روان درمانی با ‌نت‌های آرامبخش

وقتی چشمانمان را می‌بندیم و در اوج خستگی و تلاش لحظه‌ای به صدای
دل انگیز باران گوش می‌دهیم گویی ترانه‌ای آشنا را می‌شنویم که سال‌هاست در گوش ما زمزمه کرده است. این صدا همراه با بوی خوش باران آنچنان آرامش بخش است که گویی در اوج خستگی مانند دوران کودکی در آغوش مادرمان قرار گرفته و به لالایی او گوش فرا می‌دهیم.
روانشناسان نه‌تنها اثرات موسیقی آب بلکه اثر سایر موسیقی‌های طبیعی و غیرطبیعی را روی روح و روان افراد مورد مطالعه و آزمایش قرار داده‌اند.
دانشمندان علوم انسانی و فلاسفه سال‌ها پیش دریافتند افراد با خلقیات و موقعیت‌های روانی مختلف هنگام قرارگرفتن در شرایط موسیقایی روحیات و خلقیات متفاوت‌تری پیدا می‌کنند.
از این رو دانشمندان علوم انسانی خصوصاً روانشناسان مطالعات فراوانی را پیرامون اثرات موسیقی روی روح و روان انسان انجام داده‌اند.
آنها پس از آنکه دریافتند انسان چگونه از موسیقی، تأثیر می‌پذیرد و چه نوع موسیقی‌هایی بیشترین تأثیر را روی روح و روان انسان دارد، اقدام به کاربرد شیوه نوین درمان یعنی موسیقی درمانی کردند.
● تاریخچه موسیقی درمانی
شاید به قطعیت بتوان گفت پیشینه موسیقی درمانی به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد.
انسان دوره باستان بخوبی اثر موسیقی را شناخته و با ضربه‌زدن به اشیای مختلف صداهای زیر و بم متفاوتی را تولید کرده و پس از آهنگین‌شدن این تن‌های پیوسته آن را به منظورهای مختلفی به کار می‌گرفت اما آنچه کمی کاربرد موسیقی درمانی در دوره باستان را مستندتر می‌سازد، استفاده فلاسفه یونانی از موسیقی و سازهای مختلف است. همانطور که افلاطون ۲۵۰۰ سال پیش گفت: «شما دیوانه‌ای را به من بدهید من با استفاده از موسیقی از وی سخن‌ور، ادیب، شاعر، جنگجو و یا هر چه که شما بخواهید می‌سازم.»
از این جمله عجیب اما با مفهوم می‌توان پی برد فلاسفه یونان که به بعد روحانی و معنوی انسان بسیار توجه می‌کردند خوب می‌دانستند که موسیقی می‌تواند اثراتی روی روح و خلقیات و حتی شخصیت افراد بگذارد.
چند سال بعد ابونصر فارابی، فیلسوف بزرگ اسلامی پس از نواختن ساز قانون توانست افرادی را که در یک مجلس نشسته بودند به شادی و شعف، غم و گریه و خلسه و خواب فرو برد.
شاید به جرأت بتوان این پدیده‌ها را نخستین تحقیقات روی موسیقی درمانی به‌حساب آورد.
محققان و دانشمندان روانشناسی کاربرد این شیوه درمانی را در سال‌های جنگ جهانی مورد استفاده قرار دادند. در آن سال‌ها که سربازان امریکایی در جنگ با مشکلات روانی زیادی روبه‌رو بودند دانشمندان روانشناسی یکی از روش‌های درمانی خود را بر مبنای موسیقی درمانی قرار دادند و امروزه اکثر کشورهای جهان با تعلیم مستقیم و غیرمستقیم متخصصان این حوزه درمانی، این شیوه را مورد استفاده قرار می‌دهند؛ از جمله کشور ایران که حدود ۱۰ سال است از این شیوه درمانی استفاده می‌کند.
هر چند دکتر مریم رامشت، روانشناس معتقد است: «هنوز جای موسیقی درمانگرهای متخصص و کاردان در کشور ما خالی است.»
وی می‌گوید: «تا آنجایی که من اطلاع دارم کلینیک تخصصی موسیقی درمانی نداریم و بطور آکادمیک هم‌ چندان این رشته تدریس و تحقیق نمی شود. در حال حاضر دانشگاه حافظیه شیراز است که روی موسیقی درمانی کار می‌کند و برخی بیمارستان‌ها نیز به‌تازگی از آن استفاده می‌کنند.
شاید مطالعات و تحقیقات چندی پیرامون موسیقی درمانی صورت گرفته باشد ولی این به تنهایی کافی نیست و باید موسیقی درمانی را بطور تخصصی آموزش دید.»
● ورود موسیقی به زندگی کودک
تحقیقات نشان داده است کودک از ماه‌های نخست قرار گرفتن در رحم مادر قادر به شنیدن اصوات و صداهای مختلف است.
دکتر هامون اهرامی، روانپزشک در این مورد می‌‌گوید: «وقتی که مادر به صداها، نواها و یا موسیقی‌های مختلف گوش می‌دهد واکنش‌های نروشیمیایی مختلفی در بدنش صورت می‌گیرد.
وقتی که مادر صدای آهنگین شاد یا غمگین را می‌شنود باعث می‌شود که برخی کته‌کولامین‌ها از جمله نوراپی نفرین و سروتونین و ... در مغز وی ترشح شده و به خون او برسد و از طریق خون به کودکش انتقال پیدا کند.
این ناقل‌های شیمیایی که اثر تحریک‌کنندگی یا بازدارندگی دارند باعث می‌شود که کودک نیز احساس شادی و یا غم کرده و با حرکت اضافه‌تر در رحم مادر یا خمودگی و بی‌حرکتی واکنش نشان دهد.»
بعد از به‌دنیا آمدن کودک، وی شاید هر روزه در معرض صداها یا آهنگ‌های مختلفی قرار گیرد اما یک نوا یا آهنگ که بیش از همه برای کودک دل‌انگیز است صدای لالایی خواندن‌های مادرش است.
دکتر مریم رامشت در این باره می‌گوید: «لالایی خواندن به‌دلیل پیوسته بودن تن‌های موسیقایی‌اش برای کودک مطلوب است. خصوصاً اگر توسط مادر خوانده شود.
شاید علت آن، این است که یک احساس هم‌حسی و تعلق بین مادر و فرزند وجود دارد و لذا لالایی‌ مادر تأثیر بیشتری بر آرامش کودک می‌گذارد.
وی در ادامه می‌گوید:‌ «می‌توان گفت لالایی خواندن مادر ابتدا تأثیری در کودک ندارد ولی ما و حتی نوزادان همواره به صوت و موسیقی‌های اطرافمان عادت می‌کنیم. ما حتی قادر هستیم به صوت‌های خشن محیط‌مان عادت کنیم.»
شبنم‌هادیان، استاد دانشگاه پیام‌نور همدان با نگاهی معنوی در این باره می‌گوید: «بنا به آزمایش‌های صورت گرفته، محققان به این نتیجه رسیده‌اند برای یک کودک تلاوت قرآن آرامش بخش ترین است و در دین مبین اسلام نیز به‌کرات توصیه شده است که مادران در دوران بارداری به فکر سلامت جسم و روان موجود زنده داخل رحم شان باشند.»
البته نباید این خلقت خوب انسان را فراموش کرد که انسان بیشتر با اصوات منظم و آهنگین به آرامش می‌رسد نه صداهای نامنظم و استرس‌زا، بنابراین لالایی مادر نیز یک تناژ منظم داشته و برای کودک
آرامش بخش است.
مونا فتحعلی خانی، روانشناس درباره ورود موسیقی به زندگی کودک می‌گوید: «در ماه‌ها و سال‌های بعدی والدین با خواندن آواز یا آهنگ کودک را تشویق به انجام حرکات موزون می‌کنند و بعد با خرید اسباب بازی‌های صدادار و موسیقی دار، وی را با اصوات و تن‌های زیر و بم مختلفی آشنا می‌کنند، بنابراین علاوه بر این‌که کودک معنای موسیقی را می‌فهمد به نوعی فرهنگ موسیقایی محیط، جامعه و خانواده خویش را فراگرفته و به آن عادت می‌کند به‌گونه‌ای که در سال‌های بعدی بیشتر به سمت این‌گونه موسیقی‌ها گرایش دارد و با آن به آرامش می‌رسد و یا شاد می‌شود.»
● روانشناسی و موسیقی درمانی
مریم رامشت، روانشناس در مورد کار برد سازها در موسیقی درمانی می‌گوید: «نمی‌توان گفت در جلسات موسیقی درمانی یا بطور کلی در درمان موسیقایی باید از ساز خاصی استفاده کرد بلکه استفاده از سازها در موسیقی درمانی به فرهنگ‌های مختلف جوامع و نوع موسیقی مورد قبول جامعه
باز می‌گردد.
شاید در یک فرهنگ موسیقی پاپ ایجاد آرامش کند و در فرهنگی دیگر موسیقی پاپ ایجاد اضطراب و افسردگی کند، مثلاً در فرهنگ ما ایرانی‌ها موسیقی اصیل عموماً باعث آرامش می‌شود.»
وی در ادامه می‌گوید: «البته علاوه بر فرهنگ، انتخاب موسیقی به تفاوت‌های فردی افراد نیز باز می‌گردد و نمی‌توان گفت موسیقی خاصی در همه افراد با یک فرهنگ آرامش و یا اضطراب تولید می‌کند، مثلاً در دوره نوجوانی و جوانی ممکن است افراد موسیقی پاپ را دوست داشته باشند زیرا نوجوانان در این سنین دنبال هیجان هستند.»
رامشت همچنین می‌‌افزاید: «می‌توان گفت نوع موسیقی در سنین بالا می‌تواند تأثیر فراوانی داشته باشد و لزوماً برای سنین جوانی مؤثر نیست. افراد در سن بالا برخی از موسیقی‌ها را دوست ندارند زیرا با آن دچار تشویش و اضطراب می‌شوند.»
مونا فتحعلی خانی نیز درباره گوش دادن به موسیقی در ساعاتی از روز می‌گوید: «البته همیشه موسیقی گوش دادن اثر درمانی و آرامش بخش ندارد، خصوصاً در برخی ساعات روز که افراد در آن نیازمند سکوت یا موقعیتی برای تمرکز و خودیابی هستند معمولاً افراد هنگام صبح تمایل دارند آهنگ‌هایی شاد گوش بدهند زیرا نیاز به یک فضای شارژ کننده دارند.
هنگام ساعات نزدیک به ظهر افراد چون در اوج کار و تلاش قرار دارند نیازمند تمرکز و آرامش و سکوت بیشتری هستند بنابراین آنان بیشتر در این ساعات یا ترجیح می‌دهند چیزی گوش ندهند یا آن‌که تمایل دارند آهنگ‌هایی آرام گوش بدهند.
هنگام عصر و فراغت از کار و تلاش نیز افراد دوست دارند موسیقی‌های با مضمون شاد و پیروزی بخش و یا موسیقی‌های اصیل گوش بدهند.
هنگام شب نیز آهنگ‌هایی آرام و آرامش بخش گوش طرفدار خواهد داشت. البته این روند در میان همه افراد یکسان نیست و بخشی از آن نیز سلیقه‌ای است.»
● تأثیر موسیقی روی خلق و خو
رامشت، روانشناس که خود روی تأثیر دستگاه نوا و دستگاه‌های مختلف موسیقی اصیل ایرانی روی آرامش افراد تحقیق کرده‌است با بررسی روی ۱۰۰ نمونه در سنین مختلف دریافته، دستگاه نوا (موسیقی اصیل ایرانی) بیشترین آرامش را در افراد ایجاد می‌کند.
وی می‌گوید: «ما موقعی که احساس غم و تنهایی می‌کنیم تمایل داریم موسیقی آرام بشنویم و هنگامی که تشویش درونی در خود حس می‌کنیم دوست نداریم موسیقی‌های اضطراب آور گوش دهیم.
وی می‌افزاید: «البته نباید فراموش کرد موسیقی روی خلقیات و روحیات افراد تأثیری دوسویه دارد، فردی که امکان دارد کسالت داشته باشد و احساس غمگینی کند با شنیدن یک آهنگ مناسب ممکن است شرایطش تغییر کند و شادتر شود و یا کسی که شاد است با شنیدن آهنگی غمگین ممکن است، احساس غم و اندوه کند.
البته در میان تمامی این شیوه‌های روان‌درمانی، خصوصاً شیوه موسیقی‌درمانی نباید نقش اعتقادات و بویژه مذهب را نادیده گرفت، زیرا افراد بیشتر دوست دارند موسیقی‌هایی گوش بدهند که به نوعی با اعتقاداتشان هم‌ساز است.
شبنم ‌هادیان در این باره می‌گوید: «مطلب مهمی که همواره وجود دارد این است که گفته می‌شود: «الا به ذکرالله تطمئن‌القلوب» - نام و یاد خدا بهترین آرامش‌دهنده قلب‌هاست- وقتی کلام وحی خوانده می‌شود در انسان اطمینان خاطری به‌وجود می‌آورد خصوصاً هنگامی که این کلام الهی با آهنگی قرآنی و روحانی خوانده شود.»
● تأثیر موسیقی‌درمانی بر بیماری‌های جسمی و روانی
دکتر اسکات، محقق دانشگاه کلمبیا موسیقی‌درمانی را نه‌تنها روش درمانی مطلوب برای بیماری‌های روحی و روانی‌ می‌داند بلکه آن را روشی مناسب برای درمان برخی بیماری‌های جسمانی نیز برمی‌شمرد.
تیم تحقیقاتی وی پس از بررسی تأثیر موسیقی‌درمانی روی امواج مغز دریافتند انواع تن‌ها و موسیقی‌های مختلف می‌توانند اثرات متفاوتی روی امواج مغزی انسان داشته باشند، زیرا امواج موسیقایی می‌توانند نقش تحریک‌کننده یا بازدارنده امواج مغزی را داشته و باعث فعالیت زیاد بخش‌های مختلف مغز و یا فعالیت مختصر آن شود. حتی این اثرات تا مدتی بعد از پایان یافتن موسیقی ادامه دارد.
تیم تحقیقاتی دکتر اسکات با مشاهده این اثرات دریافتند تنظیم و تهییج امواج مغزی اثرات جسمانی متفاوتی دارد، زیرا سیستم عصبی خودکار که در مغز فعال است کنترل بخش‌هایی از عملکردهای جسمانی را برعهده دارد مثل تنفس و ضربان قلب، بنابر این با موسیقی مناسب می‌توان امواج مغزی را تنظیم کرد و سپس برخی مشکلات جسمانی و روانی را نیز کنترل و تعدیل کرد.وی همچنین همراه با تیم تحقیقاتی‌اش اثرات موسیقی‌درمانی را روی برخی بیماری‌ها بررسی کرده و نیز آن را روی مسائلی چون سرطان سینه، درمان دردهای مزمن، افسردگی، آرام کردن بیمار، پائین آوردن تنش ماهیچه، اثر روی سیستم عصبی خودکار، درمان فشار خون مزمن، مناسب برای اختلال بیش‌فعالی مؤثر دیده است.
● ویژگی موسیقی‌درمانی
درمان موسیقایی بسیار مهم است و تخصصی خاص می‌خواهد. این‌که یک درمانگر نوع بیماری فرد را تشخیص داده و آهنگ و موسیقی مناسبی را انتخاب کند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. مریم رامشت در این‌باره می‌گوید: «هرکسی نمی‌تواند آن را انجام دهد، زیرا اگر نوع اختلال و بیماری فرد درست تشخیص داده نشود موسیقی اثر درمانی درستی برجای نمی‌گذارد. بنابر این، این‌طور نیست که هر فردی هنگام مواجهه با مشکلات در محل کار یا خانه خود درمان را آغاز کند.
البته نباید اثرات موسیقی را در زندگی نادیده گرفت. درست است که موسیقی‌درمانی تخصص خاصی را می‌طلبد، ولی گوش دادن مداوم به موسیقی در موقعیت‌های مختلف تأثیرگذار است. خصوصاً هنگام انجام کارهایی سخت و به منظور استراحت کردن می‌توان از آن استفاده کرد.
فتحعلی‌خانی می‌گوید: «موسیقی را در برخی موقعیت‌های ورزشی نیز استفاده می‌کنند مثل ورزش ایروبیک که بیشتر موسیقی شاد و تهییج‌کننده گوش می‌دهند و نیز ریلکسیشن و یوگا که انتخاب موسیقی مناسب شرط اصلی است.»
وی ادامه می‌دهد: «البته امروزه زندگی، خارج از موسیقی نیست، حتی اگر در موقعیتی باشیم که امکان گوش دادن به موسیقی برایمان مهیا نباشد بازهم با شنیدن صدای زنگ گوشی همراه فضای خسته‌کننده و یکنواخت کار، منزل و حتی جلسه را تغییر می‌دهد.»
در پایان مریم رامشت، روانشناس به همه افراد توصیه می‌کند: «افراد موسیقی با تن‌های بالا و صداهای بالا که تنش زیاد تولید می‌کند، گوش ندهند.
شاید این نوع موسیقی‌ها برای برخی سنین مناسب باشد ولی استفاده طولانی‌مدت از این نوع موسیقی‌ها آرامش روانی و تمرکز افراد را به هم می‌ریزد.»

نسرین زارعی

منبع : روزنامه ایران