کودک آزاری و پیشگیری از آن

تقدیم به تمام کودکان ایران که برای فهماندن رنج خود به ما، به جز چشمان معصوم خویش هیچ ندارند.
چنانچه بزرگسالی مورد ظلم و بهره کشی واقع شود باز می توان ظلم وارده را به نحوی توجیه کرد. اما برای ستم علیه کودکان چه منطقی می توان متصور شد؟ به مناسبت این روز در این فرصت کوتاه بی آنکه بخواهیم به ریشه های فلسفی ستمگری علیه کودکان بپردازیم - همانند سخنان تند و تیز ایوان و آلیوشا دو برادران کارامازوف - تلاش می کنیم جنبه های روان شناختی این مساله را بکاویم.
یکی از اصطلاحاتی که اهمیت اساسی در نظریه پردازی و اقدامات اجتماعی دارد واژه «آسیب پذیری» است. وجود و تداوم «روابط نابرابر» کلید فهم «آسیب پذیری» در روابط اجتماعی محسوب می شود. توجه به نمونه های ملموس و عینی آسیب پذیران، وجود روابط نابرابر را مسجل می سازد. کودکان در برابر بزرگسالان، زنان در برابر مردان، سالمندان در برابر میانسالان، بیماران در برابر پزشکان، اقلیت های قومی و مذهبی در برابر قوم و مذهب مسلط و شهروندان در برابر دولت آسیب پذیرند.
در همه موارد فوق «رابطه قدرت» برابر نیست. یکی از حوزه های روابط نابرابری که در جامعه ما بی شک وجود دارد ولی سهوا و عمدا نادیده گرفته می شود و به جای چاره اندیشی پیرامون آن ترجیح داده می شود حرفی به میان نیاید، بحث کودک آزاری (aduse chilb) است.
● سو»رفتار و مسامحه در مورد کودک
کودک آزاری یا همان سو»رفتار و مسامحه در مورد کودک هم در دختران و هم در پسران در سنین مختلف، در تمامی کشورها، فرهنگ ها، گروه های قومی و تمامی سطوح اجتماعی - اقتصادی مشاهده می شود. رفتارهای خشونت آمیز بزرگسالان علیه کودکان و نوجوانان از ضربه های خفیف تا حمله های آسیب زا را شامل می شود. تا پیش از دهه ۶۰ میلادی این خشونت ها به ندرت کودکآزاری یا بدرفتاری نام می گرفت.
با کشف کودک آزاری و به دنبال آن افزایش علاقه به حمایت از کودک، تعریف کودک آزاری ضرورت یافت. کودک آزاری، رفتارهای خشونت آمیزی است که آسیب مشهودی در کودکان و نوجوانان ایجاد می کند. سو»رفتار و کودکآزاری در ابعاد وسیع و نگران کننده روی می دهد و با طیف وسیعی از مسایل هیجانی و علایم روانی همراه است. در هر فرهنگی بین خشونت مشروع و نامشروع تمایز گذارده می شود. بنابراین پیوستاری از رفتارهای تنبیهی وجود دارد که یک سری آن رفتارهای خشونت آمیز طبیعی نظیر سیلی زدن، تودهنی زدن و با دست به کفل کودک زدن قرار دارد و در سوی دیگر رفتارهای خشونت آمیزی که آشکارا غیرطبیعی و کودک آزارانه تلقی می شود قرار دارند.
بسیاری از مردم، رفتارهای خشونت آمیز طبیعی را جزو مقبول کودک پروری در نظر می گیرند و از آن برای تنظیم رفتار کودکانشان استفاده می برند. با این حال بسیاری از محققان که خشونت خانوادگی را مطالعه می کنند پذیرش این میزان از خشونت طبیعی را هراس آور تلقی می کنند. اول اینکه به خشونت، مشروعیت می بخشد و در ثانی چنین خشونت هایی به سایر وجوه و عرصه های زندگی سرایت می کند; مثل همسر آزاری. طی تحقیقی، کودکانی که طی سال گذشته سه بار تنبیه شده بودند بیشتر احتمال داشت طی همان سال به یک عضو دیگر خانواده حمله ور شوند. مضاف بر اینکه تنبیه های جزیی با جرم های برون خانوادگی نظیر بزهکاری، سرقت و دیگرکشی همبستگی دارند.
● سبب شناسی کودک آزاری
عوامل زیادی در پیدایش سو»رفتار و مسامحه در مورد کودکان موثر است. بسیاری از والدین آزاردهنده، خود قربانی سو»رفتار جسمی و جنسی بوده و در گذشته مدت ها در معرض خشونت خانوادگی قرار داشته اند.
بنابراین والدین که خود آماج تنبیه بدنی خشونت بار و مدارای بی رحمانه در خانواده خود بوده اند ممکن است سنت بدرفتاری را با کودکان خود ادامه دهند. در بعضی موارد افراد بالغ تصور می کنند که روش آنها راه مقبولی در آموزش انضباط است. در موارد دیگر، والدین در مورد روش های تربیتی توام با سو»استفاده مردد هستند اما به دلیل فقدان مکانیسم های مقابله با استرس های زندگی روزمره ناگزیر به تقلید رفتار پدر و مادر خود متوسل می گردند. شرایط زندگی استرس آمیز از جمله تراکم جمعیت در خانه های کوچک و فقر با رفتار پرخاشگرانه رابطه دارد و ممکن است در سو»رفتار جسمی با کودکان سهیم باشد. انزوای اجتماعی، فقدان سیستم حمایتی و به ویژه سو»مصرف مواد توسط والدین احتمال مدارای خشن را با کودکان بالا می برد.
در مواردی که آسیب جسمی در کودک شدید است مثل خون مردگی، شکستگی یا سوختگی به وسیله سیگار یا آب جوش، احتمال وجود یک اختلا ل روانی بسیار بالا ست; چرا که امکان اختلا ل قضاوت و فرایند تفکر مطرح است. والدین مبتلا به افسردگی شدید و اختلا لا ت شخصیت به ویژه اختلا ل شخصیت ضد اجتماعی و اختلا ل شخصیت سادیستی (دیگر آزار) ممکن است کودکان خود را موجوداتی شریر قلمداد کنند یا اینکه تصور کنند آنان قصد «دیوانه» کردنشان را دارند.
● ویژگی های کودک آزاران
کودک آزاری بیشتر در والدین جوان و کم سن و سال دیده می شود. متوسط سن والدین کودک آزار ۳۲ سال است. ازدواج در سنین پایین از ویژگی های والدین کودک آزار محسوب می شود. در اکثر موارد و در تمام انواع کودک آزاری (جسمی، جنسی، هیجانی و کلا می) اقدام کنندگان به کودک آزاری، والدین کودکان هستند و مواردی که بیگانگان و غریبه ها را شامل می شود تنها درصد کمی را به خود اختصاص می دهد.
در خانواده های تک والدینی و فرزند خواندگی نیز خطر کودک آزاری بالا ست. معهذا علت بالا رفتن خطر در خانواده های تک والدینی غیبت یک والد نیست بلکه فقر است. در بسیاری از مطالعات ویژگی های شخصیتی و روان شناختی بزرگسالا ن کودک آزار بررسی شده است. ویژگی هایی که با کودک آزاری رابطه مستقیم دارند عبارتند: از مشکل داشتن در زمینه کنترل خشم، تحمل پایین ناکامی، افسردگی، احترام به خود پایین، کاستی در زمینه برقراری همدلی و عدم انعطاف پذیری شخصیتی. والدین کودک آزار توقعات نامناسبی از فرزندان خود دارند. این والدین درک درستی از رابطه خود با کودکانشان ندارند، اغلب کودکان خود را بد و سهل انگار در نظر می گیرند و در اعمال انضباط دشواری به خرج می دهند. پدر یا مادر به گونه ای با کودک رفتار می کنند که گویی کودک بزرگتر از آنهاست. پدر یا مادر غالبا برای به دست آوردن اطمینان، پرورش، آرامش و محافظت به کودک رو می آورد و انتظار واکنشی محبت آمیز دارد.
نود درصد چنین والدینی خود قربانی آزار جسمی از جانب پدر یا مادر خود بوده اند. این گونه والدین رفتار کودک را چنان تعبیر و تفسیر می کنند که انگار به قصد مخالفت و آزار والدین انجام می گیرد. برای نمونه، این والدین ممکن است انتظار داشته باشند که کودکان بسیار زود، آداب توالت را بیاموزند. در نتیجه ناتوانی کودک را به مخالفت عمدی او نسبت می دهند. زنان و مردان به یکسان به کودک آزاری اقدام می ورزند، البته به جز آزار جنسی کودک که عمدتا توسط مردان صورت می گیرد; ولی زنان در قیاس با مردان، اشکال شدیدتر خشونت را مرتکب می شوند. نابرابری مسوولیت های کودک پروری، عامل افزایش شدت خشونت در زنان است. در سو»رفتار جسمی یکی از والدین معمولا آزار دهنده فعال است و دومی منفعلا نه با آزار دادن کودک موافقت می کند.
گروهی از محققان خصوصیات زیست شناختی کودک آزاری را مطالعه کرده اند. گزارش های متعدد نشان می دهد که بزرگسالا ن کودک آزار، مشکلا ت و معلولیت های جسمی بیشتری دارند. همچنین این گونه والدین «واکنش پذیری فیزیولوژیکی» بیشتری از خود بروز می دهند; به این معنی که به رفتارهای مثبت و منفی کودک خویش بیش از حد حساس هستند. برای مثال مشخص شده است که مادران کودک آزار وقتی فیلمی را نگاه می کنند که کودکی در آن گریه یا خنده می کند میزان ضربان قلب آنها افزایش می یابد. این نتایج نشان می دهد که هرگونه واکنش عاطفی کودک (مثبت یا منفی) برای والدین کودک آزار به عنوان محرکی انزجاری عمل می کند.
وضعیت سو»استفاده کنندگان جنسی اندکی متفاوت است. رابطه جنسی با کودک معمولا یک نیاز هیجانی مهم بزرگسالان کودکآزار را ارضا» می کند مثلا نیاز به قدرت و سلطه. سو»استفاده کنندگان جنسی قید و بندهای درونی خود را کنار می گذارند; عواملی که می توانند این قید و بندها را سست کنند عبارتند از: مصرف الکل و مواد، وقایع پراسترس (مثلا طلاق، بیکاری و غیره) عدم توازن و تعادل هیجانی - روان شناختی، عدم یک رابطه صمیمانه و ارضاکننده با همسر و دیدن پورنوگرافی مربوط به کودکان. سو»استفاده جنسی از کودک عمدتا توسط پدر، ناپدری، برادران و دایی ها و عموها صورت می گیرد. به عبارت دیگر اکثر آزاردهنده های جنسی برای کودکان قربانی آشنا هستند و غالبا اعضای بسیار قابل اعتماد خانواده هستند که دسترسی به کودک داشته و در مقام اقتدار قرار دارند.
● ویژگی های قربانیان کودکآزاری
بعضی از ویژگی های کودکی ممکن است آسیب پذیری کودک را نسبت به سو»رفتار جسمی و جنسی بالا ببرد. کودکان نارس، کودکان مبتلا به عقب ماندگی ذهنی، معلولین جسمی و کودکانی که زیاد گریه می کنند یا به طور غیرعادی متوقع هستند ممکن است در خطر بالاتر سو»رفتار و آزار باشند. شواهد حکایت از آن دارند که خطر کودک آزاری با افزایش سن کاهش می پذیرد. اکثریت قربانیان کودکان زیر پنج سال هستند. به دنبال آنها کودکان ۶ تا ۱۱ سال و ۱۲ تا ۱۷ سال قرار می گیرند. بالاترین آسیب جسمی در نوزادان و نوپایان گزارش شده است. نتایج پژوهش ها نشان می دهند که هم اشکال خفیف و هم شدید خشونت بدنی روی کودکان مذکر انجام می گیرد.
پسران در مجموع در معرض خطرات بیشتری قرار دارند. بر طبق گزارش ها، پسران زیر ۱۲ سال بیشتر احتمال دارد قربانی کودکآزاری گردند. در حالی که برای سنین بالاتر از آن دختران بیشتر در معرض خطر آزار قرار دارند. نوزادان طبیعی که محصول بارداری ناخواسته بوده اند یا جنسیت شان مورد خواست والدین نبوده یا کودک حین دوره ای از فشار روحی و بحران شدید خانوادگی زاده شده است، همگی در معرض خطر بیشتر قرار دارند. علاوه بر موارد فوق کودکانی که «دشوار» (bifficult) نام می گیرند یعنی کودکان بیش فعال، ناآرام و کودکانی که در الگوهای خواب و بیداری و غذایی آنها مشکل وجود دارد، همگی در معرض خطر کودکآزاری قرار دارند.
● پیامدها و تاثیرات کوتاه مدت کودک آزاری
کودک آزاری بر کارکرد عاطفی، هوشی و اجتماعی کودکان اثرات منفی بر جای می گذارد. پیامدهای منفی جسمانی کودک آزاری بی شمار است و از صدمات جسمی خفیف تا معلولیت ها و تغییر شکل بدنی شدید را شامل می شود. در موارد شدید، کودکآزاری به مرگ منتهی می شود. زدن یکی از شایع ترین انواع صدمات جسمی مرتبط با کودک آزاری است.
با اینکه کودکان طبیعی نیز کتک می خورند ولی کودک آزار دیده، آسیب ها و کوفتگی های مختلف در بدن دارد. مجموعه ای از آسیب های غیرمعمول، اغلب شاخصی از آسیب های عمدی یا بدرفتاری فیزیکی است. یکی از خطرناک ترین و تهدید آمیز ترین نوع آسیب ها ضربه به سر است که شایع ترین علت مرگ در کودکان است. علاوه بر ضایعات جسمی، کودک آزاری به مشکلات فکری و شناختی نیز منجر می شود. کنش هوشی و شناختی کودکان آزاردیده در مقایسه با کودکان معمولی، ضعیف تر است. مشکلاتی در زمینه های سیالیت کلامی، حافظه، زبان گفتاری، توانایی های ارتباطی و مهارت های ادراکی - حرکتی نیز دیده می شود. عملکرد تحصیلی نیز آسیب می پذیرد. این کودکان معمولا در آزمون های خواندن و ریاضیات نمره های پایین تری می آورند.
الگوهای رفتاری منفی در طیف وسیعی از موقعیت ها ظاهر می شود. پرخاشگری جسمی و رفتار ضد اجتماعی در اکثر این کودکان شایع است. از جمله مشکلا ت دیگر می توان به سو»مصرف الکل و مواد، ستیزه درون و بیرون از خانواده و سرقت اشاره کرد. قربانیان کودک آزاری در زمینه دلبستگی عاطفی و تعامل اجتماعی نیز مشکل دارند.
اکثر کودکان آزار دیده احساس ناایمنی می کنند، با کودکان همسن و سال خود تعامل ضعیفی برقرار می کنند و به برقراری ارتباط با دیگر بزرگسالا ن تمایلی ندارند.
کاهش در رفتارهای اجتماعی (مثل لبخند زدن) اعتماد به نفس و عزت نفس فوق العاده پایین، احساس ناامیدی، افسردگی و کاهش واضح احساس خود ارزشمندی از مشکلا ت معمول کودک آزاری است.
از نظر رفتاری کودک آزار دیده ممکن است گوشه گیر و هراسان به نظر برسد یا رفتار خشن و بی ثبات نشان دهد. ممکن است سعی کنند جراحات خود را پنهان کنند و معمولا از ترس انتقام جویی از افشای سو»رفتار خودداری می کنند. این کودکان در شاخص های رشد معمولا عقب ماندگی هایی نشان می دهند و بسیاری نیز به اعمال خودآزارانه دست می زنند.
بدترین و آسیب زاترین پیامدهای کودک آزاری به حیطه آزار و سو»استفاده جنسی مربوط می شود. بچه های کوچکی که مورد سو»استفاده جنسی قرار گرفته اند غالبا اطلا عات جنسی خود را در بازی ها نشان می دهند.
کودکانی که از آنها سو»استفاده جنسی شده، نشانه یا نشانه های ثابت و واحدی ندارند و شواهدی دال بر وجود «سندرم سو»استفاده جنسی» در بین آنها وجود ندارد. با این حال نشانه های کودکانی که از آنها سو»استفاده جنسی شده به صورت زیر می توان خلا صه نمود:
۱) ترس
۲) اختلا ل استرس پس از ضربه (PTSD)
۳) مشکلا ت رفتاری کلی
۴) انجام رفتارهای جنسی
۵) عزت نفس کم. ویژگی های اختلا ل استرس پس از ضربه که شدیدترین پیامد است عبارتند از:
۱) وقوع رویدادی تهدیدآمیز که خطر مرگ دارد یا شخص و دیگران را مجروح می کند و واکنش فرد به آن به صورت درماندگی و وحشت است. تظاهر این وحشت در کودکان با رفتار نابسامان و سراسیمگی همراه است.
۲) تجربه کردن مجدد این رویداد در قالب کابوس و تکرار آن در قالب بازی.
۳) اجتناب از محرک های تداعی شده با رویداد دردناک (برای مثال کرختی و بی تفاوتی عاطفی)
۴) از جا پریدن های ناگهانی، گوش به زنگ بودن، تحریک پذیری شدید، مشکلا ت خواب، عصبانیت و رفتارهای مشابه.
اختلا ل استرس پس از سانحه در بسیاری از کودکانی که ازآنها سو»استفاده شده دیده می شود و بیشتر در پیش دبستانی ها بروز می کند. دخترها و پسرها در بروز علا یم تا حدی با یکدیگر فرق دارند به این معنی که دخترها بیشتر «اضطراب جنسی» پیدا می کنند و پسرها شهوانی تر می شوند. علا یمی که در بالا بدانها اشاره شد، چنانچه همراه با «توسل به زور» باشد، شدیدتر خواهند بود.
● تاثیرات بلندمدت کودک آزاری
آثار سو» کودک آزاری تا بزرگسالی تداوم می یابد. ازجمله این آثارمی توان به رفتارهای جنایی و خشونت آمیز دوره بزرگسالی اشاره داشت. رفتارهای جنایی در ۷۴ تا ۹۰ درصد افراد دارای تجربه کودک آزاری دیده می شود. کنترل ضعیف تکانه و میزان وقوع رفتارهای خودآزارانه و انتحاری در بین نوجوانانی که مورد سو»استفاده جنسی واقع شده اند بالا گزارش شده است. زنانی که در کودکی قربانی سو»استفاده جنسی شده اند مشکلا ت مختلفی دارند از جمله: ناکارایی جنسی، اضطراب و ترس، افسردگی، اقدام به خودکشی و پاسخ های مربوط به استرس پس از سانحه که در قسمت قبل بدانها اشاره شد. این گروه از زنان رفتارهای مخرب دیگری هم دارند.
این اختلا ل با بی ثباتی در اکثر حوزه های زندگی مانند روابط بین فردی، خود انگاره، حالت عاطفی و هیجان ها همراه است. احساس پوچی مزمن، دشواری در تسلط خشم و خودزنی های مکرر از دیگر علا یم این اختلا ل است.
● پیشگیری از کودک آزاری
پیشگیری از کودک آزاری در سه سطح صورت می گیرد: پیشگیری سطح اول، دوم و سوم. پیشگیری سطح اول به تمامی اقداماتی اطلا ق می شود که برای جمعیت عمومی یا بخشی از آن ارائه می گردد تا وقوع کودک آزاری را کاهش دهد. پیشگیری سطح دوم عموما بر پیگیری اموری اشاره دارد که به قصد کوتاه سازی دوره یک اختلا ل انجام می گیرد. پیشگیری سطح سوم به آن موقعیت هایی مربوط می شود که کودک آزاری در آنها قبلا رخ داده و تاکید روی جلوگیری از وقوع مجدد و تعدیل آسیب ناشی از کودک آزاری است.
در اینجا تنها به پیشگیری سطح اول خواهیم پرداخت. اقدامات پیشگیرانه سطح اول را می توان در شش گروه اصلی جای داد که عبارتند از:
۱) بازدید از منزل
۲) تماس مداوم با پزشک متخصص کودکان
۳) تماس اولیه و ممتد مادر با نوزاد پس از تولد
۴) استفاده از یک مرکز ارجاع
۵) آموزش والدین
۶) دسترسی فوری به مراکز مراقبت بهداشتی.
معلوم شده است از میان برنامه های مداخله ای متنوع، بازدید ممتد از منزل در پیشگیری از کودک آزاری بسیار موثر است. اساس کودک آزاری به عقیده برخی از درمانگران احساسات منفی والدین است.
اگر متخصصان بالینی بتوانند به والدین کمک کنند تا به کودکان و موقعیت فرزندپروری به شیوه مثبت تر بنگرند، آنگاه قادر خواهند شد از بدرفتاری، آزار و آسیب به کودک پیشگیری کنند.
خدمات پیشگیرانه مورد نیاز در این زمینه به دو دسته تقسیم می شود: نخست خدمات و حمایت عمومی که در آن از والدین و خانواده ها حمایت کلی می شود و دوم خدمات آماجی که بر پیشگیری از کودک آزاری متمرکز است.
خدمات عمومی اموری چون منزل مناسب، وجود مراکز مراقبت بهداشتی کودکان، مراکز حمایت خانوادگی و غیره را شامل می شود. خدمات عمومی زمینه را برای ارائه خدمات آماجی فراهم می سازد. برای مثال معلوم شده است فقر با کودک آزاری در رابطه است. بیکاری، تحصیلا ت پایین و دیگر متغیرهایی که با خدمات عمومی ضعیف در رابطه اند، با کودک آزاری نیز همراه خواهند بود.
هدف خدمات عمومی حذف این زمینه هاست. پس از این نوبت به خدمات آماجی می رسد. در این زمینه روش بازدید از منزل مناسب ترین و تاییدشده ترین روش است. هرچند این روش یک اکسیر شفابخش نیست ولی برای اینکه مثمرثمر واقع شود لا زم است مولفه های زیر در آن حاضر باشند:
۱) ارائه خدمات باید زود آغاز شود. مرجح آن است که حین دوره بارداری یا کمی پس از تولد صورت گیرد و چند سال پس از تولد ادامه یابد ولی نباید بازدید از منزل به عنوان یک برنامه مصون سازی مادام العمر نگریسته شود بلکه باید به عنوان خدماتی تلقی گردد که هرازچندگاه نیاز به تکرار دارد.
۲) لا زم است خدمات ارائه شده به خانواده به طور مکرر و به قدر کافی باشد، به گونه ای که بازدید کننده مجال و توفیق شناسایی خانواده را به دست آورد و خانواده نیز به شخص بازدید کننده اعتماد کند.
۳) با توجه به اینکه بدرفتاری در منزل رخ می دهد، بازدید کننده باید توجه خود را به خانواده معطوف کند و به نشانه ها و علا یم کودک آزاری و بی توجهی دقیقا آشنا باشد. رویت کبودی، سوختگی و غیره روی بدن کودک باید بازدید کننده را به بحث با خانواده بکشاند. علا یم همسرآزاری نیز نباید نادیده گرفته شود.
۴) بازدید کننده باید بتواند نحوه فرزندپروری را الگو قرار دهد. منظور این نیست که بازدید کننده وظیفه تربیت کودک را برعهده بگیرد یا در قبال والدین، رویه انتقادی اخذ کند بلکه فقط فراهم سازی الگوهای موثر رفتاری مورد توجه است.
● با توجه به مباحث فوق، در ایران چه اقداماتی می توان انجام داد؟
در کشورهای پیشرفته هرگونه موارد مشکوک از جمله بستری شدن کودکان در بیمارستان ها، رجوع به مراکز فوریت های پزشکی و مراجعه به بخش های بیمارستانی سرپایی به اطلا ع سازمان حمایت از کودکان رسانده می شود. در ایران نه سازمانی وجود دارد و نه تمهیداتی قانونی و سازمان یافته برای فعالیت موثر چنین مراکزی فراهم شده است. اقدامات پیشگیرانه مستلزم قانونگذاری هایی است که به چنین اقداماتی مشروعیت بخشند.
نکته حائز اهمیت آن است که خدماتی که بدانها اشاره شد لا زم نیست برای همه خانواده ها در نظر گرفته شود. با توجه به پژوهش های همه گیرشناسی، تدوین پرسشنامه ای برای سرند کردن (غربال کردن) خانواده آسان صورت می گیرد و به این طریق اولویت ها مشخص و خدمات مناسب ارائه می گردد.
در پایان نگارنده بر خود لا زم می داند تا از راهنمایی های جناب آقای دکتر عباس بخشی پور، استاد روان شناسی بالینی دانشگاه تبریز کمال تشکر را نماید.

نویسنده : محمدامین شریفی

منبع : روزنامه مردم سالاری