انجمنهای ایالتی و ولایتی

●انجمنهای ایالتی و ولایتی
تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در كابینه امیر اسدالله علم و سپس اعتراض امام خمینی كه به لغو این مصوبه انجامید، از جمله فرازهای مهم مبارزات امام(ره) با حكومت پهلوی به شمار می‌رود.
این لایحه بخشی از تغییراتی بود كه شاه به توصیه هیأت حاكمه جدید امریكا و به نام «اصلاحات اجتماعی» قصد انجام آن را داشت.۱ پس از تصویب لایحه موسوم به «اصلاحات ارضی» در هیأت دولت ـ دی ۱۳۴۰ ـ هیأت حاكمه امریكا و مطبوعات این كشور اقدامات شاه را كه از آن به «انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و مردم» یاد می‌شد، ستودند.۲
موضوع انجمنهای ایالتی و ولایتی نیز مرحله دیگری از این «اصلاحات» بود كه شاه پس از سفر به امریكا در فروردین ۱۳۴۱ تصمیم آن را اتخاد كرد. وی پس از بازگشت از این سفر با جلب حمایت امریكا، امینی را بركنار كرد.۳ و امیر اسدالله علم را در تیرهمان سال به نخست‌وزیری منصوب كرد. تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی از جمله اولین اقدامات كابینه علم بود كه با خط‌دهی دولت امریكا صورت گرفت ۴
لایحه در شرایطی به تصویب رسید كه حكومت پس از فوت‌آیت‌الله بروجردی ـ فروردین ۱۳۴۰ـ تصور می‌كرد نیروی روحانیت از نظر مرجعیت سیاسی رو به ضعف نهاده است. در اسفند ۱۳۴۰ نیز آیت‌الله كاشانی دار فانی را وداع گفت. از طرفی امام خمینی(ره) پس از فوت آیت‌الله بروجردی و علیرغم استقبال حوزه علمیه و مردم، كوچكترین قدمی برای مرجعیت خود برنداشت و حتی در مقابل پیشنهادات و اقدامات دوستان خویش در این مسیر سرسختانه مقاومت می‌كرد.۵
این رویدادها سبب شد تا حكومت شتاب بیشتری به اصلاحات مورد نظر امریكا دهد و هم‌ زمان كوشید تا مرجعیت را به خارج از ایران منتقل كند. بدین ترتیب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در ۱۴ مهر ۱۳۴۱ از تصویب كابینه امیر اسدالله علم گذشت و مطبوعات در ۱۶ مهر آن را منتشر كردند. به موجب این مصوبه كه در غیاب مجلس، حكم قانون داشت، به زنان حق رأی داده می‌شد و از شرایط انتخاب شوندگان و انتخاب كنندگان ، قید سوگند به قرآن حذف می‌شد و افراد می‌توانستند با هر كتاب آسمانی مراسم تحلیف را به جای آورند.
امام خمینی كه در آن هنگام در قم اقامت داشتند، دریافتند كه این مصوبه مقدمه‌ای برای یك توطئه است و رژیم می‌خواهد عكس‌العمل روحانیت را بسنجد. امام معتقد بود كه اعطای حق رأی برای زنان عوامفریبی بیش نیست، زیرا مردان هم در واقع حق رأی نداشتند و نام هركس كه مورد نظر رژیم بود از صندوق‌ها بیرون می‌آمد. حكومت در پرتو این لایحه می‌خواست هر چه بیشتر حریم اسلام و روحانیت شكسته شود. امام در رابطه با مسئله آزادی زنان فرمودند: «ما با ترقی زنها مخالف نیستیم. ما با فحشا مخالفیم، با این كارهای غلط مخالفین. مگر مردها در این مملكت آزادی دارند كه زنها داشته باشند؟ مگر آزادی زن و ‌آزادی مرد با لفظ درست می‌شود۶؟»
حذف شرط «مسلمان بودن و سوگند به قرآن كریم» نیز كه بند دیگری از مصوبه انجمنهای ایالتی و ولایتی بود، با هدف مقابله با ارزشهای اسلامی در جامعه بود. بعضی صاحبنظران معتقدند در آن زمان حمایت شاه از اسرائیل شرط حمایت دولت كندی از حكومت پهلوی بود و نفوذ بهائیان در سه قوه، به ویژه در كانون قانونگذاری كشور، این شرط را تحقق می‌بخشید و برای فراهم ساختن زمینه این «نفوذ»، حذف قرآن و حذف «مسلمان بودن» ضرورت داشت.۷
نقش حضرت امام در روشن ساختن اهداف واقعی شاه و گوشزد كردن رسالت خطیر علما و حوزه‌‌های علمیه در این شرایط كارساز بود. تلگرافها و نامه‌های سرگشادهٔ اعتراض علما به شاه و اسدالله علم، موجی از حمایت اقشار مختلف مردم را در پی داشت. گفتنی است لحن تلگرافهای امام خمینی به شاه و نخست‌وزیر تند و هشدار دهنده بود.
حكومت ابتدا به تهدید و تبلیغ علیه روحانیت اقدام كرد؛ اسدالله علم در یك نطق رادیویی گفت: «دولت از برنامه اصلاحی كه در دست اجرا دارد عقب‌نشینی نمی‌كند»! با وجود این، دامنه قیام رو به فزونی نهاد. در تهران، قم، و برخی شهرهای دیگر بازارها تعطیل و مردم در مساجد به حمایت از حركت علما گرد آمدند. یكماه و نیم پس از آغاز ماجرا، دولت یك گام عقب نشست و در ۲۲ آبان با ارسال پیام مكتوب به علما درصدد دلجویی از آنان و توجیه عملكرد خود برآمد. امّا با شناختی كه از انعطاف‌ناپذیری امام داشت، از ارسال پاسخ برای ایشان خودداری كرد. برخی از علمای حوزهٔ علمیه موضع دولت را قانع كننده تشخیص داده و خواستار پایان قیام شدند، اما امام خمینی سرسختانه مخالفت كرد. امام می‌گفت كه دولت باید رسماًَ لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی را لغو كرده و خبر آن را منتشر كند. ایشان در بیانیه‌ای كه در پاسخ به سؤال اصناف و بازاریان قم صادر كرد صریحاً هدفهای رژیم را از این مصوبه نفوذ عناصر بهایی و جاسوسان اسرائیلی در تشكیلات دولت دانست و با صراحت اعلام داشت: «ملت مسلمان تا این خطرها رفع نشود سكوت نمی‌كند و اگر كسی سكوت كند در پیشگاه خداوند قادر مسئول و در این عالم محكوم به زوال است». در همین بیانیه، امام خمینی به نمایندگان مجلسین سنا و شورا نسبت به تصویب لایحهٔ پیشنهادی دولت هشدار داد و نوشت: « ملت مسلمان و علمای اسلام زنده و پاینده هستند و هر دست خیانتكاری كه به اساس اسلام و نوامیس مسلمین دراز شود قطع می‌كنند».۸
سرانجام حكومت تن به شكست داد و در ۷ آذر ۱۳۴۱ هیئت دولت، مصوبه قبلی را لغو و خبر آن را به علما و مراجع تهران و قم اطلاع داد. علم در نامه خود خطاب به علما و روحانیون معترض نوشت:۹ «بعد العنوان، عطف به مرقومه جنابعالی و سایر آقایان روحانیون ومراجع محترم موضوع انتخابات انجمنهای ایالتی و ولایتی در جلسه هیأت دولت مطرح و تصویب شد كه تصویب نامه‌‌ی مورخه ۱۴/۷/۱۳۴۱ قابل اجرا نخواهد بود.» نخست‌وزیر اسدالله علم
امام خمینی در نشست با علمای قم مجدداً بر مواضع خویش پای فشرد و لغو مصوبه در پشت درهای بسته را كافی ندانست و اعلام كرد تا زمانی كه لغو آن در رسانه‌ها پخش نشود، قیام ادامه خواهد داشت. در نتیجه روز ۱۰ آذر ۱۳۴۱ خبر لغو لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در روزنامه‌های دولتی منعكس شد، اما فردای آن روز امام در جلسه‌ای كه در منزل یكی از علمای قم برگزار شد، سخنانی فرمودند كه بر خلاف انتظار بود. در این جلسه در حالی كه همه از عقب‌نشینی دولت خوشحال بودند امام فرمودند: «تمام اینها خیمه‌شب‌بازی است، دروغ‌ است. اینها برنامه‌های اساسی‌تری برای این مملكت دارند و این شكلی كه عملی شده، فریب و نیرنگی برای شما علما است. باید در انتظار توطئه‌های بزرگتری باشید و من به شما اعلام خطر می‌كنم.»۱۰

جان پركینس/ مترجم: توحید احمدی
پی‌نویس:
۱. اصلاحات مورد نظر از تأكیدات دولت كندی بود كه در انتخابات پائیز ۱۳۳۹ ش. به پیروزی رسیده بود. كندی پس از ورود به كاخ سفید دكترین معروف خود «اصلاحات برای صلح» را انتشار داد. این استراتژی كه تمامی تأكید خود را متوجه كشورهای ثروتمند و نفت‌خیز جهان سوم كرده بود، قبل از ایران در آرژانتین، مكزیك و برزیل نیز به اجرا درآمد. ایجاد تغییرات در نظامی سیاسی و اقتصادی كشورها به منظورتضمین دوام و بقای سیاسی دولتهای وابسته به كاخ سفید، خمیر مایه دكترین كندی بود.
۲. سفر ۲۰ بهمن ۱۳۴۰ «چستر پاولز» ـ مشاور كندی در امور آسیا و آفریقاـ به تهران برای اعلام حمایت امریكا از تصویب قانون اصلاحات ارضی صورت گرفت.
۳. علی امینی در ۱۶/۲/۱۳۴۰ متعاقب استعفای جعفر شریف امامی به نخست‌‌وزیری رسید.
۴. لیندون جانسون ـ معاون كندی‌ـ طی سفر شهریور ۱۳۴۱ خود به تهران و دیدارش باعلم، وی را در پیشبرد اقداماتش راهنمایی و حمایت كرد.
۵. حدیث بیداری؛ حمید انصاری؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ ص ۳۷.
۶. سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم ؛ ۲۶ فروردین ۱۳۴۳؛ كوثر؛ مجموعه سخنرانی‌های امام، جلد اول، ص ۱۳۲.
۷. حدیث بیداری؛ همان
۸. «صحیفه نور»؛ جلد یك؛ ص ۳۳.
۹. قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواك؛ مركز بررسی اسناد تاریخی؛ ج ۱؛ ص ۲۰.
۱۰. نهضت امام خمینی؛ سید حمید روحانی؛ مركز اسناد انقلاب اسلامی؛ ۱۳۷۲؛ ص ۱۷۵.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی