پیشنهاد برپایی فن‌بازار تخصصیِ صنایع هوایی

فناوری‌های پیشرفته‌ای كه از سه دهه‌ی گذشته تاكنون در سازمان صنایع هوایی ن‌م، سازمان صنایع هوا فـضا، نهاجا، هوا نیروز، دانشگاه صنعتی مالك‌اشتر، پژوهـشكده‌ی هوافضا وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و سایر شركت‌ها و موسسه‌های هوایی كشور تولید و یا از خارج منتقل شده‌اند، با حفظ ملاحظات امنیتی می‌توانند و باید هم‌چون خونی تازه به پیكره‌ی صنعتی كشور تزریق گردند. این مهم از طریق برپایی فن‌بازار ملی صنایع هوایی امكان‌پذیر می‌شود.
●فناوری به‌عنوان یك كالای تجارت‌پذیر
فناوری، هر طور كه تعریف شود، یك كالای "تجارت‌پذیر" است و می‌‌تواند مانند سایر كالاها مورد خرید و فروش قرار گیرد. هرگاه خرید و فروش فناوری از حالت موردی و مقطعی خارج شده و به یك فعالیت سازمان یافته، مستمر و پایدار تبدیل گردد، بازار جدید و پر منفعتی به نام "بازار فناوری" پدید می‌آید كه منطق و قواعد حاكم بر آن، از جهاتی هم‌چون سایر بازارها و از جهاتی متفاوت با سایر بازارهاست. تفاوت‌های بازار فناوری و بازار سایر كالاها به ماهیت فناوری مربوط می‌شود. كالاهایی كه در بازارهای متعارف مورد داد و ستد قرار می‌گیرند، كالاهای "مادی" بوده و تجسم عینی دارند.
از این‌رو به راحتی قابل مشاهده‌اند، و در صورت نیاز می‌توان انواع آزمون‌ها و سنجش‌ها را بر روی آن‌ها انجام داد و به این ترتیب از مناسب بودن و كارآیی و اثربخشی آن‌ها اطمینان حاصل كرد. قیمت‌گذاری كالاهای مادی نیز مبانی و قوانین شناخته‌ شده‌ای دارد و برای اغلب سازمان‌ها، شركت‌ها و حتی افراد به نسبت آسان است. اما فناوری ـ كه عصاره‌ی آن را دانش فنی تشكیل می‌دهد ـ یك كالای غیرمادی و بهتر بگوئیم فكری و معنوی است كه مستقیماً قابل مشاهده نمی‌باشد. فناوری به طور غیرمستقیم و تنها در جلوه‌های مادی آن، مثلاً انواع محصولات، می‌توان مشاهده كرد. همین ویژگی، پیچیدگی‌ها و دشواری‌های خاصی را در ارائه، قیمت‌گذاری، و خرید و فروش این كالا ایجاد می‌كند. از این‌رو، خریداران و فروشندگان فناوری و آنان كه نقش "واسطه" را در معاملات فناوری ایفا می‌كنند باید به دانش ویژه و مهارت‌های اختصاصیِ ارائه، قیمت‌گذاری، و خرید و فروش فناوری آشنا باشند. فناوری به‌عنوان یك كالا، تفاوت‌های كلیدی دیگری نیز با سایر كالاها دارد. مثلاً این كه:
۱. كالاهای مادی بر اثر استفاده مستهلك می‌شوند. این در حالی است كه استفاده‌ی بیشتر از یك فناوری بر غنا و كارآیی آن می‌افزاید. آن‌چه در مورد یك فناوری می‌توان گفت این است كه با پیدایش فناوری‌های پیشرفته‌تر یا جایگزین، "منسوخ" می‌شود.
۲. دست به دست شدن كالاهای مادی از ارزش تجاری آن‌ها می‌كاهد (مگر این كه مطلقاً مورد استفاده قرار نگیرند)؛ در حالی كه فناوری را می‌توان بارها و بارها با حفظ ارزش تجاری آن خرید و فروش نمود. سود حاصل از خرید و فروش مكررِ فناوری، تنها عاملی است كه سرمایه‌گذاری‌های هنگفتِ اولیه در تولید و توسعه‌ی بعضی از فناوری‌های سرمایه‌بر، هم‌چون فناوری‌های هوایی و فضایی، را توصیه می‌كند.
●مفهوم فن‌بازار
خرید و فروش نظام‌مند، مستمر و پایدار فناوری در یك زمینه یا مجموعه‌ای از زمینه‌ها نیاز به یك سازوكار تجاری مشخص دارد. این سازوكار در برگیرنده‌ی فرایندهای گوناگونی است كه خرید و فروش فناوری را امكان‌پذیر و تسهیل می‌كنند. اهم این فرایندها عبارتند از:
۱. فرایند عرضه‌ی فناوری توسط سازمان / شركت فروشنده؛
۲. فرایند انتخاب فناوری توسط سازمان / شركت خریدار؛
۳. فرایند قیمت‌گذاری فناوری؛
۴. فرایندهای حقوقی و مالی در هر معامله‌ی فناوری؛
۵. فرایند استقرار و به‌كارگیری فناوری در سازمان / شركت خریدار؛ و
۶. فرایند بومی‌سازی و ارتقای فناوری در سازمان / شركت خریدار.
از آن‌جا كه اغلب سازمان‌ها / شركت‌ها فاقد مهارت‌های پیچیده‌ی خرید و فروش ـ به‌ویژه خرید فناوری ـ می‌باشند، باید نهاد واسطه‌ای مشخصی وجود داشته باشد كه قادر به طراحی، پیاده‌سازی و مدیریت فرایندهای شش‌گانه‌ی بالا و سایر فرایندهای احتمالی مورد نیاز در خرید و فروش فناوری باشد. به طور سنتی، انواعی از نهادهای واسطه‌ای تجارت فناوری در كشورهای پیشرفته‌ی صنعتی وجود دارند.
اما به تازگی، نهاد جدیدی باعنوان "فن‌بازار" در كشورهای آسیای جنوب‌شرقی ابداع شده است كه استقبال گرمِ كشورهای غربی را نیز به دنبال داشته است. فن‌بازارها كه می‌توانند بین‌المللی، ملی، بخشی و یا حتی اختصاصی باشند، با هدف تسهیل، تسریع، و روان‌سازی تجارت فناوری شكل می‌گیرند. این نهادهای مدرن، انواع خدمات مشاوره‌ای لازم را به خریداران و فروشندگان فناوری ارائه می‌‌دهند. عوامل اصلی در شكل‌گیری فن‌‌بازارها عبارتند از:
۱. استفاده‌ی ملی حداكثر از مزایای گوناگون فناوری‌هایی كه منشاء خارجی یا داخلی دارند.
۲. جلوگیری از ركود فناوری در سازمان / شركت‌های مختلف كه در نهایت به فساد فناوری منتهی می‌شود.
۳. كمك به شناسنامه‌دار كردن فناوری‌های موجود كشور و ارزیابی تخصصیِ كیفیت و كارآیی آن‌‌ها توسط كارشناسانِ خبره به این ترتیب، اعتماد خریداران به فناوری‌های ملی افزایش می‌یابد. ۴. ایجاد یك منبع درآمد جدید و سرشار از منفعت برای سازمان‌ها / شركت‌های تولیدكننده‌‌ی فناوری.
۵. تشویق سازمان‌ها / شركت‌های صنعتی به شفاف‌سازی و اعلام "نیازهای فناورانه‌ی" خود؛ كه انگیزه‌ی دانشگاه‌ها و موسسه‌های تحقیقاتی را برای سرمایه‌گذاری در توسعه‌ی فناوری‌های جدید تقویت می‌كند (شركت‌هایی كه به‌عنوان خریدار فناوری در فن‌بازارها حضور می‌یابند، باید نیازهای خود را به صورت مدون و شفاف اعلام نمایند).
۶. جلوگیری از دوباره كاری‌ها و موازی كارهای تحقیقاتی در یك صنعت یا یك بخش صنعتی. در سال‌های اخیر، انواع فن‌بازارها در كشورهای آسیایی جنوب‌شرقی پدید آمده‌اند كه از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به فن‌بازار دائمی و بزرگ هنگ‌كنگ اشاره نمود. در هفته‌ی پژوهش سال ۱۳۸۲، كشور ما شاهد نخستین تجربه‌های برپایی فن‌بازار ملی و دفاعی بود كه حضور گرم بعضی از سازمان‌های پیشرو، هم‌چون سازمان صنایع هوایی ن‌م در یكمین فن‌بازار دفاعی را می‌توان نویدبخش آینده‌ی روشن این حركت بزرگ در ایران اسلامی به شمار آورد. خوش‌بختانه "هیأت اجرایی فن‌بازار دفاعی" كه سال گذشته و با عضویت نمایندگان سازمان‌های دفاعی در موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی شكل گرفته است، هم‌چنان فعال بوده و آمادگی خود را برای همكاری با سازمان‌های صنعتی دفاعی در جهت برپایی فن‌بازارهای تخصصی اعلام نموده است.
●فن‌بازار صنایع هوایی
فن‌بازار صنایع هوایی بنابر تعریف یك فن‌بازار تخصصی است كه با هدف معرفی و خرید و فروش انواع فناوری‌های هوایی در كشور برپا می‌شود. سازمان‌ صنایع هوایی ن‌م به‌عنوان متولی ملی صنایع هوایی، مسئولیت برپایی این فن‌بازار را خواهد داشت. ساختار اجرایی این فن‌بازار شامل یك هیأت اجرایی، متشكل از نمایندگان سازمان‌ها / شركت‌های مطرح هوایی كشور و یك دبیرخانه در معاونت فناوری و قطعه‌سازی سازمان صنایع هوایی ن‌م خواهد بود. یك سایت اینترنتی ویژه در كنار مجله‌ی صنایع هوایی، عهده‌دار فعالیت‌های اطلاع‌رسانی این فن‌بازار خواهند بود. در نخستین تجربه‌ها، این فن‌بازار می‌تواند به صورت مقطعی و در فرصت‌های مناسبی هم‌چون هفته‌ی پژوهش یا در جوار كنفرانس‌های سراسری صنایع هوافضا برگزار شود. اما در نهایت باید به یكی از بخش‌های دائمی فن‌بازار دفاعی تبدیل گردد.
●آثار و پیامدهای برپایی فن‌بازار هوایی
برخی از آثار و پیامدهای مهم فن‌بازار هوایی، همان‌هایی هستند كه از همه‌ی فن‌بازارها انتظار می‌رود اما فن‌بازار هوایی در شرایط فعلی، به‌ویژه باید معطوف به یكی از چالش‌های كلیدی صنعت هوایی، یعنی گسترش شركت‌های قطعه‌ساز، باشد. سازمان صنایع هوایی ن‌م با تبدیل معاونت فناوری سازمان به معاونت فناوری و قطعه‌سازی در سال گذشته، بر اهمیت این موضوع تأكید كرد. برپایی فن‌بازار هوایی به سازمان صنایع هوایی كمك خواهد كرد تا شركت‌های مستعد قطعه‌سازی در كشور را شناسایی، و در چارچوب یك استراتژی مشخص، بعضی از فناوری‌های خود را به این شركت‌ها واگذار كند.
شاید این شركت‌ها در آغاز كار، فاقد توان مالی لازم برای خرید فناوری‌های مورد نظر از سازمان باشند؛ اما با استفاده از روش‌های بیع متقابل می‌توان بر این مشكل غلبه كرد: شركت‌های قطعه‌‌ساز از سازمان فناوری می‌خرند و در ازای آن، مقدار معینی از قطعات و زیر سیستم‌ها را به سازمان می‌فروشند. با برگزاری این فن‌بازار، سایر صنایع كشور نیز فرصت می‌یابند تا با توانمند‌های فناورانه‌ی صنایع هوایی آشنا شده، و با خرید این فناوری‌ها بر قدرت نوآوری و رقابت‌پذیری خود بیفزایند.

نویسنده: مهندس عقیل ملكی فر
مرجع
برای آشنایی بیشتر با مفهوم, كاركردها و انواع فن‌بازارها به كتاب "فن‌بازار؛ رویكردی نو به تجارت فناوری و بازارسازی برای دستاوردهای تحقیقاتی" و هم‌چنین شش شماره "بولتن فن‌بازار" از انتشارات دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی مراجعه فرمائید.

منبع : اندیشکده صنعت و فناوری (آصف)