان بگذرد ودرخلیج فارس ریزد .))(۳۶)
۱۵-ابوریحان محمد بن احمد البیروتی الخوارزمی درگذشته در۴۴۰ هجری دركتاب ((التهیم لاوائل صناعه التنجیم ))كه آنرا به فارس تألیف كرده نام این خلیج رادریای پارس وخلیج پارس هردوآورده است .(۳۷)
۱۶-وباز ابوریحان بیرونی دركتاب دیگر خود یعنی القانون المسعودی (۳۸) می نویسد .((آبادان دهانه خشبات درمصب دجله است وگسترش آن دردریای پارس می باشد ))(۳۹)
۱۷-درقدیمی ترین كتاب جغرافیا كه به زبان فارسی نگارش یافته (به سال ۳۷۲هجری ) وبه نام ((حدود العالم من المشرق الی المغرب )) میباشد دروصف خلیج فارس می گوید : (( خلیج پارس ازحد پارس برگیرد باپهنای اندك تابه حدود سند))(۴۰)
۱۸-چند سال بعد درسنه ۳۷۵ هجری قمری شمس الدین ابوعبدالله محمدبن احمد بن ابوبكربنای شامی ملقب به بشاری ازدریائی به نام ((بحرفارس )) كه همان خلیج فارس باشد دركتاب خود باعنوان ((احسن التقاسیم فی معرفه الا قالیم )) یاد می كند.(۴۱)
۱۹- یكی ازتاریخ نویسان هم عصربشاری به نام محمد بن نجیب بكیران دركتابش به نام جهان نامه (۴۲) چنین می نویسد ((بحركرمان پیوسته است به بحرمكران وجزیره كیش كه مروارید ازآنجا آورند دراین دریاست وچون ازبحركرمان بگذاری بحرپارس باشد وطول این دریا ازحدود عمان تانزدیكی سراندیب بكشد وبرجانب جنوب اوجمله زنگباراست . واین بحروبحرعمان هردویكی است به سبب آنكه ولایت پارس برجانب شمال اوست وولایت عمان برجانب مغرب او.))
۲۰-دركتاب فارسنامه كه درسال ۵۰۰ هجری وبه فارسی وتوسط ابن البلخی تألیف شده است می خوانیم كه ((بحرپارس – این دریای پارس طیلسانی است كه دریای بزرگ كه آنرا بحر اخضرخوانند ونیزمحیط وهرطیلسانی كه ازاین دریا درزمین ولایتی است كه آنرا بدان ولایت بازخوانند . چون دریای پارس ودریای عمان ومانند این وازاین جهت این طلیسان را دریای پارس می گویند .))(۴۳)
۲۱-(( الخلیج الفارسی )) عنوانی است كه برای خلیج فارس توسط شرف الزمان طاهرمروزی دركتاب ((طبایع الحیران )) كه آنرا درحدود سال ۵۱۴ هجری تألیف نموده آورده شده است .(۴۴)
۲۲-الشریف الادریسی كه ازاعراب جزیره سیسیل بوده ونام واقعی اوابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس ومتوفی به سال ۵۶۰ هجری میباشد دركتابی تحت عنوان ((نزهه المشتاق فی اختراق الافاق ))(۴۵) نویسد :
ازاین دریای چین ، خلیج سبزكه دریای پارس وابله است منشعب می گردد. گذرگاه آن ازجنوب تااندكی به شمال غربی است چنانكه ازمغرب بلاد سند ومكران وكرمان وپارس بگذرد تابه ابله جائیكه آبادان است منتهی گردد وآنجا پایان آن دریاست .(۴۶)
۲۳-دركتاب ((معجم البلدان )) كه دایره المقارف جغرافیائی معروفی وازآثار شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی رومی درگذشته به سال ۶۲۶ هجری میباشد به متنی كه ترجمه فارسی آن به شرح ذیل میباشد برمی خوریم .(۴۷)
دریای پارس شعبه ای ازدریای بزرگ هند است وچنانكه حمزه اصفهانی گفته نام آن به پارسی ((زراه كامیر)) است وحد آن ازتیز ازنواحی مكران برساحل پارس تاآبادان است وآن دهانه دجله است وآن رود بدانجا می ریزد . سواحل این دریا ازجنوب تابه قطروعمان وشحرومرباط وحضرموت وعدن امتداد دارد . برسواحل دریای پارس ازسوی آبادان ازشهرهای مشهور مهروبان است . برسواحل دریای پارس (( زراه افرنگ )) نام دارد وآن خلیجی ازدریای پارس است كه ازجنوب به شما بالا رود تاازكنارابله بگذرد))(۴۸)
۲۴-((پارس ناحیه مشهوری است كه ازشرق به كرمان وازغرب به خوزستان وازشمال به بیابان خراسان وازجنوب به دریا كه دریای پارسی نامیده میشود محدود است ))(۴۹) این ترجمه متنی است ازكتاب آقار البلاد واخبارالعباد (۵۰) كه توسط ابوعبدالله زكریای محمد بن محمود قزوینی (درگذشته به سال ۶۸۲ هجری ) نگارش یافته است .
-۲۵همین مورخ دركتاب دیگری به نام (( عجایب المخلوقات وغرایب الموجودات ))(۵۱) به این مضمون می نویسد .(( ازدریای هند دوخلیج بزرگ بیرون آید یكی دریای پارس ودیگری دریای قلزم است ))(۵۲)ودرجای دیگری ازهمین كتاب می گوید (( دریای پارس شعبه ای ازدریای بزرگ هند است وازبزرگترین شعب آن است ودریا پی پربركت وسود آوراست ))(۵۳)
۲۶-(( بحرفارس )) یا((بحرالفارسی )) كه همان خلیج فارس باشد درجای كتاب ((نخبه الدهرفی عجایب البروالبحر)) تألیف شده بدست شمس الدین ابوعبدالله محمد بن ابی طالب الانصاری الدمشقی الصوفی متوفی به سال ۷۲۸ هجری آورده شده است .(۵۴)
۲۷-((تقویم البلدان ))(۵۵) كه حدود یكصد سال پس ازمعجم البلدان وتوسط ابوالفداء الملك الموید عماد الدین اسماعیل بن علی امیرخماهٔ درگذشته به سال ۷۳۲ هجری تألیف گردیده شرحی ازخلیج فارس كه بی شباهت به متن مشابه آن درمعجم البلدان نیست دارد كه ترجمه چنین است .
(( دریای پارس كه ازسوی شمال منشعب ازدریای هند است بین عمان ومكران است ومكران بندر آن تیزاست وبردهانه دریای پارس واقع است سپس دریا برساحل عمان امتداد یافته وبه شمال بگذرد تابه آبادان برسد وازآبادان به مهروبان وسپس به سینیزامتداد یابد . پس ازسوی جنوب به گناوه وساحل دریا كه كرانه بلاد پارسی است كشیده شود سپس بسوی مشرق امتداد یافته به هرمزبرسد وازجنوب ومشرق به كرمان پیوندد))(۵۶)
۲۸- ترجمه قسمتی ازمتن كتاب ((نهایهٔ الارب فی متون العرب ))(۵۷) كه متعلف به شهاب الدین احمدبن عبدالوهاب بن محمد النویری درگشته به سال ۷۳۳ هجری قمری است چنین می باشد (۵۸) (( اما خلیج پارس مثلث شكل است بصورت بادبان كشتی كه یكی ازضلعهای آن ازجانب تیزمكران وبلاد كرمان برهرمزوبلاد پارس وسیراف ومهروبان بگذرد وازآنجا دریا به آبادان منتهی شود وازآبادان برگشته به الخط كه ساحل عمان است بگذرد وضلع دیگر برسطح دریا ازتیزمكران تارأس الخیمه امتداد یابد))
۲۹- حمدالله بی ابی بكرمستوفی قزوینی درگذشته به سال ۷۴۰ هجری وازنویسندگان فارسی زبان دركتاب خود باعنوان ((نزههٔ القلوب))(۵۹) می گوید .
((جزایری كه ازحد سند تاعمان دربحر فارس است ازحساب ملك فارس شمرده اند وبزرگترین آن به كثرت مردم ونعمت ، جزایرقیس (كیش ) وبحرین است )).
۳۰- درقسمتی ازكتاب ((خریده العجایب وفریده الغرایب )) (۶۰) ازخلیج فارس نام برده میشود كه ترجمه آن چنین است(۶۱)
(( فصل درپیرامون دریای پارس وجزیره ها وشگفتی های آن ، وآن دریای سبزخوانده میشود وآن شعبهای ازدریای بزرگ هند است . وآن دارای پربركت وسود آور ودائما ً بی خطروآرام است ونسبت به دریاهای دیگر آرام تر میباشد.)) نویسنده این كتاب ابوحفض زین الدین عمربن مظفرمعروف به ابن الوردی درگذشته به سال ۷۴۹ هجری است .
۳۱- ابن بطوطه یاهمان شرف الدین ابوعبدالله محمد بن عبدالله طنجی كه به سال ۷۷۷ هجری درگذشته است دركتاب خودبه نام ((تحفه النظار فی غرایب الامصار وعجایب الاسفار)) (۶۲) جمله ای دارد به این مضمون كه ((پس درخلیج بیرون ازدریای پارس بركشتی نشسته وبه آبادان درآمدیم ))(۶۳)
۳۲- احمد بن علی بن احمد القلقشندی متوفی به سال ۸۲۱ هجری كتابی دارد باعنوان ((صبح الاعشی فی كتابهٔ الانشاء)) (۶۴) او می گوید :
(( اما دریای پارس منشعب ازدریای هند است وپایان آن ازسوی شمال به ساحل كرمان منعطف شده تابه اصل دریای پارس برمی گردد وهمچنان به شمال امتداد می یابد تااینكه به شهرهرمزمنتهی میشود))(۶۵)
۳۳- نویسنده كتاب معروف (( كشف اظنون )) یعنی مصطفی بن عبدالله كاتب چلبی قسطنطینی مشهور به حاجی خلیفه كه به سال ۱۰۶۷ هجری درگذشته دركتابی كه دررابطه باجغرافیائی جهان به نام (( جهان نما )) وبه زبان تركی نوشته است می گوید كه :
(( دریای پارس – به این دریا سینوس پرسینوس می گویند به معنی خلیج فارس به مناسبت اینكه درشرق آن فارس واقع است بدان نسبت داده میشود وآنرا ماده پرسیقوم (دریای پارس ) نیز می گویند.))
۳۴- درحال حاضرنام خلیج فارس درتمام زبانهای زنده دنیا باعنوان خلیج پارسی میباشد كه بعضی آنها عبارتند اززبان فرانسه Golfe persique به زبان انگلیسی Persian Gulf به زبان آلمانی persischer Golf به زبان ایتالیاتی GOlFO persicoوبه روسی preidskizaliv وبه ژاپنی wan preusha وبه كره ای pershia Man كه درتمام این زبانها كلمه پارس وجود دارد.
واما اینكه آیا اصلا ً خلیج عربی وجود دارد ودركجا واقع است به مطالعه به سندهای تاریخی كه به ترتیب ذیل است می پردازیم .۳۵- دریای سرخ یابحر الحمر كه حدفاصل تنگه باب المندب وكانال سوئز قراردارد درواقع همان خلیج عربی میباشد كه رومی ها آنرا سینوس اربیكوس (۶۸) ویونانیها ((اریتره ))(۶۹) ولاتین زبانان ماره بروم (۷۰) می نامند .
۳۶- بحراحمر یاخلیج عرب نام دریائی است كه هكاتایوس ملطی (۷۱) ازعلمای قدیم یونان وملقب به پدر جغرافیا ومتوفی به سال ۴۷۵ قبل ازمیلاد درنقشه جهان نمای خود متذكر شده است .(۷۲)
۳۷- هردوت مورخ شهیریونانی درگذشته به سال ۴۲۵ قبل ازمیلاد درتاریخ معروف خود نام بحراحمررامكرراً خلیج عرب نوشته است ۰(۷۳)
۳۸- درنقشه جغرافیائی عالم كه دوقرن قبل ازمیلاد وتوسط اراتوس تنوس (۷۴) تهیه شده دریای سرخ را((خلیج عرب )) خوانده است .(۷۵)
۳۹- استرابن جغرافی دان یونانی دریای سرخ راهمان (( خلیج عرب )) نامیده است ۰(۷۶)
۴۰- اربكوس سینوس (۷۷) یاخلیج عربی عنوانی است كه بطلیموس جغرافیدان یونانی دركتاب خود (۷۸) به بحراحمراطلاق نموده است .
۴۱- دركتابی كه به سال ۳۷۲ هجری تألیف شده وبنام ((حدود العالم من المشرق الی الغرب )) میباشد چنین آمده است ((خلیجی دیگرهم بدین پیوسته برود بناحیت شمال فرود آید تاحدود مصر و باریك گردد تاآنجا كه پهنای او یك مایل گردد آنرا خلیج عرب خوانند وخلیج ابله نیزخوانند ((خلیج قلزم نیزخوانند ))(۷۹)
۴۲- دركتاب جهان نمای حاج خلیفه كاتب چلبی كه شرح آن قبلا ً رفت ازدریای سرخ اینگونه توصیف كرده است .(۸۰)
(( اما بحر قلزم كه دریای مكه است به مناسبت اینكه مشرقش جزیره العرب است . سینوس اربیكوس نامیده میشود وبه مناسبت آنكه دركتب قدیمه بحراحمرنوشته شده به معنی ماره بروم وماره روسو آمده است .))(۸۱)
● خلاصه مطالب ونتیجه گیری :
باملاحظه مطالب بالا مشخص میگردد كه اطلاق نام پارس به خلیج فارس ازحداقل ده قرن پیش ازظهور دین مبین اسلام ولشكركشی اعراب به ایران باستان واززمان اوایل حكومت هخامنشی می شده است واین نام ربطی به این لشكركشی ومسائل بعدی آن ندارد .
دریای احمر یادریای سرخ نیز دارای نام عربی یابحرعرب (خلیج فارس ) بوده وقدمت آن نیزبه اندازه های همان نام خلیج فارس است . دیگر اینكه نام پارس اول بار ازطرف یونانیان قدیم به خلیج فارس اطلاق گردید وپس ازآن رومیان این نام راتقلید نمودند بنابراین انتخاب این نام بدون دخالت تعصب نژادی وملی ایرانیان بوده است . بعدها این نام توسط مورخین ونویسندگان فارسی وعرب زبان بكار گرفته شد وقرنها است كه این خلیج كهن خلیج فارس نامیده میشود.

منابع مورد استفاده درتهیه این مقاله
درتهیه این نوشتار ازكتابهای زیادی بهره جسته ام ولی اهم این مطالب ازچند كتابی است كه شرح آنها درذیل خواهد آمد . توضیح لازم اینكه درمتن شماره ماخذهائی آورده شده كه ازمتون اصلی كتابهای تاریخی است ولی بدلیل دردرسترس نبودن آنها ماخذهای ذكرشده ازهمین كتب ومنابع مورد استفاده میباشد .
۱- خلیج فارس – اداره كل انتشارات ورادیو ۱۳۴۱ – مجموعه مقالات ارائه شده درسمینارخلیج فارس جلد اول
۲- اسدی ، بیژن ، خلیج فارس ازدیدگاه آماروارقام – تهران ۱۳۶۸ – دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
۳- كاظمی ، سیدعلی اصغر ، ابعاد حقوقی حاكمیت ایران درخلیج فارس – تهران ۱۳۶۸ – دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
۴- واحد نشراسناد – گزیده اسناد تاریخی خلیج فارس – تهران ۱۳۶۸- دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
۵- مجتهد زاده ،پیروز- ملك محمدی نوری ، حمید رضا ،كشورها ومرزها درمنطقه ژئوبلیتیك خلیج فارس – تهران ۱۳۶۸- دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
پاورقیها
شماره های ذیل مشابه شماره های ذكرشده درمتن اصلی هستند كه پاورقی بوده ومزید اطلاع خوانندگان به پیوست گردیده است .
۱- Narmarratu
۲- Atlas Historique lattiquite , care II, Presses universitaire paris ۱۹۵۵.
۳- ((Darya tya hacha parsa aity))درایه هچاپارسا آئی تی)) ))
۴- (Roland G.ken, Old Persian, American oriental society,۱۹۵۳,p.۱۴۷ DZC ۱۰
۵- strabon.
۶- Geographie de strabon, traduction du grec en francais , paris ۱۸۰۵,Deuxieme Iivre, p.۳۵۷-۳۶۲
۷- Aquarum persico
۸- Histoire d AIexandre le Grand par Quinte curce, traduction en francais , tom II,paris ۱۸۳۴,p.۱۸۴.
۹- Quintus Curtius Rufus.
۱۰- Flvius Arrianus
۱۱- Anabasis
۱۲- Nearchus
۱۳- Arriana, Anabasis er India etc.paris ۱۸۶۵
۱۴- Claudius Ptolemaeus
۱۵- P ersicus sinus
۱۶- Mare persicum
۱۷- A history of ancient Geography, vol.۲, Map of the word ,P. ۵۷۸
۱۸- واعلم آن بحر فارس والهند هما بحرواحد لاتصال احدهما بالا خر
۱۹- مختصركتاب البلدان به اهتمام دی خویه (De Goeje)چاپ لیدن ۱۸۸۵ ص ۸
۲۰- ((فاما البحرالهندی – یخرج منه خلیج الی ناحیه فارس یسمی الخلیج الفارسی ...وبین هذین الخلجین ارض الحجازوالیمن وسایربلاد العرب ))
۲۱- الاعلاق النفیسه ج . ۷ به اهتمام دی خویه ( (De Goeje چاپ لیدن ۱۸۹۱م ص ۸۴
۲۲- ((وفرقه (من الانهار)تمرالی البصره وفرقه اخری تمرالی ناحیه المذارئم یصب الجمیع الی بحرفارس))
۲۳- المسالك والممالك چاپ لیدن به اهتمام دی خویه ۱۸۸۹م ص ۲۳۳.
۲۴- ((بحرفارس وهوالبحرالجنوبی الكبیر))
۲۵- عجایب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره چاپ وین ۱۹۲۹ میلادی ص ۵۹
۲۶- عجایب الهند به اهتمام واندلیت ومارسل دیویس چاض لیدن ۱۸۸۶ میلادی ص ۴۱
۲۷- ((ومن عجیب امربحرفارس مایراه الناس فیه باللیل...))
۲۸- مروج الذهب چاپ پاریس به اهتمام باربیه دومینار۱۸۶۱ میلادی
۲۹- ((ویتشعب من هذا البحردای بحرالهندی والحبشی )) خلیج آخروهوبحرفارس و...))
۳۰- التنبیه والاشرچاپ بغداد ۱۹۳۸ میلادی ص ۳۵
۳۱- میان روذان جزیره ای است درپائین بصره كه شهرآبادان درآن واقع است (مراصدالاطلاع )
۳۲- (( وقد حد كثیرمن الناس السواد وهوالعرق فقالو حده من جهت المشرق الجزیره المتصله بالبحر الفارسی المعروفه به میان روذان ... ))
۳۳- مسالك الممالك اصطخری چاپ لیدن ۱۹۲۷ به اهتمام دی خوبه ص ۲۸
۳۴- (( بحرفارس فانه یشتمل علی اكثرحدودها ویتصل به دیار العرب منه وبه سایربلدان الاسلام ...))
۳۵- البداء والتاریخ چاپ پاریس به اهتمام كلمان هوار ۱۹۰۷ میلادی جلد ۴ ص ۵۸
۳۶- وتجمع هذه الانها كلها فی دجله ویمردجله بالا بله الی عبدان قیصب فی الخلیج فارس ))
۳۷- التفهیم لاوائل التنجیم چاپ تهران به سال ۱۳۱۸ شمسی به اهتمام استاد جلال همائی ص ۱۶۷.
۳۸- قانون مسعودی چاپ حیدرآباد دكن ۱۹۵۵ میلادی جلد ۲ ص ۵۵۸
۳۹- (( عبادان فم الخشبات فی مصب دجله وانبساطها فی بحرفارس ))
۴۰- حدود العام من المشرق الی المغرب چاپ تهران به اهتمام سید جلال الدین تهرانی ۳۱۲ شمسی ص ۸
۴۱- احسن التقاسیم فی معرفه الا قالیم چاپ لیدن ۱۹۰۶ میلادی به اهتمام دی خویه ص ۱۷
۴۲- جهان نامه چاپ عكسی طبع مسكو ۱۹۶۰ به اهتمام پرشچفسكی ص ۱۹
۴۳- فارسنامه ابن البلخی چاپ تهران ۱۳۱۳ شمسی به اهتمام سید جلال الدین تهرانی
۴۴- ابواب فی الصین والترك منتخبه من كتاب طبایع الحیوان چاپ لندن ۱۹۴۲ میلادی به اهتمام مینورسكی ص ۱۶
۴۵- نزهه المشتاق چاپ رم ۱۸۷۸ میلادی ص ۹
۴۶- (( ویتشعب من هذا الحضرالصینی الاخضروهوبحرفارس والابله وممره من الجنوب الی الشمال مغربا ً قلیدا بغربی بلاد السند ومكران وكرمان وفارسی الی ان ینتهی الی الا بله حیث عبادان وهناك بنتهی آخره))
۴۷- (( بحرفارس هوشعبه من بحر الهند الاعظم واسمه بالفارسیه كما ذكره حمزه ((زراه كامسیر)) وحده من ایتیز من نواحی مكران علی سواحل بحر فارس الی عبادان وهوفوه دجله التی تصب فیه وتمتد سواحله نحوالجنوب الی قطروعمان والشجرومرباط الی حضرموت الی عدن وعلی سواحل بحرفارس من جه عبادان من مشهورات المدن
۴۸- معجم البلدان چاپ قاهره ۱۹۰۶ میلادی جلد وم ص ۶۸
۴۹- (( فارس الناحیه المشهوره التی یحیط بها من شرقها كرمان ومن غربها خوزستان ومن شمالها مغازه خراسان ومن جنوبها البحرسمیت بفارس ))
۵۰- آثارالبلاد قزوینی چاپ گوتینكن ۱۸۴۸ میلادی به كوشش ووستفلد ص ۱۵۴.
۵۱- عجایب المخلوقات چاپ لایپزیك ۱۸۴۸ میلادی به كوشش ووستفلد ص ۱۰۴
۵۲- ((ویخرج من بحرالهند خلیجان عظیمان احدهما بحرفارس والاخره بحرالقلزم ))
۵۳- (( بحرفارس شعبه من بحرالهند الاعظم من اعظم شعبها وهوبحرمبارك كثیرالخیر))
۵۴- نخبه الدهرچاپ لایپزیك ۱۹۲۳ میلادی
۵۵- تقویم البلدان چاپ پاریس ۱۸۴۰ میلادی ص ۲۳
۵۶- ((بحر فارس وهوبحرینشعب من بحرالهند شمالا ً بین مكران دهی علی فم بحرفارس من ثرقیه وقصبه مكران تیزثم یمتدالبحرعلی ساحل عمان ویمرشمالا ً حتی یبلغ عبادان ثم یمتدهن عبادان الی مهروبان ثم یمرالی سینیزثم یمتد جنوبا الی جنابه ثم یمتد الی سیف ابحروهوساحل بلاد فارس ثم یمتد الی سیف البحروهوساحل بلاد فارس ثم یمتد مشرقا ً حتی یصل الی هرمز ثم یمتد جنوبا ومشرقا الی ساحل مكران ))
۵۷- نهایه الارب چاپ دارالكتب قاهره ۱۹۳۳ میلادی جلد اول ص ۲۴۴
۵۸- (( اما خلیج فارس فانه مثلی الشكل علی هیئه القلع احد اضلاعه من تیزمكران فیمربلاد كرمان علی هرمزمن بلاد فارس علی سیراف ومهروبان ومنها یفض البحرالی عبادان ینظف الضلع الاخر فیمربالخط وهو ساحل بلاد عمان والضلع الاخر یمتد علی سطح البحرمن تیزمكران الی رأس الخیمه ))
۵۹- نزهه القلوب حمد اله مستوفی به كوشش آقای محمد دبیرسیاقی چاپ تهران ۱۳۳۹ شمسی ص ۱۶۴
۶۰- خرید العجایب – چاپ قاهره ۱۳۰۳ هجری جلد اول ص ۹۱
۶۱- ((فصل فی بحرفارس ومافیه من الجزایروالعجائب ویسمی البحرالاخضروهوشعبه من بحرالهند وهومبارك كثیرالخیردائم السلامه وطی اظهرقلیل الهیجان بالنسبه الی غیره ))
۶۲- رحله ابن بطوطه چاپ مصر۱۳۲۲ هجری جلد دوم ص ۱۳۹
۶۳- ((ثم ركبنا فی الخلیج الخارج من بحر فارس فصبحنا عبادان ))
۶۴- صبح الاعشی چاپ دارالكتب – قاهره
۶۵- (( فاما بحرفارس فهو ینبعث من بحرالهند منعطف آخره علی ساحل بلاد كرمان من شمالیها حتی یعود الی اصل بحرفارس فیمتد شمالا حتی بنتهی الی مدینه هرموز))
۶۶- جهان نمای كاتب چلبی چاپ استامبول ۱۱۴۵ هجری ص ۷۸
۶۷- Bahre Fars- buna sinus persigus dirlar fars Korfuzi
Manasina , Shargisi belade fars olmaqla ona Nesbat
Idarlar ,va mare persiqum Daxi dirIar.
۶۸- Sinus Arabicus
۶۹- Eritherr
۷۰- Mare Rubrum
۷۱- Hecataios os miletos
۷۲- الدكتور احمد سوله : العراق فی الخوارطه القدیمه خارطه رقم ۷
۷۳- Histoire d,Herodote ,traduction de Pierre saliat , paris ۱۸۶۴
۷۴- Eratostheno
۷۵-العراق فی الخوارطه القدیمه – خارطه رقم ۹
۷۶- Arabicus sinus
۷۷- Bunbury: A history of Ancient Geography . NOW
۷۸- York, ۱۹۵۱ ,vOl , ll ,p.۷۸ (Map of the world According to Ptolemy)
۷۹- حدود العالم چاپ تهران ص ۸
۸۰- حاج خلیفه كاتب مصطفی چلبی : جهان نما ص ۷۷
۸۱- bahre qolzom ke Makka danizi dur , sharqisi jaziratul Arab olmaqula ona sinus Arabikus dirlar , va
Kotobe qadimada bahar Ahmar yazilmaqla Mqre Ruberum ,va Mare Rusu tasmiya idarlar qizil danil daniz manasina
حسن رستمیان
اداره کل شیلات استان بوشهر

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران