تقویم‌ها و تبدیل‌ها در ایران

یکی از مهم‌‌ترین مباحث تاریخ‌نگاری گاه‌شماری است. این موضوع در ایران از مسائل پیچیده‌ای است که همیشه برای محققان دشواری‌هایی به وجود آورده است. زیرا محققان ایرانی بر خلاف مورخان کشورهای اروپایی و آمریکایی که تنها به یک نوع تقویم و یک مبدأ سر و کار دارند، در طول تاریخ تقویم‌های مختلفی را که پایه و اساس آن‌ها سال‌های شمسی و قمری بوده، به کار برده‌اند...
بدون تردید، محققان برای تطبیق سال‌ها در تقویم‌های مختلف با دشواری‌هایی مواجه هستند و همین امر ایجاب می‌کند تا حد امکان برای محاسبه و مطابقت سنوات در تقویم‌های مختلف با یکدیگر، با استفاده از ساده‌ترین و دقیق‌ترین روش‌های محاسبه آشنا باشند. مقاله تحقیقی زیر کمکی در همین راستا است.
در طول تاریخ مردمان بیابان گرد، که مایحتاج زندگانی خود را از طریق صید به دست می‌آوردند، به تدریج متوجه بازگشت موسمی بعضی از امور طبیعی شدند. همین امر منشأ تشخیص بعضی از فصول سال از یک‌دیگر شد و در واقع می‌توان آن را ابتدایی‌‌‌ترین «تقویم» دانست.
لیکن در حقیقت «تاریخ تقویم» از زمانی آغاز شد که انسان به زراعت پرداخت و متوجه شد که موسم بذر‌ افشانی به فواصل معین و نظم همه ساله باز می‌گردد و همین امر او را به شمارش تعداد روزهای بین دو موسم بذرافشانی واداشت.
گذشته از این،‌دوره‌ی تغییر شکل کره‌ی ماه خیلی زود توجه مردمان روزگار پیشین را به سوی خود جلب کرد. بسیاری ازملت‌ها‌ی باستانی، ماه را اساس و پایه‌ی محاسبه‌ی زمان قرار دادند و با دقت هر چه بیش‌تر تغییر آن را تعقیب می‌کردند.
لیکن سال قمری ملل باستانی،‌با دشواری بسیاری، با سال خورشید قابل تطبیق بود. زیرا دوازده ماه قمری دارای ۳۵۴ یا ۳۵۵ روز است و با فصول سال تطبیق نمی‌کند. در صورتی که سال شمسی دارای ۳۶۵ روز است. بنابراین، اگر ملاک محاسبه را سال قمری قرار دهیم، به زودی میان سال قراردادی با سالی که مولود طبیعت زنده است و با فصول چهارگانه و وضع خورشید و سال شمسی مطابقت دارد، اختلافی به وجود خواهد آمد و ماه، یعنی مثلاً ماه درو و برداشت محصول گندم و سایر غلات و حبوبات، تدریجاً تمام فصول سال را طی می‌کند.
مردم عهد باستان با محاسبات بغرنج و بسیار پیچیده‌ای می‌کوشیدند تا حدی گاه‌شماری خود را با جریان طبیعت مطابقت دهند. تعیین تاریخ حدوث وقایع که در یک تقویم معلوم است،‌ امکان دارد در تقویم دیگری مشخص نباشد. این مسئله در تحقیقات تاریخی اهمیت زیادی دارد. مثلاً در قسمت مهمی از تاریخ اسلام و ممالک اسلامی به تبدیل ماه‌های هجری و قمری به میلادی نیاز داریم.
باید توجه داشت که نویسندگان و مورخان ایران بعد از اسلام در آثار خود وقوع حوادث تاریخی را با ذکر سال‌های هجری قمری ضبط می‌کردند. تنها از دوران سلسله ایلخانان به بعد برای محاسبات امور مالی از سال‌های شمسی، استفاده شد و این وضع تا سال ۱۳۴۲ قمری معمول بود.
در این سال مبدأ تاریخ از اول هجرت پیامبر بزرگوار اسلام (ص) با سال‌های هجری شمسی محاسبه شد و همان‌طور که ذکر گردید، این گاه‌شماری در یازدهم فروردین ۱۳۰۴ هجری شمسی به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید و استفاده از تاریخ‌های دیگر منسوخ شد ولیکن تاریخ هجری قمری هم‌چنان برای اجرای مراسم دینی باقی ماند.
از اوایل سلسله‌ی قاجار، که روابط بین ایران با کشورهای اروپایی رو به فزونی گذاشته بود، ایرانیان به تدریج با تاریخ ملل مسیحی نیز آشنا شدند و این مبدأ نه تنها در عهدنامه‌ها و قراردادها به کار گرفته شد، بلکه نویسندگان و محققان هم در آثار خود آن را به کار بردند. کار به جایی رسید که در کتب و مقالات از سه نوع تاریخ، یعنی هجری قمری و هجری شمسی و میلادی، استفاده می‌شد... .
به هر حال، برای تبدیل سال‌ها در تقویم‌های مختلف به یکدیگر از فرمول‌های ریاضی می‌توان استفاده کرد. اکنون به شرح زیر، با به کار بردن ساده‌ترین فرمول‌ها، می‌توان به تقریب سال‌ها را در تقویم‌های گوناگون به یکدیگر تبدیل کرد:
۱) طریقه‌ی تبدیل سال میلادی به هجری قمری
می‌دانیم مدت سال میلادی ۳۶۵ روز است و مدت سال هجری قمری ۳۵۴ روز (۱۱ = ۳۵۴ – ۳۶۵). پس سال هجری قمری در هر سال یازده روز از سال میلادی کم‌تر است. این اختلاف بعد از گذشت ۳۳ سال نزدیک به یک سال می‌شود (۳۶۳ =۱۱ ×۳۳).
پس نسبت بین سالهای هجری قمری و میلادی همیشه برقرار است. برای تبدیل سال میلادی به هجری قمری چنین عمل می‌کنیم:
H = (‍‍C-۶۲۲)
حرف C علامت میلادی است و حرف H علامت هجری. عدد ۶۲۲ تاریخ هجرت پیامبر بزرگوار اسلام (ص) از مکه به مدینه است. مثلاً اگر خواسته باشیم سال ۲۰۰۰ میلادی را به سال هجری قمری تبدیل کنیم، چنین می‌شود:
۲۰۰۰-۶۲۲=۱۳۷۸
۱۳۷۸×۳۳=۴۵۴۷۴
۴۵۴۷۷÷ ۳۲=۱۴۲۱ هجری قمری
اگر باقی مانده‌ی این تقسیم از عدد ده بیشتر شد،‌یک سال به خارج قسمت اضافه می‌کنیم و اگر از عدد یازده کم‌تر شد،‌ در خارج قسمت تغییر نمی‌دهیم.
۲) طریقه‌ی تبدیل سال هجری قمری به میلادی
C = H +۶۲۲
مثلاً سال ۱۴۲۱ هجری قمری برابر است با:
۱۴۲۱×۳۲=۴۵۴۷۲
۴۵۴۷۲÷ ۳۳=۱۳۷۷
چون در این تقسیم‌ باقی‌مانده از عدد ده بیش‌‌تر شده است، یک سال بر خارج قسمت اضافه می‌کنیم:
۱۳۷۷+۱=۱۳۷۸
۱۳۷۸+۶۲۲=۲۰۰۰ میلادی
۳) طریقه‌ی تبدیل سال هجری شمسی به سال هجری قمری
برای تبدیل سال هجری شمسی به سال هجری قمری راه‌های مختلفی وجود دارد که دقیق‌ترین آن این است که با بستن یک تناسب ساده سال هجری شمسی را به سال هجری قمری تبدیل می‌کنیم. این روش فوق‌العاده دقیق است.
مثلاً برای تبدیل سال ۱۳۷۹ هجری شمسی به هجری قمری چنین عمل می‌کنیم:
۱۱ روز بیش‌تر ۱ سال هجری شمسی
X ۱۳۷۹
روز ۱۵۱۶۹= ۱۱ ×۱۳۷۹
سال ۴۲=۳۵۴÷۱۵۱۶۹
جواب ۱۴۲۱ = ۴۲÷۱۳۷۹
۴) طریقه‌ی تبدیل سال هجری قمری به سال هجری شمسی
در این تبدیل نیز می‌توان به همان طریق عمل کرد:
با بستن یک تناسب می‌توانیم به نتیجه‌ی دقیق برسیم و سال هجری قمری مورد نظر را به سال هجری شمسی تبدیل کنیم. مثلاً برای تبدیل سال ۱۴۲۱ هجری قمری به سال هجری شمسی می‌گوییم:
۱۱ روز کم‌‌تر ۱ سال هجری قمری
X ۱۴۲۱
روز ۱۵۶۳۱= ۱۱ ×۱۴۲۱
سال ۴۲=۳۶۵÷۱۵۶۳۱
جواب ۱۳۷۹ = ۴۲ـ ۱۴۲۱
۵) طریقه‌ی تبدیل سال هجری شمسی به میلادی
برای تبدیل سال هجری شمسی به سال میلادی، سال مورد نظر را تا دهم دی ماه با عدد ۶۲۱ جمع می‌کنیم و از روز یازدهم دی‌ماه، که آغاز سال نو میلادی است، سال هجری شمسی مورد نظر را تا آخر اسفندماه با عدد ۶۲۲ جمع می‌کنیم. باید توجه داشت که هر دو تقویم در واقع شمسی محسوب می‌شوند و فقط در کبیسه اختلاف دارند. تفاوت سال تقویم هجری شمسی با تقویم میلادی در فاصله‌ی بین اول ژانویه (یازدهم دی‌ماه) و ۲۱ مارس (اول فروردین) برابر ۶۲۲ سال، و از ۲۱ مارس تا ۳۱ دسامبر برابر ۶۲۱ سال است.
۶) طریقه‌ی تبدیل سال میلادی به هجری شمسی
برای تبدیل سال میلادی به سال هجری شمسی از اول فروردین تا دهم دی ماه عدد ۶۲۱ را از سال میلادی مورد نظر کم می‌کنیم و از یازدهم دی‌ماه، که ‌آغاز سال میلادی است، تا ‌آخر اسفند ماه، عدد ۶۲۲ را از سال میلادی کم می‌کنیم.
پس از تبدیل تاریخ‌ها، همان‌طور که گفته شد، با رعایت کبیسه به وسیله‌ی تعیین ردیف و روز آسان می‌شود، لیکن باید در نظر داشت که اگر سال میلادی بعد از سال ۱۵۸۲،‌یعنی بعد از سال ۹۶۱ هجری شمسی باشد، روز اول فروردین مطابق ۲۱ مارس است، اما برای سال‌های قبل از سال ۱۵۸۲ (تاریخ تغییر تقویم قیصری به تقویم گرگوری) باید به جدول زیر مراجعه کرد:
سال ه‍ . ش اول فروردین مطابق با سال میلادی
۱ ۶۲۲
۱۵۰ ۱۷ مارس ۷۷۰
۲۸۰ ۱۶ م ارس ۹۰۰
۴۰۰ ۱۵ مارس ۱۰۲۰
۵۲۰ ۱۴ مارس ۱۱۴۵
۶۵۰ ۱۳ مارس ۱۲۷۵
۷۷۰ ۱۲ مارس ۱۳۹۵
۹۰۰ ۱۱ مارس ۱۵۲۰
۹۶۱ ۱۰ مارس ۱۵۸۲
برای سال‌های قبل از ۱۵۸۲، روزی از مارس که با اول فروردین مطابق است از روی جدول تعیین می‌شود؛ چنان که در جدول مشاهده می‌شود که بین ۱۲۷۰ و ۱۲۹۰ میلادی اول فروردین سال هجری شمسی مطابق با دوازدهم مارس است. مثلاً برای تبدیل ۱۲ اکتبر سال ۱۴۹۲ (سال کشف قاره‌‌ی آمریکا به دست کریستف‌کلمب) به تاریخ هجری شمسی، چنین عمل می‌شود:
۸۷۱ = ۶۲۱ ـ ۱۴۹۲

عزیزالله بیات استاد دانشگاه شهید بهشتی

منبع : دوران