عملیات روانی در دوران جنگ سرد و سالهای پس از آن

عملیات روانی را می‌توان به کارگیری تواناییهای بشری برای کنترل شناخت، آگاهی‌ها و تصورات مردمی معین و از پیش هدف قرار گرفته شده تعریف کرد. امروزه توانایی نظامهای سیاسی برای دست زدن به عملیات روانی را چهارمین شکل و عملکرد قدرت نام نهاده‌اند. در این مقاله خصوصیات عملیات روانی در دوران جنگ سرد و پس از آن را مقایسه می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که اهداف اصلی و غایی در هر دو دوره مشترک و همانند بوده‌اند. با وجود این، ابزارهای عملیات روانی در دوران پس از جنگ سرد با دوره گذشته تغییرات زیادی کرده است. این تغییرات، تحت تأثیر تحول و پیشرفت تکاملی در فناوری به دست آمده است. بنابراین از آنجا که انسان و تمایلات سیاسی او در طول تاریخ تغییر چندانی نکرده است پس جنگ‌ها و عملیات روانی نیز، همچون جنگ‌ها و عملیات نظامی ثابت و پا بر جا می‌ماند.
این مقاله ویژگی‌های عملیات روانی در دوران جنگ سرد و پس از آن را بررسی می‌کند و این موضوع را مهم و تأمل برانگیز می‌شمارد که عامل فناوری و نه ملاحظات سیاسی، عملیات روانی پس از جنگ سرد را از دوران حاکمیت آن متفاوت و متمایز نموده است.
● تعریف و تئوری عملیات روانی
عملیات روانی را می‌توان به کارگیری تواناییهای بشری برای کنترل شناخت، آگاهیها و تصورات مردمی مشخص و از پیش هدف قرار گرفته شده، تعریف کرد. توانایی دولت برای دست زدن به عملیات روانی را چهارمین شکل و عملکرد قدرت نام نهاده‌اند. سه شکل قدرت که در اختیار دولت قرار دارد تواناییهای دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی‌اند.۱ این توانایی را در وجه کلی می‌توان در سه استعداد زیر خلاصه نمود:
الف) استعداد کنترل آگاهیها و تصورات مردم (مدیریت ادراک)( )
ب) استعداد مقابله با تواناییهای سایر دولتها در زمینه کنترل آگاهیها و تصورات مردم؛ و
ج) استعداد مقابله با تواناییهای گروهها و افراد داخلی که از طریق کنترل آگاهیها و تصورات مردمی تهدید امنیتی و اقتصادی به وجود می‌آورند.۲
دولتهایی که استعدادهای یاد شده را ندارند، در برابر تهاجم روانی نیروهای خارجی یا قدرت نرم آسیب‌پذیر توصیف می‌شوند. در چنین شرایطی است که نیروهای مهاجم می‌توانند روی این دولتها اقدامات زیر را انجام دهند:
الف) روحیه( ) مردم را تضعیف کنند.
ب) فرهنگ مردم را خدشه‌دار سازند.
ج) اقتدار حکومتها را از آنها بگیرند.۳
دولتهای خارجی این کارها را با به کارگیری تبلیغات انجام می‌دهند که، روی دیگر عملیات روانی می‌باشد. عملیات روانی و تبلیغات همچون همه‌ جنگها و کشمکشهای دیگر از دو جنبه سخت و نرم برخوردار است. در جنبه سخت نبرد، عملیات روانی و تبلیغات به خلق آگاهیها و تصورات منفی از دولت، حکومت، جامعه و … کشور هدف تهاجم قرار گرفته، می‌پردازد. با تزریق آگاهیها و تصورات منفی به مردم آن کشور دانه‌های بیزاری، بیگانگی و جدایی میان مردم و دولت آن افکنده می‌شود. در جنبه نرم، عملیات روانی و تبلیغات به فراهم آوردن تصاویر جذاب برای مردم کشور هدف هجوم، اقدام می‌کند تا بدین‌ترتیب آنها را به دنباله‌روی از کشور یا گروه مهاجم متمایل کند. هر دو جنبه عملیات روانی و تبلیغات، دست‌کم دو هدف نهایی را دنبال می‌کنند:
۱) تصورات موجود مردم آماج تهاجم را متزلزل( )و تصورات کاملاً جدیدی را جانشین کنند.
۲) تصورات مردم آماج به گونه‌ای تحت نفوذ در آید که آن مردم ناخودآگاه مطابق علاقه دولت متخاصم و یا گروه مسئول عملیات روانی و تبلیغات دشمن رفتار کنند.۴
● ابزارهای عملیات روانی
مطالعه پیشینه تاریخی شکل‌گیری ابزارهای عملیات روانی نشان می‌دهد که این ابزارها طی قرون و اعصار دستخوش تغییر و تحولات زیادی نشده‌اند، هر چند از لحاظ فناوری کاربردهای روزآمدتر و گسترده‌تری پیدا کرده‌اند. علت اصلی ثابت ماندن تقریبی ابزارهای عملیات روانی این بوده که جنگهای روانی در طول قرون و اعصار هدفهای محدود و مشخصی را پی‌گیری کرده‌اند که مهم‌ترین آن هدفها، تصرف اذهان مردم هدف تهاجم، بوده است. ابزارهای اصلی عملیات روانی در دوران پیش از جنگ سرد بیشتر نوشتاری بودند، که به صورت کتابها، مجلات و روزنامه‌ها منتشر می‌شدند و یا شنیداری بودند که از رادیو و بلندگو پخش می‌شدند. این ابزارها در دوران جنگ سرد هم نوشتاری بودند هرچند ابزارهای دیداری و شنیداری مانند رادیو، تلفن و تلویزیون نیز به آنها افزوده شده بود.۵ ابزارهای جنگ روانی در دوران پس از جنگ سرد هم از حالت نوشتاری خارج نیستند، هرچند پیامهای الکترونیکی همچون دستگاههای فاکس، نامه‌های الکترونیک، سی‌دی‌ها و اینترنت هم به آنها افزوده شده است. با نگاهی به این ابزارها می‌توان به سادگی دریافت که جبهه جنگ در عملیات روانی، فرهنگ و راه و رسم زندگی مردم جامعه هدف آماج است. عملیات روانی درصدد است که با دستکاری و ایجاد تغییر در اذهان، عقلانیت، اراده و روح و فکر مردم جامعه، فرهنگ آن را تصرف کند. تصرف فرهنگ، زمینه‌ساز تصرف سرزمینی و یا تصرف منابع قلمرو آن جامعه به جای استفاده از روش جنگ نظامی می‌شود.
گونه‌شناسی ابزارهای عملیات روانی در طول قرون و اعصار در جدول یک خلاصه شده است.
● دوره تاریخی ابزارهای عملیات روانی
از عصر جدید تا پیش از جنگ جهانی دوم کتابها، مجلات و روزنامه‌ها: کهکشان گوتنبرگ
سالهای جنگ جهانی دوم کتابها، مجلات و روزنامه‌ها، تلفن، رادیو: کهکشان گوتنبرگ و الکترونیک
دوران جنگ سرد کتابها، مجلات و روزنامه‌ها، تلفن، رادیو و تلویزیون: کهکشان گوتنبرگ و الکترونیک
دوران پس از جنگ سرد کتابها، مجلات و روزنامه‌ها، تلفن، تلفن همراه، دستگاههای فاکس، نامه‌های الکترونیک، سی‌دی‌ها و اینترنت: کهکشان گوتنبرگ، الکترونیک و فوتون
● عملیات روانی در دوران جنگ سرد
با ظهور جنگ سرد، در اواخر دهه ۱۹۴۰ و پس از آن، ماشین تبلیغاتی دنیای غرب متوجه کشورهای کمونیستی شد. در ابتدا، این حملات شوروی و کشورهای اروپای شرقی را هدف قرار داده بود اما به تدریج کشورهای کمونیست آسیا و کوبا را هم در برگرفت. عملیات روانی نظام سرمایه‌داری علیه کمونیسم در سالهای جنگ سرد حتی به برخی از کشورهای غیرکمونیست - همچون هند - که جنبشهای چپ و سوسیالیستی قوی داشتند، گسترش یافت. اهتمام دولتمردان هندی برای حفظ استقلال خود از سلطه شرق و غرب در راستای سیاست غیرمتعهدها از جمله عوامل تحریک کننده سازمانهای جنگ تبلیغاتی و روانی علیه دولت هند و یا دیگر دولتهای مشابه بود.
با مشخص شدن جایگاه مهم عملیات روانی در سالهای جنگ سرد، سازمان اطلاعات مرکزی امریکا (سیا) مسئولیت یافت که وارد عرصه این نوع عملیات شود. امریکا درخصوص اطلاعات سری( ) و عملیات روانی در جنگ دوم تجارب زیادی به دست آورده بود، اما قانون امنیت ملی امریکا( ) مصوب سال ۱۹۴۷ که شورای امنیت ملی( ) و سازمان سیا را ایجاد کرده بود از سازمان سیا می‌خواست که به هماهنگی نقش سازمانهای اطلاعاتی وزارتخانه‌های مختلف امریکا بپردازد و از جمع‌آوری اطلاعات مستقل خود را دور نگاه دارد، زیرا چنین کاری در مسئولیت متمرکز کردن و سازماندهی کردن اطلاعات مختلف سازمان مذکور خلل وارد می‌کند. با وجود این، زمانی که فعالیتهای محرمانه (پنهان) در خصوص دولت و افراد در سیاست خارجی و داخلی امریکا اهمیت یافت سازمان سیا مسئولیت جمع‌آوری اطلاعات مستقل و اجرای اقدامات محرمانه را هم پیدا کرد.۶ از این زمان بود که سازمان سیا وظیفه جدید اجرای عملیات روانی را هم به دست آورد. عملیاتی که وظایف سنتی و گذشته سازمان سیا را به شدت تحت‌الشعاع خود قرار داد. سازمان سیا برای انجام وظایف جدید خود با برخی از سازمانهای اطلاعاتی خارجی وارد همکاری شد. از جمله این سازمانهای خارجی، سازمان اطلاعات پنهان انگلیس( ) و یا همان سازمان ام.آی-۶( ) است که به جمع‌آوری اطلاعات خارجی می‌پردازد. این سازمان در زمان جنگ دوم در زمینه فعالیتهای پنهان پشت جبهه و در عملیات روانی کارنامه موفقی داشت. سازمان ام.آی-۶ قرینه بین‌المللی سازمان ام.آی-۵( ) انگلستان است که تمام تلاش خود را به امور امنیتی داخلی انگلستان منحصر کرده است. البته هر دو سازمان و سازمان اطلاعات نظامی انگلستان به صورت تشکیلات متمرکز و واحدی هسته‌ اصلی سازمان امنیت انگلستان را به وجود می‌آورند.۷
● امکانات مورد استفاده سازمانهای عملیات روانی در دوران جنگ سرد
در ابتدا، ابزارهای اصلی سازمان سیا و ام.آی-۶ و دیگر سازمانهای مشابه نوشته‌های پراکنده، کتب، مجلات و رادیو بودند. سازمان سیا برای پیشبرد اهداف خود در زمینه عملیات روانی علیه کمونیسم بین‌الملل، دو ایستگاه رادیویی را در شهر مونیخ آلمان غربی راه‌اندازی کرده بود. این دو ایستگاه رادیو اروپای آزاد( ) و رادیو آزادی( ) بودند که شوروی و کشورهای اروپای شرقی را پوشش می‌دادند.۸ رادیو صدای امریکا( ) که توسط وزارت امور خارجه امریکا و نه سازمان سیا، کنترل می‌شد با ایستگاههای سازمان سیا در مونیخ هماهنگ بود.۹ سازمان ام.آی-۶ هم از برنامه‌های رادیو بی.‌بی.سی برای پیشبرد عملیات روانی خود بهره می‌گرفت. کاربرد فناوری الکترونیک (رادیو) از تکنیکهای مؤثر عملیات روانی بود که پیشینه آن به جنگ جهانی دوم و بهره‌گیریهای آلمان نازی (به خصوص هیتلر و گوبلز) از آن بر می‌گشت. تکنیک دیگری که در جریان جنگ سرد استفاده گسترده‌ای داشت نمک‌گیر کردن( ) روزنامه‌نگاران، نویسندگان و شرکتهای انتشاراتی بود تا بدین‌ترتیب اشخاص و سازمانهای یاد شده دستگاههای جاسوسی و مسئولان عملیات روانی را یاری دهند.۱۰ در واقع، با به کارگیری این تکنیک روزنامه‌نگاران، نویسندگان و شرکتهای انتشاراتی به مثابه اسب تروا علیه مردم جامعه خود عمل می‌کردند.
همانطور که پیش از این اشاره شد، عملیات روانی سازمانهای جاسوسی قدرتهای بزرگ نه تنها علیه کشورهای کمونیست شوروی و اروپای شرقی، بلکه حتی بر ضد کشورهای غیرکمونیست که به زعم آن سازمانها با کمونیستها مناسبات نزدیک برقرار کرده بودند، اجرا می‌شد. از جمله این کشورها هند در دوره نخست‌وزیری ایندیراگاندی بود که محافل غربی آن را به برقراری روابط و همکاری با شرق (شوروی) متهم کرده بود. رسانه‌های خبری غرب اغلب گزارشهای متعددی را منتشر می‌کردند که ادعا می‌شد دولت هند پایگاههایی را در بنادر ویزاک،( ) آندامان( ) و نیکوبار( )در اختیار نیروی دریایی شوروی قرار داده است. و یا در رزمایش نیروهای هندی به نام عملیات ستاره آبی که در سال ۱۹۸۴ اجرا شد محافل خبری غرب شایع کردند که کارشناسان سازمان جاسوسی شوروی (کی.جی.بی) به عنوان مشاورین ژنرال ساندرجی، فرمانده نیروهای هندی در این رزمایش شرکت داشتند.۱۱ در واقع، انتشار این شایعات بخشی از عملیات روانی کشورهای غربی علیه هند بود که به زعم آنها به دنبال گسترش مناسبات همه‌جانبه با شوروی بود.
از دیگر تکنیکهای عملیات روانی، مطرح یا تبلیغ کردن اشخاص یا گروههایی بود که با دولتهای مجری و برخوردار از تواناییهای عملیات روانی همکاری می‌کردند و یا برعکس، زمین زدن و منزوی ساختن افراد و گروههایی که با دولتهای مزبور به چالش برمی‌خاستند. در چارچوب چنین تکنیکی کتابهایی را که گروههای اول، یعنی هواداران دولتهای مجری از عملیات روانی می‌نوشتند آثار مشهور و موفق اعلام می‌کردند که باعث فروش زیاد آنها می‌شد. در نمونه‌ای دیگر، سازمان ام.آی-۶ شماری از مراکز انتشاراتی را تحت نفوذ خود داشت و حتی آنها را اداره‌ می‌نمود. این مراکز انتشاراتی کتابهای اشخاص و گروههای ضد کمونیسم را در راستای عملیات روانی سازمان ام.آی-۶ منتشر می‌کردند. همچنین سازمان‌ یادشده آن دسته از معرفی کنندگان کتاب را که تحت نفوذ خود داشت وادار می‌کرد تا تحلیلهای مطلوب سازمان را از کتابها ارائه دهند و بررسیها و ارزیابیهای مثبتی از محتوای کتابها به عمل آورند. آنگاه، سازمان هزاران جلد از این کتابها را می‌خرید و به کشورهای کمونیستی قاچاق می‌کرد و به رایگان در اختیار کتابفروشیهای آن کشورها و دیگر کشورهای جهان سوم قرار می‌داد. آن کتابفروشیها با سازمان ام.آی-۶ همکاری می‌کردند.
تکنیک دیگری که در زمینه عملیات روانی در سالهای جنگ سرد تکمیل شد و اکنون هم قدرتهای بزرگ علیه کشورهای دیگر از آن استفاده می‌کنند مهار کردن از طریق نمک‌گیر کردن برنامه‌ریزان، دانشمندان و سایر نخبگان سیاسی، علمی، حقوقی، اجتماعی و اقتصادی کشورهای مخالف خود و به خصوص کشورهای جهان سوم بوده است. قدرتهای بزرگ با برگزاری همایشها و دعوت از افراد و گروههای یاد شده برای شرکت در همایشها و ایراد سخنرانی در سمینارها و انجام فعالیتهای تحقیقاتی در مراکز مطالعاتی و تحقیقی گوناگون و اطاقهای فکر( ) و همکاری با سازمانهای غیردولتی، همچنین با تعیین حقوق و مقرری به جذب آنها اقدام می‌کردند. این اقدامات زمینه‌های توجه آن افراد و گروهها به قدرتها و جدایی آنان از موطن و کشورهای متبوع خود را فراهم می‌آورند. جمع‌آوری پول به منظور تأمین هزینه‌های بورس تحصیلی و صرفه‌جویی در بودجه برای دعوت از محققین و انجام فعالیتهای خارجی( ) دانشگاههای غربی و محافل آکادمیک و سازمانهای غیردولتی از دیگر تکنیکهای عملیات روانی است. این گونه جمع‌آوری پول و هدایت آن برای جذب افراد و گروههای برنامه‌ریز، دانشگاهی و دیگر نخبگان کشورها به دیپلماسی خط دوم( ) مشهور است و از تکنیکهای موثر عملیات روانی است که به تازگی مورد توجه برخی از سازمانهای اطلاعاتی کشورها قرار گرفته است.۱۲
● بهره‌برداری از تلویزیون در عملیات روانی
از دهه ۱۹۶۰، تلویزیون به عنوان ابزار کنترل و هدایت ادراکها و آگاهیهای مردم به عرصه عملیات روانی وارد شده است. در جنگ ویتنام، گروههای مخالف جنگ از برنامه‌های دیداری استفاده گسترده‌ای بردند که باعث بسیج افکار عمومی غرب (و از جمله امریکاییان) علیه جنگ شد. در این دوره، سازمانهای اطلاعاتی و عملیات روانی کشورهای غربی به اهمیت ویژه این رسانه الکترونیک در کنترل و دست‌کاری ادراک و افکار مردم پی ببرند. البته تلویزیون در سراسر دوران فعالیت خود منبع اصلی خبررسانی باقی مانده است و نقش اطلاعات رسانی (اطلاعات غیرخبری) و آموزش‌دهی آن اهمیت کمتری دارد.۱۳ توانایی خبررسانی تلویزیون و استعداد آن برای ترکیب نور، تصویر و صدا و نمایش مناسبی از آنها، باعث شده که این رسانه به یکی از ابزارهای اصلی شکل‌دهی آگاهیها و ذهنیات مردم تبدیل شود و سازمانهای مختلف مسئول عملیات روانی به آن توجه بیشتری می‌کنند.
در دهه ۱۹۸۰، اهمیت تواناییهای تلویزیون باعث شد که سازمان سیا ایستگاه تلویزیونی مارتی( ) را علیه رژیم کمونیستی فیدل کاسترو راه‌اندازی کند. همچنین سازمان سیا تمهیداتی را فراهم کرد تا شرکتهای تجاری خصوصی از شهرهایی همچون برلین غربی و هنگ‌کنگ به کشورهای کمونیستی اروپای شرقی و چین کمونیست برنامه‌های تلویزیونی ارسال دارند.۱۴
ابزارهایی نظیر مقاله‌ها و گزارشهای چاپ شده، گزارشهای رادیویی، تلفن و فاکس، نامه‌های الکترونیکی و اینترنت برای دست زدن به عملیات روانی بر ضد دولت، بیزار کردن مردم کشور از دولت خود و یا بی‌اعتبار نمودن آن دولت در چشم مردم خود و در چشم جهانیان، تأثیر و عملکرد بسیار خوبی دارند. اما این تأثیرها و عملکردها در حد سخت افزاری‌اند و از نظر اثربخشی نرم‌افزاری برای عملیات روانی امکانات و توانایی بسیار کمی دارند. برای نمونه، این ابزارها نمی‌توانند قدرت مردم یک کشور یا مردم جهان را در جبهه عملیات روانی بسیج و فرافکنی کنند و تصویر جذاب و خیره کننده و فرهنگ‌ساز از آن ارائه نمایند و اشتیاقهای فرهنگی و شیوه‌های زندگی تازه‌ای را مطرح سازند.
سازمانهای اطلاعاتی و مسئول عملیات روانی کشورهای غربی برنامه‌های بسیار پیشرفته مردم پسند، سرگرم کننده و روانبخشی را تولید می‌کنند. نمایش این برنامه‌ها در ایستگاه‌های تلویزیونی کشورهای رقیب، اذهان مخاطبان آن کشورها را آماده پذیرش بی‌چون و چرای اهداف آن سازمانها می‌کند. شماری از تأثیرات این برنامه‌ها عبارتند از:
الف) آفرینش تحسین بینندگان و شنوندگان از سبک زندگی جوامع غربی؛
ب) تعدیل هرگونه تمایلات نامساعد آنان نسبت به غرب؛
ج) ایجاد اشتیاق و علاقه در مخاطبان برای تقلید از شیوه زندگی غربی؛ و
د) کاهش اعتقاد و اعتماد مخاطبان به جامعه و فرهنگ خودی.
روپرت مرداخ( ) یکی از سازمان‌دهندگان و دارندگان برنامه‌های رسانه‌های همگانی مشهور به خاطر انتقاد از نظامهای آسیایی و به خصوص نظامهای آسیایی تام‌گرا و کمونیستی به شدت مورد مخالفت مقامات چین قرار داشت. دولت چین به مرداخ هشدار داده بود که در صورت ادامه کار برنامه بی.بی.سی.دبلیو.اس.تی.وی( ) از تلویزیون استار تی.وی( ) مرداخ که هنگ کنگ را زیر پوشش خود داشت فعالیت این شبکه تلویزیونی را در هنگ کنگ قطع خواهد کرد. مرداخ هم این برنامه را متوقف کرد. بسیاری اقدام مرداخ را رفتاری بی‌سابقه و نشانه ترس و تسلیم او به دولت چین دانستند. اما پس از مدتی معلوم شد که تصمیم وی آثار عمیق‌تر و گسترده‌تری در بر داشت. مرداخ با قطع برنامه بی.بی.سی.دبلیو.اس.تی.وی که به شدت سیاسی بود نظر مساعد چینیها را به خود جلب کرد. اما او برنامه‌های عامه پسند سوپ اپرا( ) را ادامه داد که از مصرف روزافزون و پای‌بندیهای سست اخلاقی( ) انتقاد می‌کرد. تلویزیون استار مرداخ با این برنامه‌ها بیشتر به حزب کمونیست چین آسیب رساند تا برنامه بی.بی.سی.دبلیو.اس.تی.وی.۱۵
شبکه‌های تلویزیونی سی.ان.ان( ) و سرویس جهانی بی.بی.سی( ) به کانالها و امواج عملیات روانی موجود - همچون صدای امریکا و شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای اروپایی – افزوده شدند. شبکه تلویزیونی سی.ان.ان به خصوص، به دلیل توجه به استخدام و به کارگیری شمار زیاد و گوناگون ملیتها و قومیتها هرگونه شائبه امریکایی بودن را از ذهن بینندگان خود می‌زداید، ضمن اینکه مدیریت آن هم ادعا می‌کند که سی.ان.ان تلویزیون جهانی است.
رسانه‌های یاد شده اخبار فروپاشی دیوار برلین، قیام مردمی در رومانی در سال ۹۰ - ۱۹۸۹، شورش دانشجویان در بانکوک در سال ۱۹۹۲ و موارد بسیار دیگری را پوشش دادند. این اقدامات به خوبی نشان داد که تلویزیون به عنوان عامل محرک روانی بسیار قوی تا چه میزان می‌تواند روی تحولات اجتماعی اثرگذار باشد.
پدیده‌هایی نظیر اینترنت، سی‌دی‌ها، نامه‌های الکترونیکی و دستگاههای فاکس ابزارهای پیچیده و جدیدی را برای عملیات روانی فراهم آورده‌اند که نه تنها در اختیار مؤ‌سسات اطلاعاتی قرار دارند، بلکه همچنین سازمانهای جدایی‌طلب، تندرو و تروریستی هم می‌توانند از آنها استفاده کنند. ابزارهای الکترونیک انقلاب بزرگی در مفهوم عملیات روانی به وجود آورده‌اند. در حالی که عملیات روانی، در گذشته، به وسیله دولتها یا گروههای جداگانه علیه مردم یا گروهی از آن اجرا می‌شد، ابزارهای جدید این امکان را فراهم آورده‌اند که عملیات روانی مستقیماً علیه یک دولت، مردم و یا افراد دست‌چین شده از مردم صورت گیرد. افراد یاد شده این توانایی را دارند که در اذهان دیگران نفوذ کنند.
● عملیات روانی در سالهای‌ پس از جنگ سرد
در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ دو تحول عمده در عرصه بین‌الملل، تأثیر شگرفی بر فعالیتهای دولتها داشت و انقلاب بزرگی را در ساختار و عملکرد عملیات روانی به وجود آورد. این دو تحول، پایان گرفتن جنگ سرد میان امریکا و شوروی و دیگری پیشرفت پرشتاب فناوری اطلاعات در همه زمینه‌ها و ابعاد بود.
الف) پایان گرفتن جنگ سرد و هویتی شدن عملیات روانی
به دنبال کم‌رنگ ‌شدن نقش ایدئولوژی در سیاست خارجی دولتها به طور کلی و رنگ باختن نقش ایدئولوژی مارکسیست‌ - لنینیسم در خط‌مشیهای خارجی کرملین به طور خاص، شکل کلی رقابت بین‌المللی بین قدرتها تغییر کرد. با توجه به اینکه اردوگاه سوسیالیستی پیشین برای برآوردن نیازهای اقتصادی و صنعتی و فنی خود به نظام سرمایه‌داری غرب متمایل شده بود، دیگر زمینه‌ای برای تعارض این دو اردوگاه وجود نداشت. این تحول باعث شد، عملیات روانی که تا سالهای اواخر دهه ۱۹۸۰،‌ در بالاترین سطح خود، میان دو اردوگاه شرق و غرب در جریان بود عملاً به پایان برسد.
با پایان یافتن رویارویی اید‌ئولوژیک میان دو اردوگاه متعارض اندیشه اقتصادی، تضادهای دیگری در عرصه روابط بین‌الملل ابراز وجود کردند. این تضادها بیشتر در جنبه‌های هویتی و فرهنگی نمایان شدند که میان گروههای فرهنگی، هویتی، مذهبی و قومی و حتی نژادی مختلف حاکم‌اند. به دنبال این تحولات، جبهه عملیات روانی نیز تغییرات مهمی پیدا کرد. این جبهه که در دوران جنگ سرد در فراسوی مرزهای بین‌المللی و در زمینه‌های اندیشه‌ای و ایدئولوژیک اقتصادی در ابعاد سرمایه‌ای و جامعه‌گرایی آن شکل گرفته بود، در سالهای پس از جنگ در داخل مرزها و در محل تلاقی قومیتها، فرهنگها، نژادها، مذاهب و هویتها استقرار یافت. از این پس، عامل اقتصادی دیگر همچون دوران جنگ سرد زمینه اصلی درگیری بین قدرتها نبود، بلکه عامل فرهنگی و هویتی به مثابه زیربنای اصلی منازعه‌ها و اختلافات میان قدرتها پا به عرصه وجود گذاشت.
ب) رشد انفجاری فناوری اطلاعاتی و آثار آن بر عملیات روانی
با پایان یافتن جنگ سرد، برخی از دستاوردهای علمی مهم از ساختار ایدئولوژیک خود بیرون آمده و جهانی شدند. از جمله این دستاوردها فناوریهای اطلاعاتی بودند. با این تحول، عصر مدرن اطلاعات به ظهور رسید که نماد بارز آن دستگاههای رایانه بودند. عملیات روانی در چارچوب فناوریهای جدید مخابراتی، داده‌پردازی‌، شبکه اینترنت و غیره شتاب و وسعت بیشتری به خود گرفت.
کریستوفر ام.سنتنر( ) تحلیل‌گر اداره اطلاعات دفاعی امریکا( ) درباره نقش ابزارهای الکترونیک در روابط بین‌الملل می‌گوید: «عصر مدرن اطلاعات، ابزارهایی را فراهم آورده است که با به کارگیری آنها، تحت نفوذ قرار دادن مستقیم افراد، بینندگان و شنوندگان زمینه‌چینی و بسترسازی می‌شود، بی آنکه به ابزارهای سنتی دیپلماتیک و تبلیغاتی نیازی باشد.» سنتنر نتیجه‌گیری می‌کند که: «در دوران ما در نتیجه انقلاب در فناوری اطلاعات، دیپلماسی کشور به کشور رنگ باخته و عصر آن به سر آمده است و در مقابل، ظهور عصر جدیدی در حال تکوین است که مشخصه بارز آن دیپلماسی کشور به فرد یا کشور - فرد است.»
سنتنر همچنین اظهار می‌دارد که رسانه‌های جدید اطلاعاتی از جمله اینترنت و سیستمهای همراه آن، نامه‌های الکترونیک، ارتباطات ماهواره‌ای، رایانه‌های شخصی و سی‌دی‌ها و غیره، فرصتها و امکانات بیشتری را برای ملاحظه و خطاب یک به یک افراد خارجی (خارجیان) در اختیار دولتها قرار داده‌اند. یعنی هر دولتی می‌تواند با هر شخصی در کشورهای دیگر ارتباط ایجاد کند و آنان را براساس نیازهایش همچون شهروندان خود بازپروری کند. پیش از این، دولتها می‌توانستند تنها شهروندان خود را کنترل کنند و آنان را بر حسب نیازهای خود پرورش دهند.۱۶
● شیوه‌های متداول در عملیات روانی الکترونیک
در ‌سال‌های پس از جنگ سرد برای اجرای عملیات روانی از شیوه‌ها و ابزارهای الکترونیکی استفاده زیادی می‌شود. برخی از این شیوه‌ها و ابزارها عبارتند از:
۱) بازی با آمار و ارقام برای بهره‌برداریهای شخصی؛( )
۲) فریب‌کاری و لاف‌زنی از طریق نامه‌های الکترونیک؛( )
۳) معرفی شکل و هیبت دیگری از خود از طریق الکترونیک؛( )
۴) تغییر در منابع اطلاعاتی انسانی؛ و( )
۵) شنود تغییر یافته( ). ۱۷
با نگاهی به شیوه‌های یادشده می‌توان به آسانی دریافت که هدفهای عملیات روانی در عصر جدید اطلاعات (دوران پس از جنگ سرد) نسبت به دوران جنگ سرد تغییر چندانی نکرده است. تغییرات ایجاد شده در ابزار رسیدن به آن هدفها می‌باشد، که آنها نیز با تحول و پیشرفت تکاملی در فناوری، به خصوص فناوری اطلاعاتی، محقق شده است.
در عصر جدید اطلاعات، پدیده‌هایی همچون تبلیغات به دقت تمام هدایت شده( ) امکان بروز پیدا می‌کنند، همانطور که فناوری مدرن بمبهای به دقت تمام هدف رس را اجازه می‌دهد. تبلیغات را می‌توان برای اشخاص خاص، گروههای ذی‌نفوذ معین و جناحهای مشخص، همچنین برای بالا بردن احتمال موفقیت و اثرگذاری فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و غیره به کار برد. یک برنامه تبلیغی را می‌توان هماهنگ با برنامه‌های اجتماعی و سیاسی و در راستای هدفهای امنیت ملی خاصی صورت‌بندی مجدد کرد.۱۸ کریستوفر سنتنر همچنین در خصوص ارتباط فناوری اطلاعات و جنگ اطلاعاتی با فرآیند تبلیغاتی در دوران پس از جنگ سرد می‌گوید:
«از آنجا که ما وارد عصر فناوری اطلاعات و جنگ اطلاعاتی شده‌ایم، وقت آنست که دیدگاه گذشته خود را درباره تبلیغات مورد تجدیدنظر و آزمون دوباره قرار دهیم. از‌ آنجا که اطلاعات به طور فزاینده‌ای به سوی حساس شدن پیش می‌رود، پس شکل‌دهی به اطلاعات و هماهنگ ساختن متناسب ابزارهای اطلاعاتی، به خصوص رسانه‌های در حال ظهور برای دستیابی به اهداف ملی و حتی امنیت ملی، حیاتی و ذاتی می‌شود.»۱۹
● کارکرد الکترونیک برای مقابله با عملیات روانی
با ظهور ابزارهای جدید الکترونیکی، مراکز و مؤسسات اطلاعاتی برای مقابله با جنگ اطلاعاتی و عملیات روانی با مشکلات زیادی روبه‌رو نیستند. تجارب عربستان سعودی، بحرین، مصر، الجزایر و چین این ادعا را تأیید می‌کنند. برای نمونه، گزارش شده است که ۱۵۰۰۰ پایگاه اینترنتی به دست تبعیدیان تبتی و هواداران آنان در جهان دایر شده است که طی آن مردم چین کمونیست می‌توانند با حکومت در تبعید تبت، ارتباط برقرار کنند و از کتابخانه‌ها و آثار و اسناد و مدارک این جامعه و فعالیتهای اجتماعی - سیاسی بین‌المللی آنان مطلع شوند.۲۰
همچنین، به نظر می‌رسد همانطور که در دوران جنگ سرد سازمانهای اطلاعاتی هزینه بسیاری از سازمانهای غیرحکومتی (ان.جی.او)( ) را تأمین می‌کردند تا از آنها در عملیات روانی بهره‌برداری کنند، اکنون نیز همان سازمانها بسیاری از مشترکان اینترنتی را مخفیانه مورد حمایتهای گسترده مالی قرار می‌دهند تا از طریق مشابه از آنها در عملیات روانی خود بهره‌برداری نمایند.
در سال ۱۹۹۶، دولت چین با توجه به این مسئله و سایر نگرانیها در خصوص عملیات روانی که‌ از پیشرفت فناوریهای مدرن نشئت گرفته بود در اقدامی علیه عملیات روانی خارجی، دستور دارد مشترکان اینترنتی در وزارت امنیت عمومی این کشور - سازمان اطلاعات داخلی چین - ثبت نام کنند. به دنبال آن، در ۱۱ دسامبر ۱۹۹۷، شورای حکومتی چین در راستای تقویت اختیارات نظارتی وزارت امنیت عمومی مجموعه‌ای از مقررات جدید را با هدف جلوگیری از سوءاستفاده از اینترنت وضع کرد. در این مقررات دولتی، پاره‌ای از اقدامات در اینترنت از جمله افشا کردن اسرار دولتی، شایع کردن اطلاعات زیان‌آور، اختلاف‌افکنی در کشور و بدنام کردن مؤسسات دولتی، جرمهای اینترنتی محسوب می‌شوند.۲۱
پس از جنگ سرد، سوژه‌ها، ابزارها، روشها و در مجموع عوامل مشخصه اقدامات روانی تحولات زیادی داشته‌اند. در حالی که سوژه‌ها و عوامل مشخصه اقدامات روانی در سالهای پس از جنگ دوم تا اواخر دهه ۱۹۸۰ بیشتر سیاسی و اقتصادی بود، این سوژه‌ها و عوامل پس از این دهه بیشتر فرهنگی و اجتماعی شده است. در دوران جنگ سرد، بیشتر تفکر دولتها در چارچوب‌ ملاحظات ایدئولوژیک و جهان دو قطبی اقتصادی - سیاسی (سرمایه‌داری در مقابل سوسیالیسم) شکل می‌گرفت؛ اما در دوران پس از جنگ سرد، در نتیجه توجه دولتها، عملیات روانی در چارچوب ملاحظات غیرایدئولوژیک، هویتی و اجتماعی - فرهنگی شکل می‌گیرد. در چنین فضایی است که در بسیاری از کشورها سازمانهای متعددی برای بررسی و ارزیابی وضعیتهای اجتماعی - فرهنگی داخل و خارج به وجود آمده‌اند. با این همه، در هدف غایی عملیات روانی تغییر چندانی به وجود نیامده است و همانطور که پیش از این اشاره شد، چنانچه تغییر و تحولی هم در شگردها و ویژگیهای ظاهری عملیات روانی به وجود آمده، معلول تحولات فناوری بوده است. برخی اوقات بسیاری از مؤسسات مطالعاتی و سازمانهای غیردولتی اقتصادی همچون مؤسسه شفافیت بین‌المللی( ) مستقر در برلین غربی گزارش و شاخصهایی از نتیجه‌ ارزیابیهای خود همچون شاخص فساد( ) یا شاخص رقابت‌پذیری( ) و غیره پیرامون فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی در کشورها و جوامع منتشر می‌کنند.۲۲ در واقع، این اقدامات نوعی عملیات روانی است. به نظر می‌رسد هدف این مؤسسات و سازمانها ایجاد پیش‌داوری در اذهان مردم جوامع مختلف - به ویژه مردم کشورهایی که به تازگی به اقتصاد بازار آزاد (در اروپای شرقی، آسیای مرکزی و قفقاز) رو آورده‌اند - علیه رهبران، بوروکراتها (مقامات اداری)، و شرکتهای تجاریشان است. همچنین این موسسات می‌کوشند شرکتهای چند ملیتی کشورهای متبوع خود را مطلوب‌تر جلوه دهند.
از جمله تفاوتهای عملیات روانی در دوره عصر جدید اطلاعاتی (پس از جنگ سرد) و دوران پیشین (دوران جنگ سرد) این است که عملیات روانی در دوره اخیر ابعاد گسترده‌تری پیدا کرده است. اکنون کار عملیات روانی دفاعی همه ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می‌گیرد. در عملیات روانی با ابعاد سیاسی، تلاش می‌شود نشانه‌های بیزاری در هر بخشی و قشری از جامعه، هدف قرار گرفته و مشخص شود، سپس با توجه به آن نشانه‌ها آن بخش و قشر هدف آموزش و پرورش تبلیغی قرار گیرد. در عملیات روانی با ابعاد اقتصادی، کوشش می‌شود نابهنجاریها و نابسامانیها در خصوص وضعیت اقتصادی جامعه، هدف قرار گیرد و بزرگ‌نمایی شود و مسئولیت آن به عهده گروههای حاکم انداخته شود. در عملیات روانی با ابعاد فرهنگی، سعی می‌شود در فرهنگها و خرده فرهنگها و قومیتها آگاهیهای اقتصادی سیاسی از وضع خود در مقابل وضع فرهنگ حاکم ایجاد شود. در عملیات روانی با ابعاد اقتصادی، معمولاً عناصر خارجی تلاش دارند ادراکات و تصورات غلط در خصوص وضعیت اقتصادی کشور را منتشر کنند. اصلی‌ترین این اقدامات عبارتند از:
الف) انتشار گزارشهای غلط درباره عملکردهای اقتصادی؛
ب) حدسها و گمانه‌زنیهای ساختگی و بی‌پایه و اساس؛
ج) پخش شایعات؛
د) زیان زدن به بازار بورس و بازار ارز؛ و
هـ) تشکیک در میزان توانایی اقتصاد برای رقابت با سایر اقتصادها.
در عملیات روانی با ابعاد فرهنگی، اقداماتی از جمله اقدامات زیر صورت می‌گیرند:
الف) از کاه، کوه ساختن در مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه به خصوص آن مسائلی که در ارتباط با قومیتها و اقلیتهاست؛ و
ب) از کوه، کاه ساختن در تواناییهای جامعه برای همزیستی و همکاری گروههای فرهنگی و اجتماعی مختلف.
● نتیجه‌گیری
این نوشتار خصوصیات عملیات روانی در دوران جنگ سرد و پس از آن را مقایسه می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که اهداف اصلی و غایی در هر دو دوره مشترک و همانند بوده‌اند. با وجود این، ابزارهای عملیات روانی در دوران پس از جنگ سرد نسبت به دوره گذشته تغییرات زیادی کرده است. این تغییرات، تحت تأثیر تحول و پیشرفت تکاملی در فناوری به دست آمده است. هرچند در نتیجه تغییر و تحول در فناوری، به خصوص فناوری اطلاعاتی، ابعاد و دامنه عملیات روانی گسترده‌تر از قبل شده است، لیکن این گستردگی ابعاد و دامنه در استراتژی عملیات روانی تأثیر چندانی نداشته است. با توجه به آنچه گذشت، می‌توان دریافت که عامل فناوری همانطور که در طول تاریخ چهره جنگها را تغییر داده است شیوه‌های اجرای عملیات روانی را هم دستخوش تغییر کرده است. اما آنچه در طول قرون و اعصار بر عملیات روانی حکم می‌راند انسان است و انسان هم به نوبه خود تحت تأثیر تمایلات سیاسی است. قدرت‌خواهی و تحکیم آن و محروم کردن رقبا از آن، بخش اساسی تمایلات انسان به شمار می‌آید. از آنجا که انسان و تمایلات سیاسی او در طول تاریخ تغییر چندانی نکرده است پس جنگها و عملیات روانی نیز، همچون جنگها و عملیات نظامی ثابت و پابرجا می‌ماند.

نویسنده: پرویز امام‌زاده فرد
منابع
۱- Jacques Ellul, Propaganda: The Formation of Men’s Attitudes (New York: Vintage Books, ۱۹۷۳), P. ۱۶۲.
۲- Ibid, PP. ۱۶۲-۳.
۳- Ibid.
۴- Ibid.
۵- Colin S. Gray, Modern Strategy (Oxford University Press, ۱۹۹۹), P.۱۴۸, and P. ۲۹.
۶- Wesley M. Bagb, America’s International Relations Since World War I (New York and Oxford: Oxford University Press ۱۹۹۹), P. ۱۵.
۷- I am Budge, Ivory Crewe, David McKay and Ken Newton, The New British Politics, and edition (London: Longman, ۲۰۰۱), PP. ۵۴۰-۲.
۸- Edwin J. Fewlner, Regaining America’s Voice Overseas: A Conference on Us Public Diplomacy, Heritage Lecture #۸۱۷ (January ۱۳, ۲۰۰۴). www.heritage.org/Research/Government Reform/ht ۸۱۷.cfm
۹- Ibid.
۱۰- Ibid.
۱۱- http://www.indiadhamaka.blogspot.com
۱۲- http://www.solidarity-US.org/CPP-background html
۱۳- Geoff Mulgan, Politics in an Antipolitical Age (Cambridge, UK: Polity Press, ۱۹۹۴), P. ۸۵.
۱۴- http://www.historyofcuba.com/history/funfacts/TVmarti.htm
۱۵- Wikipedia Free Encyclopedia’s article on Rupert Murdock en. www.wikipedia.org/Wiki/Rupert_Murdoch
۱۶- http://www.csis.org./ics/dia
۱۷- Roger C. Molander, Andrew S. Riddile and Peter A. Wilson, Strategic Information Warfare: A New Face of War (Santa Monica, Calif: ۱۹۹۶)
۱۸- Martin C. Libicki, “The Emerging Primacy of Information”, Orhis, ۴۰ (۱۹۹۶), P. ۲۶۱.
۱۹- http://www.csis.org./ics/dia/
۲۰- http://www.hrw.org./wrzkz/asia ۴.html/
۲۱- http://www.savetibet.org/news/newsitem.php?id=oct.zq,th۲۰۰۴
۲۲- http://www.ethics.org/fellows/bibliography.html
منبع: Anti War

منبع : خبرگزاری فارس