صد سال تاریخ لباس بانوان

پوشاك همانند سایر پدیده‌های زندگی و از بدو پیدایش در طول تاریخ سیر تكاملی خود را طی كرده و از صورت ابتدایی خود بیرون آمده است. اقوام مختلف هر یك بنا به مقتضیات اقلیمی، عادات و رسوم، مذهب، درجه فرهنگ و تمدن، وضع سیاسی- اجتماعی- اقتصادی و.. به تهیه لباس‌های گوناگون پرداخته و در دوخت و شكل و تزئین آن ابتكاراتی از خود نشان داده‌اند.
عواملی از قبیل آب و هوا، كار و پیشه، جنگ، اكتشاف، اختراع و انقلاب باعث تغییر و تحول لباس در ادوار گردیده است.
● تحول پوشاك زنان از ایران در ۱۰۰ سال اخیر در حد توان نمایشی، چنانچه در معرض دید بازدید كنندگان علاقه‌مند قرار گیرد، باید دارای تقسیمات ذیل باشد:
۱) پوشاك بانوان بعد از سفر ناصرالدین شاه به اروپا تا كشف حجاب (۱۳۱۴- ۱۲۴۸).
۲) از كشف حجاب تا انقلاب اسلامی ایران تاكنون (۱۳۵۷- ۱۳۱۴)
۳) پوشاك بانوان از انقلاب اسلامی ایران تاكنون (۱۳۷۰- ۱۳۵۷)
برای آشنایی بیشتر لازم است به دوران قبل از سفر ناصرالدین شاه به اختصار اشاره نموده تا زمینه قبلی در جهت بروز تحولات پوشاك بعد از سفر مشخص گردد.
به دلیل توجه صفویان به آداب و رسوم و مذهب اثنی عشری، رشته‌های گوناگون صنعت و هنر، پیشرفت شایانی داشته است. كه در این میان پوشاك بانوان، با توجه به بافت خاص فرهنگی- مذهبی آن روزگار، شكل خاصی به خود گرفت. پیراهن‌ها، اغلب رنگارنگ و گلدار و زربفت ابریشمی بود و روی آن قبای جلو باز بلندی تا مچ پا به تن می‌كردند و كمربندی به كمر می‌بستند به‌صورتی كه محكم روی كمر قرار نگیرد. كلاه كوچك، چارقد، شلوار پنبه دوزی شده، جوراب ساقه كوتاه پارچه‌ای، از جمله پوشاكی بودند كه در فصل زمستان مورد استفاده زنان قرار می‌گرفت.
زنان هنگام بیرون رفتن از خانه چادر بزرگ سفید یا بنفش رنگی بر سر می‌كردند كه تمامی بدن آنان را می‌پوشاند و فقط جلوی صورت باز می‌ماند كه بدان وسیله می‌توانستند پیش روی خود را ببینند.
در دوران نادرشاه افشار و جانشینانش تجملات لباس‌ها كاسته شد و جامه‌ها فرمی ساده‌تر به خود گرفتند.
در دوره زندیه عموما زنان پیراهن تنگی در بر می‌كردند كه پارچه آن اغلب از نخ و ابریشم بود. یقه گرد (بدون یقه) كه در وسط آن چاكی به وسیله روبان یا دگمه در زیر گلو بسته می‌شد.
تحول پوشاك از اوائل سلطنت ناصرالدین شاه تا سفر او به اروپا پوشاك زنان در دوره قاجاریه شبیه لباس‌های زندیه بود و خیلی كم تغییر كرده است. پیراهن‌های چاك‌دار و آستین بلند دوره قبل با دامن‌های گشاد پرچین بلند كه لبه دامن را به وسیله یراق و گلابتون و غیره حاشیه داده تزئین می‌كردند. كمربندی كه قلابی با گل كمر طلا و نقره یا جواهر‌نشان كه آویزی به نام سالامه داشت، به كمر می‌بستند. سر كردن چادر نماز و چارقد هنوز معمول نشده، بلكه مانند دوره زندیه تور و كلاهك، زینت سر بود.
● پوشاك بانوان ایرانی بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (۱۳۰۰- ۱۲۹۱ ه. ق)
مسافرت ناصرالدین شاه به فرنگ و روسیه و دیدن بالرینهای پطرزبورگ كه شلوار بافته چسبان و نازكی به پا می‌كردند و زیر جامه بسیار كوتاهی به اندازه یك وجب روی آن می‌پوشیدند، شاه را بر آن داشت كه زن‌های حرم خود را به این لباس در آورد.
۱) لباس اندرونی
الف) لباس زنان در اندرون شامل:
▪ پیراهن
▪ ارخالق
▪ كلیجه
▪ شلیته
▪ شلوار
▪ جوراب
▪ چارقد
▪ كلاغی.
ب) بلباس بیرونی زنان شامل:
▪ چادر
▪ روبنده
▪ پیچه
▪ چاقچور
▪ كفش بود.
۲) لباس‌های بیرونی
شامل:
▪ چادر
▪ روبنده
▪ پیچه
▪ چاقچور
▪ كفش
▪ ‌ چادر
چادرها عموما از پارچه‌های ابریشمی- پشمی و دستباف، تافته، اطلس، به رنگهای سیاه، آبی پررنگ (آبی نیلی) بود و در زنهای معمولی از پارچه های نخی راه راه یا گلدار استفاده می‌كردند كه به دو شكل دوخت از هم مجزا می‌شدند.
ـ چادر كمری (چادری كه كمربند دارد)
چادری است كه در دوختنش برش قیچی به‌كار نرفته و از داخل مانند عبا دوخت زده شده و به وسیله بندی از كمر محكم گره زده شده یا مثل پیش‌بندی به دور كمر خود می‌بستند و برای پوشیدن بایستی پا به میان آن گذاشته شده و مثل شلوار بالا كشیده می‌شد و قسمت بالایی را به سر می‌كشیدند. بعضی از خانمها برای زیبایی بیشتر دور آن‌را یراق‌دوزی یا حاشیه دوزی می‌كردند. این نوع چادر به رنگ مشكی بود.
ـ چادر چرخی (چادر امروزی)
چادر چرخی مثل چادر نماز جلویش باز و بدون كمر بود. زنان معمولی از این نوع چادر كه از پارچه نخی (چیت و كرباس) نقش‌دار یا راه راه آبی و سفید بوده، استفاده می‌كردند.
● زنان معمولا مزید بر چادر در بیرون از خانه‌ها از پوشاك زیر نیز استفاده می‌كردند.
الف) روبنده
در مقابل چهره پارچه‌ای به‌نام روبنده كه به رنگ سفید باریك و بلند و در مقابل چشم شكافی كه روی آن مشبك یا توردوزی شده، به‌وسیله‌بندی روی چادر می‌بستند.
ب) پیچه
پیچیه یا نقاب كه از موی دم اسب بافته و به وسیله بند یا كش به لب بالایی آن دوخته می‌شد به پیشانی می‌بستند و جلوی صورت می‌انداختند، طول و عرض و ریز و درشتی بافت آن را در افراد مسن بیشتر و در جوانان كمتر بود.
ج) چاقچور
عبارت است از (جوراب شلواری یا شلوار كف‌دار)
كه از دوقسمت به هم از مچ به پایین همانند جوراب و از مچ به بالا چین‌دار و گشاد بود كه در كمر به وسیله لیفه جمع می‌شد. برخی چاقچور را دو لنگه جدا از هم می‌دوختند و آنرا بالای زانو با بند محكم می‌كردند. چاقچورها به رنگهای مختلف بوده ولی چاقچور سیاه مجلل‌تر و متین‌تر محسوب می‌شد.
● پوشاك بانوان از كشف حجاب ۱۷ دی ۱۳۱۴ تا انقلاب اسلامی ایران
با نگرشی به تاریخ تحول لباس بانوان در ادوار گذشته خواهیم دید نتیجه تغییر و تحول لباس در ایران از اندرون و زنان درباری شروع شده به طبقات و اقشار دیگر جامعه سرایت كرده و همیشه دربار مهد تقلید و اشاعه و رواج فرهنگ غربی بوده، این تقلید بنا به موقعیت اجتماعی افراد و به تناسب و توانایی آن‌ها در انتخاب نوع و جنسیت پارچه و تزیین آن تفكیك می‌شده است.در زمان سلطنت رضاخانی كه پوشاك ادامه دوره ما قبل بوده بیشتر زنان اعیان و اشراف لباس‌های اروپایی به تن می‌كردند ولی در موقع خروج از منزل روی آن چادر می‌پوشیدند.پوشش غربی بدون چادر در ۱۷ دی‌ماه در ۱۳۱۴ رسمیت پیدا كرده و در این روز رضا‌شاه همراه همسر خود تاج‌الملوك و دخترانش شمس و اشرف بدون چادر ملبس به پالتو بلند تیره و كلاه لبه‌دار، كفش مشكی پاشنه كوتاه در دانشسرای مقدماتی دختران ظاهر شده و عملا دستور رفع حجاب را صادر كرد.
پس از ۱۷ دی ۱۳۱۴ ه. ش (۱۹۳۵) تبعیت از لباس‌های مد روز پیگیری شده و خانم‌ها پوشاك خود را از روی ژورنال مزون‌های اروپایی كه به‌صورت فصلی یا سالیانه بود، تهیه می‌كردند و از تغییرات رنگ و فرم لباس با خبر شده و از آنان پیروی می‌كردند.
در زمان سلطنت محمدرضا معدوم از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ ه. ق به دلیل نفوذ بیشتر استعمار ارتباطات با كشورهای غربی و آمریكایی سیر تحول لباس و همگون شدن آن با البسه خارجی بیشتر شد.
از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ ه. ش (۴۶ تا ۱۳۴۱م) استفاده از لباس‌های جلو بسته و جلو باز با یقه انگلیسی بزرگ دارای سرشانه‌های پهن‌تر از دوره قبل رایج شد كه در كمر بیشتر چسبان شده و با برش پرنسسی (عمودی) و دامن‌های گشاد و پیلی‌دار دیده می‌شود. قد دامن در سال ۲۵- ۱۳۲۴ (۶-۴۵ م) تا به زیر زانو می‌رسید.
● تغییر لباس از سال ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۱ ه.ش (۵۴ تا ۱۹۴۵م)
از سال ۱۳۲۶ ه. ش (۱۹۴۷ م) قد دامن‌‌ها دوباره بلند شده و حالت میدی به خود می‌گیرد. كمر لباس بریده و در كلیه لباس‌ها سعی بر آن بود كه كمر از آنچه كه هست كوچكتر و سرشانه‌های پهن‌تر به نظر آید. تغییر محسوسی كه در لباس‌ها دیده می‌شود فرم آستین‌هاست كه سر خود به‌صورت رگلان بوده است.
● تحول لباس از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۳ ه. ش (۱۹۵۳ تا ۱۹۶۴م)
از سال ۱۳۳۲ ه.ش (۱۹۳۵ م) ما تنوع زیادی را در لباس‌ها مشاهده می‌كنیم.
دامن‌ها به‌صورت راسته و تنگ تا زیر زانو با كت‌های تنگ و چسبان و بلند تا زیر باسن یا كوتاه و راسته تا حدود باسن كه در جلو دكمه دیده می‌شود. یقه‌ها نیز به‌صورت انگلیسی و آرشال بود.
● تحول لباس در سال ۱۳۴۳
لباس و كت‌ها تنگ و چسبان با آستین‌های سر خود كه بلندی آنها ۳/۱ است مد روز بوده، دامن‌ها چین‌دار و پلیسه است.
كت و شلوار یكی از آخرین مد در سال ۱۳۴۳ بوده كه شلوار در زانو تنگ و پاچه‌های آن گشاد است. سال ۱۳۴۴ (۱۹۶۵م) لباس‌ها با بالا تنه كوتاه كه دامن از زیر سینه شروع شده و به ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتری بالای زانو می‌رسد.
دوپیس نیز از انواع لباس‌های مد سال ۱۳۴۴ بوده كه از پارچه‌های چهارخانه‏‌، راه‌راه، جناقی تهیه و از پوست برای تزیین یقه استفاده می‌شد.
● مد‌سیاه یا سفید op بالای زانو در سال ۱۳۴۵ مد گردید.
جدیدترین لباس شب مد شده در سال ۱۳۴۶ كت و شلوار مخصوصی به نام "اسموكینگ" بوده كه تا حدود زیادی شبیه اسموكینگ‌های مردانه است، طرح پارچه در این سال ژرسه و تریكو و رنگ سال قرمز و سرمه‌ای مشاهده می‌شود.
مد بسیار رایج سال ۱۳۵۱ (۱۹۷۲م) لباس‌های حاملگی برای غیر حامله‌‌ها است.
مد جوانان در این سال اورآل Overall كه مقصود همان پیراهن و شلوار یكسره بی‌آستین و ركاب‌دار است كه مدساز ژاپنی رایج كرد.
شلوار گشاد جین موفقیت خود را كه از سال ۱۳۴۶ (۱۹۶۷م) آغاز كرد، همچنان تا سال (۱۳۵۱) حفظ كرد.
از پدیده‌های مد سال ۱۳۵۲ (۱۹۷۳م) رواج جورابهای خط‌دار با دوپیس‌های به اندازه قد دامن میدی مشاهده شده است. در سال ۱۳۵۳ (۱۹۴۷م)‌ لباس‌های قدیمی ۵۰- ۴۰ سال پیش دوباره مد شد. به این جهت به آن نام Retro (بازگشت) داده‌اند. این لباس‌ها اغلب گشاد و راحت بوده و اندازه دامن‌ها از سر زانو تا روی قوزك پا متغیر است؟
دامن شلواری میدی همراه با كت و چكمه و شال گردن از مدل لباس‌های رایج در سال ۱۳۵۳ (۱۹۴۷م) بوده است.
سال ۱۳۵۶ (۱۹۷۷م) از لحاظ قد دامن متنوع است به‌طوری كه دامن‌های ماكسی، میدی و مینی هر سه مد است ولی رایج‌ترین دامن كه مد روز است، شانل می‌باشد. انواع كت و دامن دو پیس محور لباس‌های روز این سال است و مصرف جلیقه همچنان ادامه دارد.
مد سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۸م) كه دامنها اغلب دارای دو یا سه طبقه بوده كه به حكم مد باید روی هم می‌پوشیدند كه هر مدل از سه یا چهار پوشاك مثل جلیقه، بلوز، دامن، شلوار تشكیل شده است .

متن حاضر گزیده‌ای است از پژوهش‌های «تاریخ لباس بانوان ایران»، تهیه شده در دبیرخانه نمایشگاه «تشخص و منزلت زن در نظام اسلامی» در سال‌های ۱۳۷۰-۱۳۶۸ است.

منبع : دوهفته‌نامه هنرهای تجسمی تندیس