فقیه بزرگ و عالم برجسته

شیخ الفقها و المجتهدین مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ محمدعلی اراکی قدس سره الشریف در سال ۱۳۱۲ هجری قمری در اراک در بیت مرحوم حجه الاسلام آقای حاج میرزا آقای فراهانی که از علمای باتقوا و از عباد اراک بود دیده به جهان گشود.
تحصیلات خویش را در همان شهر آغاز کرد و از محضر بزرگانی همچون آیه الله شیخ محمدسلطان العلما و مرحوم حجه الاسلام حاج شیخ جعفر شیشی بهره برد . در سال ۱۳۳۲ که مرحوم آیه الله العظمی حائری در اراک اقدام به تاسیس حوزه علمیه نمود در حوزه درسی ایشان وارد و مدت ۸ سال در درس خارج فقه و اصول آن مرحوم شرکت کرد . و این درسها را با آیه الله سیدمحمد تقی خوانساری و آیه الله سیداحمد خوانساری (که در همین دروس حاضر می شدند) مباحثه می کردند.
در سال ۱۳۴۰ که مرحوم آیه الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی از اراک به قم هجرت نمود و حوزه علمیه قم را تاسیس فرمود ایشان نیز در معیت مرحوم آیه الله حائری به قم مهاجرت فرمود و مجددا به حلقه درسی مرحوم آیه الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی پیوست و تا آخر عمر آن بزرگوار از محضر ایشان به مدت ۲۳ سال استفاده های فراوان برد و به مراحل عالیه اجتهاد نائل شد.
با این همه پس از ارتحال مرحوم حاج شیخ در درس داماد محترم و شریک بحث خود مرحوم آیه الله سیدمحمدتقی خوانساری به عنوان تجلیل از مقامات معنوی ایشان شرکت می کرد ایشان از اسبقین شاگردان و از تلامذه قبل و بعد از هجرت و مورد عنایت خاص آن استاد عظیم الشان بودند.
از صفات ممتاز و چشمگیر ایشان شرکت در درس شریک بحث و هم مباحثه خود بود که از نظر مراتب علمی هم رتبه بوده اند این تواضع در مقابل آیت الله خوانساری به خاطر عشق به آل محمد و ملکات و صفات نفسانی و برازنده و خصوصیات معنوی آن مرحوم بود مرد مجاهدی که مقداری از عمر خود را طبق وظیفه شرعی در جبهه جنگ گذرانید و مدتی در اسارت بسر برد.
آن مرحوم تا آیه الله خوانساری در قید حیات بودند به احترام ایشان شروع به تدریس نکردند. نتیجه مباحثات طولانی و دقیق آن دو بزرگوار حاشیه ای است بر عروه که مشترکا نوشته اند و در موارد اختلاف نظر حکم به احتیاط می کردند تا نظر هر دو رعایت شده باشد.
● حوزه درسی آیت الله العظمی اراکی
مرحوم آیت الله العظمی اراکی پس از فوت آن مجاهد بزرگ حوزه درسی تشکیل داد و درسش محل تجمع فضلا و علمای حوزه گردید. از خصوصیات بارز مجلس درس ایشان این بود که حتی المقدور از تکرار و اطناب اجتناب می ورزید و معتقد بود طلبه باید قبل از حضور در مجلس درس مواضع اشکال را مطالعه و مباحثه نموده سپس در بحث حاضر شود به همین جهت مجلس بحث ایشان برای افراد مبتدی سنگین و غیرقابل هضم بود و برای مجتهدین زحمت کشیده بسیار سودمند لذا بحث ایشان را خارج خارج خوانده اند به این معنا که افرادی که چند سال در درس خارج شرکت کرده و به مراتب بالایی از علم نائل شده بودند از محضر درس ایشان بهره وافی می بردند. غامض ترین مسائل مشکل علمی را با بیانی شیوا به سهولت تفهیم می کردند.
بعد از فوت مرحوم خوانساری مبحث خارج نکاح ایشان را ادامه دادند و سپس مکاسب محرمه دو دوره بیع و خیارات طهارت اجاره و در آخر حج را مورد بحث و مداقه قرار دادند. و مجددا کتاب النکاح را در مدرسه فیضیه تدریس فرمودند علاوه بر این سه دوره اصول را نیز عصرها در مدرسه فیضیه تدریس می فرمودند.
شیوه تدریس
شاگردپروری تشویق به اشکال و استفهام حل مشکلات علمی شاگردان با کمال تواضع همیشه از نکات بارز درس ایشان بود ایشان همواره در برخورد با شاگردان و سئوال کنندگان مردی بسیار متواضع و خلیق بود به طوریکه هر کس در هر شرایطی مشکلات علمی خود را حتی در سطح بسیار پائین با ایشان در میان می گذاشت و ایشان با روی باز پاسخ می گفت . در این شیوه از استاد خود تبعیت می کرده که گویند : « در سر درس کسی در مباحثه زیاد اصرار می ورزید و با او جر و بحث می کرد. شخصی با پرخاش آن طلبه را می خواست ساکت کند که در مقابل استاد این قدر پر حرفی نکند استاد رو به اشکال کننده کرد و فرمود : من بنا داشتم در منزل بنشینم و عروه را تکمیل کنم ولی دیدم رفع یک شبهه از ذهن یک طلبه ارزشش بیشتر است . به همین جهت می گفت اگر تا صبح با من بحث کنی حاضرم و جواب می دهم » . رفع شبهه از ذهن هر کس را وظیفه خود می دانست و با بیانات کافی و شافی تا مطلب را برای طرف عیان نمی کرد آرام نمی شد و هر گاه احساس می کرد طلبه در مقابل فهم مطلب است چنین بود.
انصاف در بحث داشت ! به طوریکه مکرر می شد از آنچه گفته بود و بر آن اصرار می ورزید از آن با کمال راحتی برمی گشت و می گفت حق با فلان آقا است .
در نقل مطالب علمی و نظرات غامض و مشکل هر گاه مطلب از خود او نبود برای ادای حقوق صاحب آن نظریه اسم او را با آداب و القاب ذکر می کرد. مطالب غامض علمی را بدون اطناب ممل و ایجاز مخل با بیانی شیوا براحتی تفهیم می کرد.
از مشخصات روحی ایشان بی اعتنایی به زرق و برق دنیا و امور مالی بود. مرحوم آیت الله سیدمحمد تقی خوانساری درباره ایشان گفته است : « ... کوه طلا و خاکستر در نظرش یکسان است . شش دانگ حواسش در امر تحصیل و مطالعه و بحث است . ایشان ـ الحق از مصادیق بارز و من یذکر کم الله رویته و یزیدکم فی العلم منطقه هستند. حافظه غریبی دارد که فکر می کنم در اثر انس بامطالعه و تدبر و تفکر در قرآن است ! به طوریکه خود از میرزای شیرازی بزرگ به واسطه نقل می کند (که سیره مستمره مرحوم شیرازی این بود که هر روز صبح یک حزب را چند آیه از قرآن را با تدبر با خود می خواند)... »
ایشان در دوران کهولت و ضعف مطالعه و تدبر در قرآن را ادامه می داد. انس غریبی با قرآن و تفسیر جوامع الجامع داشت و از آن نکات بسیاری استنباط می کرد. چند جز اول قرآن را حفظ بود در ماه یک ختم قرآن می خواند بجز ماه رمضان که سه بار قرآن را ختم می کرد. نکات اخلاقی و اعتقادی که از آیات قرآن استنباط می کرد در جلسات برای حضار که به خدمتش می رسیدند بیان می کرد که بسیار دقیق و قابل تامل بود.
مجلس انس ایشان بسیار شیرین وجذاب بود و هر شنونده ای را مجذوب می ساخت .
ایشان گنجینه ای گرانبها از مجموع قضایا و قصص پندآمیز در سینه داشت که آنها را با جزئیات تمام در خاطر داشت و چه بسا در ضمن نقل منقلب شده و اشک می ریختند.

تالیفات
این مرد بزرگ که وجودش یکی از نعمتهای مغتنم الهی است در طول بیش از سه ربع قرن (۷۵ سال ) تحصیل و تدریس آثار بسیاری را اعم از تالیف و تقریر بر جای نهاده است که عبارتند از :
۱ ـ تقریرات بحث مرحوم آیت الله سلطان العلما
۲ ـ تقریرات فقه آیت الله العظمی حایری شامل : الف ـ طهارت ـ ب ـ ارث
۳ ـ تقریرات اصول آیت الله العظمی حایری (سه دوره )
۴ ـ رساله فی الاجتهاد و التقلید (تقریر بحث مرحوم حایری ) ـ در ضمن « درالفوائد » استادش به چاپ رسیده است .
۵ ـ رساله فی الولایه (تقریر بحث مرحوم آیت الله حایری ) ـ در جلد اول « القرآن و العقل » به چاپ رسیده است .
۶ ـ رساله استفتائات
۷ ـ حاشیه بر عروه الوثقی
۸ ـ توضیح المسائل
۹ ـ مناسک حج
۱۰ ـ حاشیه بر دررالاصول مرحوم آیت الله حایری
۱۱ ـ المکاسب المحرمه
۱۲ ـ کتاب الخیارات
۱۳ ـ رسالتان فی الارث و نفقه الزوجه (از شماره ۴ تا ۱۳ همه به چاپ رسیده اند)
۱۴ ـ کتاب البیع
۱۵ ـ کتاب النکاح و الطلاق
۱۶ ـ شرح مفصل عروه الوثقی باب طهارت
۱۷ ـ کتاب الطهاره تقریر بر بحث آیت الله العظمی سیدمحمدتقی خوانساری
سرانجام این فقیه بزرگ و عالم برجسته دین پس از سالها تلاش در راه خدا و عزت مسلمین در هشتم آذر ۱۳۷۳ دارفانی وداع کرده به سوی ملکوت اعلی پرکشیدند.

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی