فرسایش بادی و توسعه بیابان

فرسایش بادی به دو صورت در "روبش باد درونی " و "سایش" است. در جاهایی از سطح زمین که پوشیده از ذرات ریز و ناپیوسته و عاری از رطوبت و پوشش گیاهی است، جریان هوا می‌تواند ذرات را با خود حمل کند. باد بردگی تا رسیدن به سطح ایستایی ادامه می‌یابد. در جاهایی که زمین از ذرات ریز (لای و ماسه) و درشت (شن و قلوه سنگ) درست شده است، باد بطور انتخابی ذرات ریز را حمل می‌کند و ذرات درشت به تدریج به صورت پوشش ممتدی در می‌آیند که اصطلاحا "سنگفرش بیابان" نامیده می‌شود.
این پوشش از فرسایش بیشتر سطح زمین توسط باد و جلوگیری می‌کند. ذراتی که بوسیله باد حمل می‌شوند پس از برخورد به موانعی که بر سر راه آنها قرار دارند، موجب سایش سطح آنها می‌شوند. قطعات و تکه سنگهای پراکنده ، بیرون زدگیها و حتی موانع مصنوعی از قبیل ساختمانها، دیوارها، تیرهای برق یا تلفن ممکن است در معرض سایش بادی قرار گیرند. سایش معمولا بر اث برخورد ذراتی که نزدیک سطح زمین حرکت می‌کنند، انجام می‌گیرد.
هر چه سرعت باد بیشتر باشد ذرات را به ارتفاع زیادتری بلند می‌کند، به فاصله دورتری می‌برد و بالاخره ذرات بزرگتری را حمل می‌کند ذرات حمل شده بوسیله باد ، مخصوصا بادهای قوی ، به دو بخش بار بستری و باد مطلق تقسیم می‌شوند. بار بستری شامل ذرات درشتی است که یا در سطح زمین می‌غلتند یا به فاصله کوتاهی پرتاب می‌شوند.
● رسوبات بادی
با کم شدن باد ، ذرات برجای گذارده می‌شوند این رسوبات معمولا "جور شده" (یک اندازه) هستند. بطور کلی ذرات درشت تر و در حد ماسه معمولا به شکل تپه ماسه‌ای (تلماسه) و دانه‌های ریزتر به صورت افقی (لس) ته نشین می‌شوند. رسوبات بادی را "باد رفت" هم می‌گویند.
● تلماسه
در هر منطقه که باد قوی دایمی یا موقتی و ماسه وجود داشته باشد، عموما تلماسه تشکیل می‌شود. تلماسه‌ها در صحراها ، سواحل دریاها و دریاچه‌ها و حتی کناره رودخانه‌ها تشکیل می‌شوند. به این ترتیب بار بستری باد موقتی با مانعی کوچک ، مثل یک بوته گیاه یا یک سنگ ، روبرو می‌شود از حرکت باز می‌ایستد. تلماسه‌ها پس از تشکیل در محل خود ثابت می‌افتند. این عمل ضمن جابجا نمودن تلماسه باعث می‌شود که سطح عقبی تلماسه همواره شیبی تندتر از سطح جلویی (رو به باد) داشته باشد.
این زاویه تند در "زاویه قرار" نام داشته و حدود ۳۰ تا ۳۵ درجه متغیر است. جابجایی تلماسه گاه به ۱۰ تا ۲۰ متر در سال می‌رسد. بخشهای مهمی از شهرها و روستاهای حاشیه کویرهای ایران در معرض هجوم و پیشروی تلماسه‌ها قرار دارند. تلماسه‌های نیم فعال در طول سواحل و در آب و هواهای مرطوب فراوان‌اند. در این نقاط گاه تلماسه بر اثر رشد گیاهان بطور طبیعی کاملا تثبیت شده‌اند.
● لس
از ته نشین شدن ذراتی که به صورت معلق و بوسیله باد حمل می‌شوند لس بوجود می‌آید. لس رسوبی است بادی که از ذرات یکنواخت ، ناپیوسته و معمولا گوشه‌دار یا نیمه گوشه‌دار تشکیل شده است. لس اصولا فاقد لایه بندی است و اندازه ذرات آن در حد لای ، همراه با کمی رس و گاهی ماسه است. جنس کانیهای موجود در لس بیشتر از کوارتز ، فلدسپات ، کلسیت ، دولومیت ، میکا و کانیهای دارای آهن و منیزیم و کانیهای رسی است. رنگ لس به علت هوازدگی شیمیایی کانیهای آهن‌دار و ایجاد اکسیدهای آهن ، معمولا زرد و قهوه‌ای است. گوشه‌دار بودن ذرات اغلب لس‌ها سبب تخلخل زیاد آنها می‌شود، تا حدی که تخلخل ممکن است به ۵۰ درصد برسد.
گرچه لس دارای ذرات ناپیوسته و فاقد سیمان به معنی واقعی است، ولی وجود ریزتر موجب چسبندگی دانه‌ها به یکدیگر می‌شود و به همین جهت اغلب حفاریها و برشهای که در لس ایجاد می‌شود حتی تا زاویه ۹۰ درجه نیز پایدار است. برخی از لس‌ها منشا یخچالی دارند. رسوبات لس در نقاط مختلف ایران نیز وجود دارد. قسمتهای نسبتا وسیع و پراکنده‌ای از تپه ماهورهای دانه‌های البرز در گیلان و مازندران به خصوص در گرگان و غرب کپه داغ از رسوبات لسی پوشیده شده است.
● بیابان و گسترش مناطق خشک در ایران
شرایط اقلیمی کشور ما سبب شده است تا بخش عمده‌ای از ان در قلمرو مناطق خشک قرار گیرد. در این مناطق بارندگی اندک و سالانه ۳۰ تا ۲۵ میلیمتر است از سوی دیگر شدت تابش آفتاب و وزش بادهای شدید سبب تشدید تبخیر شده و این مسئله کمبود رطوبت را محسوستر می‌سازد.
امروزه در بسیاری از مناطق بیابانی کشور ما حرکت ماسه‌های روان نه تنها در عرصه مراتع به چشم می‌خورد بلکه این پدیده مشکلی در راه اجرای پروژه‌های کشاورزی ، راه سازی ، شهر سازی توسعه مراکز صنعتی و دیگر پروژه‌های عمرانی است و از این طریق خطوط ارتباطی و منابع ارزشمند اقتصادی را تهدید می‌کند. این فرآیند در نهایت مشکلات اجتماعی خاصی چون رها ساختن زمین و کوچ روستائیان را به شهرها در پی دارد.
● تثبیت ماسه های روان در ایران
کار تپبیت ماسه‌های روان در ایران عملا از سال ۱۳۴۴ و در سطحی معادل ۱۰۰ هکتار در منطقه حادث آباد سبزوار در استان خراسان آغاز گردید. کسب نتایج چشمگیر اجرای برنامه‌های تثبیت ماسه و ثمرات حاصل از آن به حدی بود که سبب گردید تا این کار به سرعت در سایر مناطق بیابانی و مستعد کشور نیز توسعه یابد.

منبع : وبگاه کویرهای ایران