جمعه, ۱۳ مهر, ۱۴۰۳ / 4 October, 2024
مجله ویستا
سرگذشت کم شناخته واژه های زبان فارسی
فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی
دکتر محمد حسن دوست
زیر نظر دکتر بهمن سرکاراتی
جلد اول: آ – ت
فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳
هشتاد (از جمله ۱۸ صفحه فهرست منابع)+ ۳۶۰+ نمایه لغات فارسی (۹۰ صفحه)
فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی تازه ترین کوشش در حوزه نشر فارسی برای پر کردن جای خالی یک نیاز قدیمی است. کافی است توجه کنیم که بزرگترین فرهنگ لغت فارسی یعنی لغتنامه دهخدا از مباحث ریشه شناختی تقریبا خالی است. حال آنکه تمام فرهنگ نویسان می دانند که نیاز به شناخت تاریخ واژه ها بخش مهمی از شرح واژه در یک فرهنگ جامع لغات است.دشواریهای مطالعات زبانشناسی تاریخی در ایران که در۲۵ سال اخیر تشدید شده موجب کم رشدی در زمینه ریشه شناسی هم شده است. با اینهمه نسل پیشگام زبانشناسان تاریخی در ایران هنوز به پرورش معدود شاگردان مستعد خود ادامه می دهند. کتاب حاضر نیز در واقع حاصل کوشش های شش ساله کسی است که خود در محضر یکی از استادان مسلم زبانشناسی تاریخی یعنی دکتر بهمن سرکاراتی پرورش علمی یافته است. از استاد، مقاله مفصلی هم در آغاز این کتاب همچون مقدمه آمده است که یک مقاله جامع در معرفی دامنه مباحث ریشه شناسی و نیز تاریخ این علم است.دکتر سرکاراتی که کتاب زیر نظر او تدوین شده و چنین پیداست که استاد راهنمای رساله دکتری مولف بوده است (گرچه روشن نیست که این کتاب را باید صورت ویراسته همان رساله دکتری مولف دانست یا تالیفی مستقل)، در بحث خود در باره مکتب های ریشه شناسی توجه می دهد که ریشه شناسی امروز از سویی به معنی شناسی (سمانتیک) پیوند خورده است و از سوی دیگر به شناخت تاریخی واژه ها و تحولات آوایی آنها و در عین حال از باستانشناسی و سایر علوم شناخت دنیای کهن بی نیاز نیست. روش پیشنهادی او برای بررسی های ریشه شناختی در کتاب آقای حسن دوست بازتاب مناسبی یافته است.
فرهنگ نویسی برای ریشه ها
فرهنگ نویسی در زمینه ریشه شناسی به دانش گسترده در زبانهای گویا و خاموش ایرانی نیاز دارد و چون تحصیل این زبانها دشوار است و آینده روشنی هم در ایران برابر دانشجوی این زبانها وجود ندارد شمار کسانی که به این تحصیلات رو کنند یا از آن موفق بیرون آیند و در رشته تحصیلی خود به تولید برسند بسیار کم است.از این رو، کوشش دکتر محمد حسن دوست را باید ارج نهاد که بخشی از عمر را در این کار پرزحمت و کم فایده از نظر مادی سرمایه کرده است. اما حاصل کار او گنجینه ای است از فرهنگ و زبان که همه علاقه مندان به مباحث ریشه شناسی را سودمند می افتد. مولف با این کتاب اولین جلد از فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی خود را منتشر کرده است. در تاریخ نشر ایران دست کم دو فرهنگ نامدار دیگر نیز در این زمینه منتشر شده که متاسفانه انتشار هر دو در همان جلد اول متوقف شده است. یکی اساس اشتقاق فارسی که دکتر جلال خالقی مطلق ترجمه کرد و بنیاد فرهنگ ایران در زمان ریاست شادروان خانلری منتشر ساخت و دیگری کار بزرگی که تالیف آن را پژوهشگران همین بنیاد شروع کردند و با نام فرهنگ تاریخی زبان فارسی در اواخر رژیم پهلوی انتشار یافت. هیچ یک از این دو ترجمه وتالیف ادامه نیافت. گرچه کار فرهنگ تاریخی با تجدید نظر در روش تالیف ظاهرا تحت سرپرستی دکتر تقی پورنامداریان بیش از ده سال است ادامه دارد ولی هنوز از آن چیزی منتشر نشده است.
دامنه و روش کار
جلد اول تالیف آقای حسن دوست از الف تا ت، یا از آب تا تیهو را در بر دارد. مولف خود در مقدمه کوتاهی می گوید که کوشیده است "در حد امکان همه لغات فارسی اصیل را که مطلبی قابل توجه در باره وجه اشتقاق آنها به دست آمده است" در این فرهنگ گرد آورد. بنابرین اصل کار او پژوهش و گردآوری مطالب ریشه شناسان و سپس تنظیم روشمند آنها و افزودن تحقیقات خود بر این مجموعه است.در عین حال، بجز لغات اصیل فارسی "برخی از لغات دخیل از زبان های ترکی، یونانی، عربی و زبان های دیگر که برای فارسی زبانان شناخته و مانوس است" نیز در این فرهنگ مورد بحث قرار گرفته است. روش کار مولف چنین است که ابتدا معنی لغت را می آورد، یعنی تعریفی را که فرهنگ های معروف فارسی از لغت دارند با ذکر شواهد از متون کهن نقل می کند، سپس به اشتقاق لغت می پردازد و سیر معنایی آن را روشن می سازد و سرانجام به منابعی اشاره می کند که در آنها درباره لغت مورد نظر ( مدخل ) حرف و سخنی به میان آمده است.
گردشی در مدخل های " آ"
با تورقی در مدخل های "آ" در این فرهنگ به نکات جالبی برمی خوریم که برای آشنایی خوانندگان اشاره به آنها خالی از لطف نیست:مولف ذیل آب تذکر می دهد که "رود" نیز از معانی "آب" است و برای آن واژه ای را در زبان پروسی کهن نشان می دهد:"اپه" apa که نزدیکی اش با واژه آب در خورد توجه است. از طریق همین مدخل در می یابیم که واژه هایی نزدیک به آب در برخی از زبانهای اروپایی نیز به همین معنا وجود دارد. چنانکه در زبان لتونیایی "اوپه" upe به معنای مطلق آب به کار می رود.آبخوست (خشکی و جزیره میان دریا) نیز دارای روابط جالبی از نظر زبانی با واژه "خون" است که در شبیخون به کار می رود ( یا در واژه کم کاربردتر روزخون که شبیخون روزانه باشد!). هر دو در ریشه اوستایی "خوه" xvah به معنای کوفتن و فشردن مشترک اند. معنای تاریخی آبستن دارای ملاحظات اجتماعی در خور تاملی است زیرا این واژه اصلا به معنای باردار بودن به پسر است: از واژه اوستایی اپوچه تنو a-puca-tanu . واژه میانی در ترکیب اوستایی همان است که در طبری پوس/ پوث (به معنای پسر) تلفظ می شود. و روی هم معنی می دهد: آنکه تنش حامل فرزند پسر است. در بسیاری از مواقع هنوز هم معادل آبستن در فارسی "بچه دار بودن" است. البته بسیاری از ایرانی ها امروز ممکن است ندانند که بچه یعنی پسر! اما مثلا در گویش فارسی تاجیکی همچنان "بچه" به معنای رفیق و مرد و پسر جوان به کار می رود.آزرم در معنای قدیم خود که غم و اندوه و تنگی و سختی باشد با واژه آزار همریشه است و هر دو از ریشه اوستایی زر zar به معنای تحریک کردن و خشمگین کردن.در آژیر کلمه زیرک را هم می توان دید. معنای اول آژیر اصولا زیرک و هوشمند است. در صورت دیگر واژه که "آزیر" است می توان سایه زیرک را پررنگ تر دید. در اوستایی "جیره" jira (ژیره/ ژیره / زیرک) به معنای سرزنده و زیرک آمده است.به همین ترتیب، در واژه آستین هم می توان واژه "دست" را یافت زیرا که صورت کلمه در فارسی باستان "آدستینه" a-dastaina یا "آدستنیا" a-dastanya است.طبقه بندی تحولات واژه ها
واژه های این فرهنگ را می توان از جنبه های مختلف تحولات واژگانی بررسی و طبقه بندی کرد. مثلا گروهی از واژه ها هستند که در طول زمان دراز تغییرات اندکی داشته اند و تقریبا به همان صورت باستانی –یا دقیق تر: به یکی از صورتهای باستانی خود- امروز نیز به کار می روند. از این دست واژه ها باید به آفتاب اشاره کرد که در فارسی متون مانوی هم مثلا به همین صورت به کار رفته است. واژه دیگر آهسته است که گویی هیچ شتابی برای تغییر نداشته و از صورت فارسی باستان خود که "آهستک" a-hastaka است تغییر چندانی نکرده است.یک گروه دیگر از واژه ها که معمولا مورد توجه دانشجویان ایرانی در هنگام آموختن زبانهای خارجی قرار می گیرد، واژه هایی است که بین زبان خود با زبانی که می آموزند مشابه می یابند. از این دست واژه ها مثلا آواز قابل توجه است زیرا ریشه آن "آواکه" a-vaca است که با واژه های مربوط به خواندن در زبانهای اروپایی همریشه است ( ووکال vocal در انگلیسی مثلا به معنی موسیقی آوازی است). در زبان لاتینی "ووکاره" vocare به معنای صدا کردن و خواندن به کار رفته است. صورت سانسکریت آن یعنی "واکه" vaka نیز به معنای سرود و ترانه است.
کاری طاقت فرسا برای یک تنه انجام دادن
با وجود زحمت طاقت فرسایی که مولف بر خود هموار کرده است تا کلمه به کلمه ۳۶۰ صفحه فرهنگ خود را از اینجا و آنجا گردآورد و سازمان دهد، اما این نوع کارها در زمان ما دیگر نه کار یک تن که کار یک گروه ورزیده است که به حمایت سرمایه و سازمان لازم نیز پشتگرم باشند.این چیزی است که می توان حدس می توان زد مولف از آن بهره ای نداشته و یک تنه کار خود را پیش برده است. گرچه تا همین جا حاصل کار فردی او با نظمی در خور تحسین در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است اما حاصل کار جمعی دیگران هنوز انتشار نیافته باقی مانده است. قابل توجه است که کارهای موفق گروهی در این زمینه ها در ایران نمونه های زیادی ندارد.
مشکل کتاب در ارتباط با خواننده عمومی
برای چنین کتاب هایی یک مشکل عمده، ایجاد ارتباط و تسهیل آن برای خواننده عمومی است که به شوق یافتن ریشه واژه ای به آن مراجعه می کند. اگر از این منظر بنگریم، یکی ازعیب های ظاهری کتاب این است که برخلاف فرهنگ های دیگر در سطرهای کوتاه حروف چینی نشده است. معمولأ کتابهای فرهنگ واژگان را به صورت دو ستونی حروف چینی می کنند تا خواننده راحت تر سطرها را دنبال کند. فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی فاقد این نوع ستون بندی است و به صورت کتابهای عمومی حروف چینی و ستون بندی شده است. از این که بگذریم، کتاب بر ریشه شناسی "لغات اصیل فارسی" تکیه دارد اما منظور از لغات اصیل فارسی را مولف روشن نکرده است. واژه اصیل یکی از بحث انگیزترین مباحث قرن گذشته در ایران هم در حیطه تخصصی اهل آکادمی و هم در حیطه عمومی میان مردم بوده است. شاید به همین دلیل در فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی همه واژگان اصیل فارسی نیامده است چنانکه واژه آسیب در مدخلهای "آ" مدخل مستقل ندارد.
ساکت بودن کتاب در باره زبانهای خاموش و کم آشنا
مشکلات دیگری نیز از نظر خواننده عمومی وجود دارد. برای مثال وقتی به لغت انوشه می رسیم، مولف نخست، فارسی میانه آن "انوشگ" را می آورد و سپس جزء جزء آن را به قیاس هایی به زبانهایی مانند زبانهای هند و اروپایی و اوستایی و فارسی میانه ترفانی و پارتی و سغدی و سکایی و آسی و مانند آن معرفی می کند. برای خواننده غیر متخصص که با زبانهای خاموش یا ناآشنا آشنایی ندارد، چنین قیاس هایی ممکن نیست. مولف به خوانندگانی نسبتا حرفه ای نظر دارد چرا که برای مثال "فارسی ترفانی" معنایش برای خواننده غیر متخصص روشن نیست، چه رسد به "فارسی میانه ترفانی". از همین قبیل است سغدی و پارتی و خوارزمی و دیگر زبانها. دشواری کار برای ارتباط برقرار کردن کتاب با خواننده / مراجعه کننده غیر متخصص در این است که مولف اساسأ بنا را بر این نگذاشته که درباره زبانها توضیح دهد. مثلأ بگوید که زبان خوارزمی چطور زبانی بوده، در کجا و در چه محدوده جغرافیایی رواج داشته، کدام مردم در چه دوره یا دوره هایی به آن سخن می گفته اند، آثار مکتوب در آن زبان وجود دارد یا نه، امروزه رواج دارد یا از میان رفته است و از این قبیل. درست است که حرف خ در این جلد نیامده که بتوان انتظار داشت زبان خوارزمی توضیح داده شده باشد اما در باره زبانهایی که نامشان با حروف چاپ شده در فرهنگ شروع می شود هم توضیحی وجود ندارد. چنانکه حرف پ در همین جلد آمده اما کلمات پارت و پارتی در آن دیده نمی شود. حتی کلماتی مانند "پهلو" و "پهلوان" در زیر همین حرف توضیح داده شده اما پهلوی نیست که بتوان از زبان پهلوی اطلاعی کسب کرد. چنین است ترفانی که در باره آن توضیحی ذیل مدخلهای حرف ت نیامده است.علاوه بر اینها در ریشه شناسی لغات مدام به اشاراتی بر می خوریم که اسم زبان یا گویش ناحیه ای در ایران زمین است مانند یزغلامی و سریکلی و پراچی و شغنی و وخی (گویش ها / زبانهای بدخشانی) و مانند اینها. اما نویسنده درباره آنها نه در پانویس و نه در پایان کتاب توضیحی نمی دهد. خوشبختانه دکتر سرکاراتی در پیشگفتار کتاب که در واقع مقاله و سخنرانی جداگانه ای است، این واژه ها را تا حدی توضیح داده وگرنه خواننده با مبهمات بیشتری رو به رو می بود.افزودن یکی چند نقشه زبانی به کتاب و نوشتن فصلی در باره زبانهای مرجع (در قیاس های ریشه شناختی) در چاپ بعدی، می تواند کمک مهمی به عمومی تر کردن حوزه خوانندگان کتاب و طبعا گسترش دامنه این دانش در بین عموم باشد.
کم توجهی به نمایه سازی
فرهنگ ریشه شناختی آقای حسن دوست از نظر نمایه پردازی هم کاستی هایی دارد. در پایان کتاب نمایه تمام واژه های مورد بحث یا اشاره شده در ضمن بحث ها آمده است اما نمایه واژه های زبانهای مختلف مثلا کردی، پشتو، ارمنی، سغدی، فارسی باستان و مانند آنها وجود ندارد. انواع دیگر نمایه سازی را هم می توان برای واژه های ریشه شناسی شده به دست داد که طبقه بندی آنها از نظر نوع تحول یکی از آنهاست - کاری که در نشان دادن نظام تحولات واژه ای بسیار مهم است.گرچه نمایه سازی کاری وقتگیر است اما کار مراجعه به فرهنگ را آسانتر و بازیابی مطالب انبوه آن را راحت تر می کند. این کار را یک دستیار جوان و دقیق و علاقه مند حتما می تواند زیر نظر مولف به انجامی مطلوب برساند.
اگر ادامه یابد...
البته وجوه مثبت کار آقای حسن دوست، بسیار بیش از خرده هایی است که می توان بر کتاب گرفت. راهی که او طی می کند آغازگر دوباره راهی در زبان فارسی است که سرانجام روزی باید رفت و اگر ادامه یابد و مانند اسلافش به جلد اول ختم نشود می تواند نام او را در شمار خدمتگزاران نامدار زبان فارسی قرار دهد.
* تمام تلفظ های قدیمی که به خط فارسی نوشته شده تقریبی است. در اصل کتاب تنها صورت آوانگارانه تلفظ ها به خط لاتین ثبت شده است.
مهدی جامی
وایرال شده در شبکههای اجتماعی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست