جغرافیای طبیعی و اقلیم استان ، استان آذربایجان غربی

استان آذربایجان غربی یكی از مناطق كوهستانی كشور است و توپوگرافی متنوع و گسترده‌ای دارد. در سراسر ناحیه هم مرز استان با تركیه و عراق، كوه‌های مرتفع برف‌گیر از شمال به جنوب كشیده شده است و آب‌های حاصل از ذوب آنها كه در دره‌های منطقه به صورت رودخانه‌های متعدد جریان می‌یابد، به سه حوزه عمده تقسیم می‌شود:
- دریاچه ارومیه كه حدود 1267 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در طول 130 كیلومتر، آب ارتفاعات غربی را به سوی خود جذب می‌‌كند.
- شكاف و گسل عظیم نزدیك خوی كه كلیه آب‌های شمالی را به جنوب ارس هدایت می‌‌كند.
- آب‌های سردشت (زاب كوچك) در طول 1000 كیلومتر كه توسط دوره رود كلوی به سوی دجله سرازیر می‌شود.
نواحی فوق پست‌ترین نقاط آذربایجان غربی به حساب می‌آیند. كم ارتفاع‌ترین نقطه در دامنه كوه‌های آرارات، (970 متر) كنار رود ارس در مرز ایران و تركیه قرار دارد. رود سردشت كلوی در طول 100 كیلومتر شیبی برابر 560 متر دارد كه در مقایسه با رود ارس از سرعت فوق‌‌العاده‌ای برخوردار است و ارتفاع آن از سطح دریا به 1000 متر می‌رسد.
مرتفع‌ترین شهر استان سیه‌چشمه است با ارتفاعی بالغ بر 1920 متر و كم‌ارتفاع‌ترین شهر استان شهر خوی است با ارتفاع 1193 متر.
براساس ساختار طبیعی استان، اكوسیستم‌های ویژه‌ا‌ی از تركیب گیاهان در سطوح مختلف پوشش گیاهی در اشكورهای مختلف توپوگرافیك به وجود آمده است كه اهم آن‌ها به شكل جنگل‌ها و مراتع خودنمایی می‌كنند.
جنگل‌های استان، قسمت‌‌هایی از پیرانشهر، بانه و مهاباد را پوشانده است، ولی مناطق وسیع جنگلی بیشتر شامل اراضی كوهستانی سردشت است كه مساحت آن را بین 60 الی 80 هزار هكتار تخمین می‌زنند و به مرور از وسعت آنها كاسته شده است. درختان جنگلی این منطقه مشتمل بر درختان میوه‌ای از قبیل انگور و پسته وحشی، زالزالك، بادام كوهی و گونه‌های غیرمیوه‌ای مانند بلوط، افرا، سرخ‌دلیك و سیاه‌دلیك است.
استان آذربایجان غربی عمدتاً تحت تأثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه است،‌ ولی در برخی از ماه‌های زمستان، توده هوای سردی از اطراف شمال، هوای مدیترانه‌ای آن را متأثر كرده و موجب كاهش قابل توجه دما می‌شود.
علاوه بر جریان هوایی فوق عوامل دیگری مانند ارتفاع مكان،‌ جهت كوه‌ها، وزش بادها و دوری از دریای آزاد نقش مهمی در میزان دما و ریزش‌های جوی دارد. به طوری كه آب و هوا را در وضعیت حدفاصل آب و هوای سواحل دریای مازندران و اقلیم نیمه‌صحرایی داخلی قرار می‌دهد.
در فصل زمستان ارتفاعات و نواحی بالاتر از 3000 متر در زیر قشر ضخیمی از برف فرو می‌روند و قلل كوه‌ها، این برف‌ها را تا سال بعد محفوظ نگه می‌دارد. همچنین در دامنه‌های بین 1000 تا 2000 متری كه از بادهای تند شمال محفوظ مانده است، به مقدار كافی باران می‌بارد.
نقش كوه‌ها در نزولات جوی استان آذربایجان غربی دارای اهمیت بسزایی است. سلسله جبال استان به صورت طویل و مرتفع چون دیواری در جهت شمال و جنوب و جنوب شرقی امتداد یافته است. گرچه این كوه‌ها مانع نفوذ كلیه ابرهای بارانزای حوزه اقیانوس اطلس و مدیترانه به ایران و عمدتاً به آذربایجان غربی می‌شود، ولی در عوض منبع سرشاری از نزولات جوی را به صورت برف ذخیره می‌كند كه باعث به وجود آمدن رودهای پرآب و فراوانی می‌گردد. محصور بودن استان با دیواره‌ مذكور سبب شده است كه دریاچه ارومیه به عنوان یكی از شش حوزه آبریز مهم كشور به حساب آید.
در فصل تابستان سراسر آذربایجان غربی از وزش بادهای بارا‌ن‌آور بی‌بهره می‌ماند، ولی آفتاب درخشان همراه با رسیدن میوه‌ها و برداشت غله فضای تفرجگاهی مناسبی را با نسیم ملایمی فراهم می‌آورد. این نسیم ملایم در زبان محلی به نام «مه یئلی» و در برخی از نقاط به نام باد مراغه مشهور است.
از نیمه تابستان همراه با وزش باد شمالی از گرمای هوا به شدت كاسته می‌شود. باد خنك شمالی در هر منطقه به نام ناحیه شمالی همان منطقه مشهور است. گاهی در تابستان باد گرمی از سمت جنوب، استان را تحت تأثیر قرار می‌دهد كه در اصطلاح محلی به نام باد سفید (آغ‌ یِئل) مشهور است. این باد در اواخر زمستان باعث ذوب برف‌ها می‌شود و در تابستان بر شدت گرمای هوا می‌‌افزاید.
با تمایل خورشید به طرف جنوب و كوتاه شدن روزها، هوای پرفشار به پایین حركت می‌كند و هوای كم فشار تدریجاً جایگزین آن می‌شود و بادهای باران‌آور غربی جایگزین بادهای شمالی می‌گردد. این بادها در فصل پاییز و زمستان پس ازعبور از روی اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه و جذب رطوبت‌ آن‌ها، در برخورد با كوه‌های مرزی، سبب ریزش برف و باران فراوانی می‌شود كه منبع و سرچشمه دائمی رودهای نسبتاً منظم حوزه‌‌ آبریز دریاچه ارومیه، ارس و دجله محسوب می‌شود.
نقشه خطوط همباران استان نشان می‌دهد كه سه واحد جغرافیایی متمایز از نظر ریزش نزولات جوی وجود دارد كه عبارت‌اند از :
حوزه غربی دریاچه‌ ارومیه كه از غرب به شرق از میزان نزولات باران كاسته می‌شود.
حوزه شمالی دریاچه ارومیه تا رود ارس كه از شمال دریاچه به طرف رود ارس به تدریج از ارتفاع زمین كاسته می‌شود و میزان بارش نیز كاهش می‌یابد.
حوزه جنوبی دریاچه‌ ارومیه كه سرچشمه شاخه‌های اصلی سیمینه رود، مهاباد رود، زرینه رود و قزل‌‌اوزن است و دارای میزان بارش بالای 600 میلی‌‌متر می‌باشد.
به‌ طور كلی متوسط بارندگی سالیانه در استان، 400-300 میلی‌متر است كه با توجه به متوسط بارندگی در سایر نقاط ایران كه حدود 280 میلی‌متر می‌باشد در شرایط بهتری قرار گرفته است. پرآب‌ترین رودخانه‌های استان نشان می‌دهند كه میزان بارندگی به ویژه ریزش برف در مناطق كوهستانی به مراتب بیشتر از میزان بارندگی در شهرها و مناطق جلگه‌ای است.
به استناد گزارش سازمان هواشناسی كل كشور كه براساس داده‌های آماری ایستگاه‌های سینوپتیك ارومیه، خوی،‌ ماكو و مهاباد تنظیم شده است. درجه حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است؛ متوسط درجه حرارت از 9/4 درجه سانتی‌گراد در ماكو تا 11/6 درجه سانتی‌گراد در مهاباد متغیر است. متوسط درجه حرارت در ارومیه 9/8، خوی 10/8، ماكو 9/4 و مهاباد 11/6 درجه سانتی‌گراد است.
به استناد همین گزارش حداكثر حرارت در مردادماه حدود 34 و حداقل آن در دی ماه حدود 16 درجه سانتی‌‌گراد است. حداكثر تغییر گرمای تابستان 4 درجه و سرمای زمستان 15 درجه می‌باشد.
وضع هوا در شهرهای مختلف استان از این قرار است‌ :
در ارومیه فصل تابستان نسبتاً گرم و زمستان هوا سرد است.
در مهاباد فصل تابستان خشك و طولانی و زمستان بسیار سرد است.
در ماكو فصل تابستان نسبتاً گرم و زمستان بسیار سرد است.
در نقده هوا نیمه مرطوب، تابستان ملایم و زمستان سرد می‌باشد.
به استناد همین گزارش پربارش‌ترین فصل، تابستان و به ویژه شهریورماه است. دوره بارش در ارومیه از اواخر مهرماه و اوایل آبان‌ماه شروع می‌شود و خرداد ماه خاتمه می‌یابد؛ حداكثر بارندگی در اسفند و فروردین ماه است. این دوره در مهاباد بین آبان تا اردیبهشت و در میاندوآب از آبان تا خردادماه است.
مجموع روزهای یخبندان در ارومیه حدود 120 روز است كه به ترتیب در آبان‌ماه 19، آذرماه 27، دی‌ماه 30، بهمن‌ماه 28، اسفندماه 14 و فروردین ماه 6 روز است. روزهای یخبندان در خوی 104، در ماكو 108 و مهاباد 93 روز در سال است.
براساس گزارش ایستگاه سینوپتیك شهر ارومیه، مجموع روزهایی كه ارومیه در معرض وزش بادهایی با سرعت حداقل 7 و حداكثر 16 متر در ثانیه قرار می‌گیرد، حدود 164 روز است.
بیشترین سرعت باد مربوط به ماه‌های اردیبهشت و اسفند با 16 متر در هر ثانیه است، كمترین سرعت باد مربوط به ماه‌های دی و بهمن با 7 متر در هر ثانیه است متوسط سرعت باد در شهر ارومیه 10/5 متر در هر ثانیه است.