زندگی فراسوی اقتصاد و سیاست

شادیا بی‌دروری آکادمیسین و مفسر سیاسی کانادایی است که تباری مسیحی مصری دارد. او ابتدا در دانشگاه کالگاری و سپس در دانشگاه رجینا به تدریس فلسفه و علوم سیاسی پرداخته است. او صاحب کرسی پژوهشی کانادا در عدالت اجتماعی در دانشگاه رجیناست. در این مقاله بی‌دروری به بررسی نظری و انضمامی مختصری درباره موقعیت جامعه مدنی و شعار هواداری از آن در عصر ما دست زده است. عالمان سیاست و جامعه‌شناسان از هنگام سقوط اتحاد شوروی، در حال ستایش از جامعه مدنی بوده‌اند. توضیح آنها این است:
ـ جامعه مدنی حوزه آزادی و همکاری داوطلبانه است؛ جامعه مدنی ظهور اجتماعی‌بودن انسان است؛ جامعه مدنی نشانه‌ای مطمئن از این است که انسان‌ها به‌طور طبیعی اجتماعی‌‌اند و قادرند در غیاب قدرت قاهر دولت، با هم همکاری کنند؛ جامعه مدنی شاهدی بر این است که زور سیاسی برای ایجاد نظم ضروری نیست؛ و به‌طور خلاصه، جامعه مدنی گواهی بر قابلیت انسان برای ایجاد نظم خودانگیخته است. متاسفانه، این قابلیت طبیعی انسان به‌طور بی‌رحمانه‌ای، به وسیله دولت توتالیتر شوروی در اتحاد شوروی سابق سرکوب شد. و اکنون این دولت توتالیتر برچیده شده است و قلمروهایی که زمانی این ابرقدرت سابق را می‌ساختند، به مخمصه افتاد‌ه‌اند و نظم و مدنیت خود را از دست می‌دهند.در قرن هفدهم، جامعه مدنی اصطلاحی بود که فیلسوفانی مانند جان لاک به کار می‌بردند تا نظم سیاسی را از وضع طبیعی افتراق دهند. لاک معتقد بود که جامعه به خودی خود طبیعی است، اما نظم سیاسی، طرحی مصنوعی است. لاک، به عنوان پدر لیبرالیسم سیاسی، این تمایز مهم میان دولت و جامعه را به برای سنت سیاسی لیبرال به میراث گذاشت.
در قرن نوزدهم هگل که تمایز میان دولت و جامعه را به میراث برده بود، عنوان جامعه مدنی را به آن اطلاق می‌کرد. هگل مدعی بود که لیبرالیسم دولت را به عنوان همبستگی منافع دوجانبه تلقی می‌کند و با انجام این کار در تمایز دادن آن از جامعه مدنی درمی‌ماند. جامعه مدنی حوزه خانواده، کلیسا، انجمن‌های حرفه‌ای، شرکت‌ها، باشگاه‌ها و سایر انجمن‌های بر اساس علایق و منافع دوجانبه است. جامعه مدنی جزئی، کثرت‌گرا و متنوع است. برعکس بنیاد دولت بر اصولی جهانشمول است که همه بدون توجه به علایق، مذهب یا پایگاه خاص‌شان به آن سرسپرده‌اند.
از نظر هگل، دولت بر اساس خودخواهی و منافع دوجانبه ساخته نمی‌شود، بلکه بر اساس وفاداری مخلصانه به اصول و اشتیاق به فدا کردن زندگی برای این ایده‌آل‌ها بنا می‌شود. بنابراین او گمان می‌برد که دولت برتر از جامعه مدنی است. جامعه مدنی در مقابل دولت، مانند امری خودخواهانه به نظر می‌رسید. هگل به‌رغم تحقیری که درباب جامعه مدنی روا می‌داشت، این ایده لیبرال را که دولت باید جامعه را به حال خود رها کند و در امورش دخالت نکند، حفظ کرد.
اما ضایعه ایجاد شده بود. رومانتیک کردن دولت به وسیله هگل، راه را برای دولت‌های تامه یا تام‌گرا گشوده بود- دولتی که خودش را حاکم مطلق می‌داند، دولتی که هر چیز در جامعه مدنی را به منقاد خود درمی‌‌‌‌‌آورد، دولتی که جامعه مدنی را به وسیله‌‌ای برای غایات خود بدل می‌کند، دولتی که در هر جنبه‌ای از زندگی دخالت می‌کند؛ دولتی که جامعه مدنی و نظم خودانگیخته آن را خفه می‌کند. دولت تام‌گرا دشمن بازار، کلیسا و کنیسه‌ها بود؛ این دولت تعلیم و تربیت، ارتباطات، رسانه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی تحت تسلط خود داشت.
کارل مارکس، منتقد تمایز هگلی میان دولت و جامعه مدنی بود و دیدگاه لیبرال از جامعه مدنی را به عنوان حوزه آزادی که باید مستقل از دخالت دولت بماند، رد می‌کرد. تا زمانی که اقتصاد بازار به جامعه مدنی تعلق داشت، بیرون از حوزه سیاست می‌ماند و مصون از کنترل آن. از دیدگاه مارکس، این نظر چیزی جز شگردی کاپیتالیستی نیست که ادامه استثمار اقتصادی را در غیاب قدرت ممانعت‌کننده دولت امکان‌پذیر می‌کند. مارکس جامعه مدنی را به بازار تقلیل داد و استدلال کرد که همه همبستگی‌های دیگر درون جامعه مدنی صرفا بازتاب‌هایی از نیروهای بازارند.
مارکس در زمانه و عصر ما محبوب نیست. او الهام‌بخش خونین‌ترین انقلاب قرن بیستم بود. اما او همچنین الهام‌بخش اصلاحات بزرگی در دنیای صنعتی غربی بوده است. اصلاحاتی مانند حداقل دستمزد، حداکثر ساعات کار، اتحادیه‌های کارگری، ممنوعیت کار کودکان، و تعلیم و تربیت با هزینه عمومی بی‌عدالتی‌هایی سیستم کاپیتالیستی را تعدیل و بقای آن را امکان‌پذیر کرده است. طعنه‌آمیز این است اگر واقعا بخواهیم اقتصادهای سرمایه‌داری را حفظ کنیم، باید به بزرگ‌ترین منتقدان آن گوش فرا دهیم و این اقتصادها را بر اساس نظرات آنها اصلاح کنیم. دولت رفاه اجتماعی کانادا نمونه کلاسیکی از این است که چگونه خطاهای کاپیتالیسم به‌وسیله ایده‌های سوسیالیستی تعدیل می‌شود.
سقوط کمونیسم در اروپای شرقی سرزندگی و حق‌به‌جانبی اخلاقی کاپیتالیسم را دوباره حیات بخشیده است. جامعه مدنی به شعار پیکار برای طرفداران کاپیتالیسم آزاد بدل شده است. این اصطلاح بی‌عدالتی‌های کاپیتالیسم بی‌مهار را پنهان می‌کند و کاپیتالیسم را در کسوتی از جامعه مدنی - آزادی، تنوع، تکثر، فردیت، ابتکار، و همکاری جمعی- عرضه می‌کند.برای همین است که باید در مورد سیاستمدارانی که بیش از حد به مدح و ثنای جامعه مدنی می‌پردازند، محتاط باشیم. جامعه مدنی به شعار طرفداران سرمایه‌داری آزاد بدل شده است. این اصطلاح، در دستور کار دست‌راستی‌ها امپریالیسم را بازار پنهان می‌کند. این برنامه مصمم است که همه زندگی - تعلیم و تربیت، بهداشت، علوم، و هنرها- را به کالاهایی دستخوش نیروهای بازار تقلیل دهد.
ما واداشته می‌شویم که باور کنیم که هر نوع دخالت دولت در اقتصاد کاپیتالیستی، صرفا تخریب تام‌گرایانه‌ شکوفایی ارزشمند نظم خودانگیخته است. اما هر نظم خودانگیخته‌ای عادلانه یا مطلوب نیست. امپریالیسم مطلق اقتصاد بازار مطلوب نیست، زیرا بازار نمی‌تواند پرارزش‌ترین فعالیت‌های زندگی متمدن را تداوم بخشد. برای مثال زوال فیلمسازی در هالیوود مستقیما به اتکای فزاینده آن به نیروهای بازار مربوط است. دانشگاه‌های کانادا به سرعت در جهت مشابهی در حال حرکت هستند، آنها با اشتیاق‌شان برای مربوط کردن پژوهش‌‌های‌شان به سلطه فزاینده بازار خودشان و کیفیت آموزش‌شان را بی‌اعتبار کرده‌اند. سلطه اقتصاد بازار نه تنها نامطلوب است، بلکه ناممکن است.
اقتصاددانان Laissez- faire که بر آزادی از دخالت دولت تاکید می‌کنند، ریاکارند. هیچکس به اندازه شرکت‌های بزرگ بر کمک دولت و منابع آن تکیه ندارد. زندگی سیاسی ما عمدتا نزاعی میان شرکت‌های بزرگ و دولت بزرگ است. طرفداران جدید جامعه مدنی، مانند مایکل والزر (نظریه‌پرداز سیاسی لیبرال آمریکایی)، اعتقاد دارند که جامعه مدنی چیزی بیش از بازار است و زندگی اجتماعی چیزی بیش از سیاست.
آنها می‌خواهند کثرت و تنوع همبستگی‌های انسانی را تجدید حیات بخشند که هگل زمانی که از اصطلاح جامعه مدنی استفاده می‌‌کرد، می‌طلبید.
آنها اعتقاد دارند که تنها تنوع همبستگی‌های محکم است که می‌تواند در تعدیل قدرت بازار از یک طرف و دولت از طرف دیگر موفق شود. اما تا به حال، این نظر تنها تفکری آرزومندانه است.

شادیا بی‌دروری / ترجمه: بهار خراسانی
Calgary Herald, May ۱۶, ۱۹۹۸

منبع : روزنامه کارگزاران