نقش سازنده معلم در پیشگیری از اعتیاد

همه ما می‌دانیم که بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی ریشه در کودکی افراد دارند. مطلب حاضر اشاره‌ای به نقش پیشگیرانه آموزگاران در ابتلای نوجوانان و جوانان به اعتیاد دارد.
● مقطع دبستان و پیشگیری از اعتیاد
ممکن است سؤال شود که دانش‌آموز دوره ابتدایی و برای مثال کلاس چهارم یا پنجم که ده یا یازده ساله است چه ربطی دارد به سال‌های نوجوانی و جوانی که سال‌های اعتیاداند.
خطر اعتیاد او را چند سال دیگر تهدید خواهد کرد و حالا هر اقدامی شود یا فراموش می‌شود و یا بی‌اثر خواهد بود و نتیجه آن هدر دادن وقت و انرژی و فرصت‌های دیگر آموزشی و تربیتی است.تربیت در کودکی مانند نقش روی سنگ حکاکی شده پایدار و محکم و طولانی باقی خواهد ماند. و در این کسی شکی ندارد که تربیت در دوران کودکی برای همیشه عمر اثرگذار است.
● اما در مورد فراموش شدن:
بنا به گفته فروید، انسان دارای بخش خودآگاه و ناخودآگاه است. ظاهراً امری فراموش می شود ولی به ضمیر ناخودآگاه رفته و سال‌های سال می‌تواند رفتار انسان را کنترل یا شکل‌دهی کند. و بخش عمده شخصیت انسان در بعد ناخودآگاه و ناهشیار قرار دارد. مانند یک کوه یخ که قسمت اعظم آن در زیر آب و قسمت کوچکی از آن روی آب قرار دارد.
● نقش خانواده
گرچه وضعیت خانواده خود معلول عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و... است. ولی به نوبه خود علت بزرگی برای بروز انواع رفتارهاست.«... بسیاری از والدین فکر می‌کنند... که نوجوانان، گروه‌های محروم‌تر یا فرزندان خانواده‌های در هم ریخته دچار اعتیاد می‌شوند؛ اما این تصور همیشه درست نیست....
از میان عوامل خانوادگی، مادران با عواطف سردتر نسبت به فرزندان خود که فرزند را به حال خود رها می‌کنند و ایمان و اعتقاد (به حرام بودن مشروبات و مسکرات) از عوامل تأثیرگذارند.»
(روان‌شناسی رشد ۲)
● شرایط پیش‌نیاز برای طرح اعتیاد در کلاس چهارم و پنجم
پیش از ورود به پیش‌نیاز، ذکر این نکته را لازم می‌دانم که بگویم، چرا کلاس چهارم و پنجم؟ چون دانش‌آموزان این پایه‌ها از نظر زمانی نزدیکترین پایه‌های ابتدایی به سن نوجوانی و جوانی‌اند. و ضمناً نسبت به پایه‌های دیگر در درک و فهم مسئلة اعتیاد تواناتراند. اما پیش نیاز طرح اعتیاد در این کلاس‌ها آن است که معلم ارتباط خود با دانش‌آموزان کلاس را در جوّی صمیمی، دوستانه و فراخور هیجانات و عواطف کودک تنظیم کرده باشد.
جوّی که معلم در عین اقتدار صمیمی و منطقی و مهربان و محرم خود، آزادی ابراز عقیده و ابراز وجود را برای دانش‌آموزان مهیا کرده باشد و جوّ کلاس عاری از تمسخر، اضطراب، تشویش و نگرانی باشد و دانش‌آموز بتواند راحت حرف خود را بگوید.
● فایدة پیش‌نیازهای کلاس در بحث اعتیاد
در شرایطی که بین معلم و دانش‌آموز اعتماد و دوستی باشد، احساسات عمیق، بهتر و راحت‌تر تبادل شده و نگرانی‌ها و احساسات معلم راحت‌تر و سریع‌تر و به طور درونی‌سازی شده در وجود دانش آموز متجلی می‌شود. از جمله مسأله اعتیاد و ایجاد احساسات یا نگرشهای منفی به آن.
مطمئن هستیم که در شرایط خشک و بی‌روح و وحشت‌افزای کلاس و در ارتباط یکسویه و دیکته‌گونة کلاس، هرگز نمی‌توان هیچ احساسی را به طور عمیق و راحت انتقال داد و درونی‌سازی کرد. بلکه جوّ وحشت و اقتدار وحشیانه و غیرمنطقی و تحقیرگر بروز و ظهور هر نوع استعداد و تعامل دوطرفه را غیرممکن و هر نوع تغییر مثبت و سازنده در کلاس را نابود می کند.
● انتقادی بر پیش‌نیازها
ممکن است معلمان جو راحت و دوسویه و آزاد را در کلاس، مخرب نظم کلاس و آسایش خود و اخلال در آموزش تلقی کنند. پاسخ آن است که معلم باید درعین رعایت پیش‌نیازها، جوّ کلاس را با اقتدار گاه‌به‌گاه و هدایتگر خود، در دست داشته باشد. اینجاست که شعار معلمی هنر است، جنبة عینی می‌یابد. و هر کس از این هنر برخوردار نیست، معلم نیست. چون با وحشت و ارعاب و اقتدار غیرمنطقی نمی‌توان ارزش‌ها و ضدارزش‌ها را در کلاس بررسی کرد و در سایة اقتدار دیکته‌گونه معلم جز سکوت و بی‌احساسی چیزی در کلاس درس درو نمی‌شود و هیچ مفهوم دینی، اخلاقی و هنجاری؛ درونی‌سازی نمی‌شود.
● ابزار معلم در کلاس و کاربرد آن‌ها در موضوع اعتیاد
به طور خلاصه ابزار دست معلم عبارت‌اند از: تخته‌سیاه که در آن نظرات خود یا دانش‌آموزان را منعکس می‌کند، نقاشی و نصب برگزیده های آن روز دیوار کلاس، خاطره‌گویی و تعریف رخدادهای مشاهده شدة آنها توسط خود دانش‌آموزان، بحث و گفتگوی گروهی و میزگردگونة دانش‌آموزان و تماشاچی بودن سایرین، انشا و درج مطلب دربارة موضوع اعتیاد.
● ایجاد موقعیت بحث دربارة دوست و دوست‌نما
بهترین نقش‌آفرینی معلم یا دانش آموز در جو آزاد و بی‌تکلف کلاس می‌تواند دربارة دوست واقعی و دوست نمایان باشد. معلم می‌تواند با اجرای پراحساس و عمق نقش یک دوست‌نما که دوست خود را به حیله‌های مختلف به سوی اعتیاد می‌کشد، به درونی‌سازی نفرت از دوست‌نمایان و شناخت آن اقدام کند.
همچنین خود دانش‌آموزان با ایفای نقش یک دوست خیر‌خواه و یک دوست‌نمای بدخواه و فریبنده، می‌توانند فعالانه به تربیت خود و دوستانشان کمک کنند.
● مناسبت‌ها و جشن‌ها و نقش آن در اعتیاد
معمولاً فرصت‌طلبی معتادکنندگان در عروسی‌ها و جشن‌ها به اوج خود می‌رسد و بزرگترین حربه آنها ممکن است این باشد. «بابا یک بار که هزار بار نمی‌شود.»
● نقش دولت‌های استعمارگر
دولت‌های استعماری مانند آمریکا دوست دارند که جوانان کشورها در خواب و رویا باشند و کاری به امورات ملت و دین و کشور نداشته باشند. حتی ممکن است مواد را ارزان و راحت به جوانان هر کشوری که بخواهند برسانند. تا آن کشور دچار فساد اجتماعی شود. در مقابل در برابر انتقال دانش، مخصوصاً دانش تولید و ساخت و پیشرفت مقاومت کنند.
در این مورد می‌توان دانش‌آموزان را تهییج کرد به عنوان مثال: «اگر سی‌دی فساد و فیلم بد بخواهید به شما می‌دهند و یک قوطی شیرینی هم روش (رویش) ولی اگر سی‌دی ساخت مواد مختلف از نفت را بخواهید باید از میدان مین، دوربین‌های مداربسته و نگهبانان مسلح و دیوارهای محکم عبور کنید و از داخل چندین گاوصندوق مخصوص، آن سی‌دی را به دست آورید.»
● رفتار افراد معتاد
مهم‌ترین حربة معلم در ایجاد تنفر نسبت به اعتیاد، استفاده از علایق دانش‌آموزان است. مثلاً شخص معتاد همه چیزاش را می‌فروشد. حتی وسایل بچه‌اش را. مانند دوچرخه، اسباب‌بازی‌ها و لباس و کیف و کتاب و روپوش مدرسه و... را تا مواد به دست آورد. او همه چیز و هر چیز را که در دسترسش باشد می‌فروشد. حتی خون، کلیه و اعضای بدن خود، زن و فرزندش را و....» بدیهی است نحوة بیان معلم و لحن کلام و تنظیم مناسب هیجانات می‌تواند به انتقال عمیق نگرش و احساس تنفر و نگرانی منجر شود.

رضا بدیهی

منبع : روزنامه اطلاعات