کوکب شهر جبل

بیست و ششم فروردین (نوزدهم ربیع‌الثانی) سالروز درگذشت فقیه دانشمند بهاء‌الدین عاملی معروف به شیخ بهائی است که در علوم فلسفه، منطق، هیأت و ریاضیات تبحر داشت. به همین مناسبت زندگی و آثار و احوال او را به طور مختصر بررسی می‌‌کنیم.
بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) در سال ۹۵۳ قمری/ ۱۵۴۶ میلادی در بعلبک متولد شد. او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» می‌زیست.
ناحیه «جبل عامل» همواره یکی از مراکز شیعه در مغرب آسیا بوده است و پیشوایان و دانشمندان شیعه بسیاری از این ناحیه برخاسته‌اند. در هر زمان، حتی امروزه فرقه‌های مختلف شیعه در جبل عامل به وفور می‌زیند. آنها در بنیاد نهادن مذهب شیعه در ایران و استوار کردن بنیان آن مخصوصاً از قرن هفتم هجری به بعد یاری بسیار کرده و در این مدت پیشوایان بزرگ از میان ایشان برخاسته‌اند. خاندان شیخ بهائی نیز از همان خانواده‌های معروف شیعه در جبل عامل بوده است.
بهاءالدین در کودکی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از پایان تحصیلات، شیخ‌الاسلام اصفهان شد. چون در سال ۹۹۱ به قصد حج راه افتاد، به بسیاری از سرزمین‌های اسلامی‌ از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از چهار سال، در حالی که حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیأت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله است. او در سال ۱۰۳۱ در اصفهان درگذشت و بنا بر وصیتش، جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (ع) جنب موزه آستان قدس دفن کردند.
● شخصیت ادبی شیخ بهائی
شیخ بهائی آثار ادبی برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشت. عرفات العاشقین (تألیف ۱۰۲۲ـ ۱۰۲۴)، نخستین تذکره‌ای است که در زمان حیات شیخ بهائی از او نام برده است.
بهترین منبع برای گردآوری اشعار شیخ بهائی، کشکول اوست تا جایی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده است به شیخ بهائی ثابت نیست. از اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای فاضلانه در شرح احوال شیخ بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول «رموز اسم اعظم» (ص ۹۴ـ۹۹) را هم نقل کرده است. با این همه، هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.
اشعار فارسی شیخ بهائی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار شیخ بهائی میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است. ازمثنویات معروف شیخ می‌توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و شیخ بهائی در آن ابیاتی از «مثنوی معنوی» را نیز تضمین کرده است. او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول، متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده‌اند.
«نان و پنیر» نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» را استاد سعید نفیسی از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی شیخ بهائی به مثنوی مولوی و بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان شیخ بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب کرده است.
«شیر و شکر»، اولین منظومه فارسی در بحر عروضی خَبَب یا مُتدارک است. البته در زبان عربی این بحر شعری پیش از شیخ بهائی نیز مورد استفاده بوده است. «شیر و شکر» سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (۱۶۱ بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در کشکول، ج ۱، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۴) مشحون از معارف و مواعظ حکمی‌ است، لحن حماسی دارد و منظومه‌ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است. مثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته‌اند که مثنوی اخیر به گزارش میر جهانی طباطبایی از آن سید محمود دهدار است. شیوه مثنوی‌سرایی شیخ بهائی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیشتر از عالمان امامیه‌اند واقع شده است. تنها متن منثور فارسی شیخ بهائی که در دیوانهای چاپی آمده است، «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است.
شیخ بهائی در عربی نیز شاعری چیره دست و زباندانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد. مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، «الفوائد الصمدیه» معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و از کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌های علمیه است. اشعار عربی شیخ بهائی نیز شایان توجه بسیار است. معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزمان علیه السلام» در ۶۳ بیت است که هر گونه شبهه‌ای را در اثناعشری بودن وی مردود می‌‌سازد.
شیخ بهائی در ارجوزهسرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام «هراتیه یا الزّهره» (کشکول، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۴) و دیگر ارجوزهای عرفانی موسوم به «ریاض الارواح» (کشکول، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۷) از وی باقی مانده است. دوبیتی‌های عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضة المقدسه معصومین علیه السلام است.
شیخ محمدرضا فرزند شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده است. بخش مهمی‌ از اشعار عربی شیخ بهائی، لغز و معماست.
از بررسی شیوه نگارش شیخ بهائی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معما‌ آمیز مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی‌اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشریه»، است. این سبک نویسندگی در «خلاصه الحساب، فوائد الصمدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه» آشکارتر است. شیخ بهائی تبحر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است. مانند: «لغز الزبده»، «لغز النحو»، «لغزالکشاف»، «لغزالصمدیه»، «لغز الکافیه» و «فائده».
نامدارترین اثر شیخ بهائی «الکشکول»، معروف به «کشکول شیخ بهائی» است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب شیخ بهائی محسوب می‌شود.
شیخ بهائی در شمار مؤلفان پرکار در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شروح و حواشی متعددی نگاشته شده است. خود شیخ بهائی نیز بر بعضی تصانیف خودحاشیه‌ای مفصلتر از اصل نوشته است. از برجسته‌ترین آثار چاپ شده او می‌توان از اینها نام برد: «مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» ( تألیف ۱۰۱۵)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحکام) و حدیث است. این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی‌ در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم‌بندی است. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و مؤلف در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره‌برده است. «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله‌های عملیه به زبان فارسی است. «حبل المتین فی احکام احکام الدین» (تألیف ۱۰۰۷) در فقه که تا پایان صلوه نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از هزار حدیث فقهی پرداخته شده است. «الاثناعشریه» در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است. شیخ بهائی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی‌ ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده، خود نیز بر آن شرحی نگاشته است.
«زبده الاصول» تا مدتها کتاب درسی حوزه‌های علمی‌ شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است. «الاربعون حدیثاً» (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین شیخ بهائی دیگر اثر اوست. «مفتاح الفلاح» (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سوره حمد، اثری کم نظیر است که گفته می‌شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم(ع) قرار گرفته است.
«حدائق الصالحین» (ناتمام)، شرحی است بر صحیفه سجادیه که هر یک از ادعیه آن با نام مناسبی شرح شده است. از این اثر تنها «الحدیقة الهلالیه» در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه) در دست است. «الحدیقة الهلالیه» شامل تحقیقات و فوائد نجومی‌ ارزنده است که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم به «ریاض السالکین» از آن بسیار استفاده کرده‌اند. همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می‌خورد.
● خدمات شیخ بهائی
در عرف مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می‌‌دهند. نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی یا ساعت ظلی در غرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می‌گویند وی ساخته است.
در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده‌رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیأتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی‌ در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب داده‌اند که هنوز به همان ترتیب معمول است.
دیگر از کارهای علمی‌ که به شیخ بهائی نسبت می‌دهند طرحریزی کاریز نجف‌آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می‌شود.
دیگر از کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک و نیم قرن اختلاف نظر مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین است.
یکی دیگر از کارهای شگفت که به شیخ بهائی نسبت می‌دهند، ساختمان گلخن گرمابه‌ای است که هنوز در اصفهان باقی مانده و به «حمام شیخ بهائی» یا «حمام شیخ» معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و‌هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیرباز همواره عقیده داشته‌اند که گلخن آن گرمابه را شیخ بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می‌شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میا‌ن آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدید همچنان می‌سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می‌‌شد. او خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می‌افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند. همچنین، طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست، به او نسبت داده می‌شود.
● استادان شیخ بهائی
مؤلف «عالم آرای عباسی» درباره استادان او نوشته است: «تفسیر و حدیث و عربیت و امثال آن را از پدر و حکمت و کلام و بعضی علوم منقول را از مولانا عبدالله مدرس یزدی مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق معروف به حاشیه ملاعبدالله آموخت. ریاضی را از ملا علی مذهب ملا افضل قاضی مدرس سرکار فیض کاشانی فرا گرفت و طب را از حکیم عمادالدین محمود آموخت و در اندک زمانی در منقول و معقول پیش رفت و به تصنیف کتاب پرداخت.»
مؤلف «روضات الجنات» استادان او را پدرش و محمد بن محمد بن محمد ابی الطیف مقدسی برمی‌شمارد و می‌گوید که «صحیح بخاری» را نزد او خوانده است. علاوه بر استادان فوق، در ریاضی، شیخ بهائی نزد ملا محمدباقر بن زین العابدین یزدی مؤلف کتاب «مطالع الانوار در هیأت و عیون الحساب» که از ریاضیدانان عصر خود بوده نیز درس خوانده است.

منبع : روزنامه اطلاعات