سلامت روانی جامعه را دست کم گرفته ایم

درحالی که برخی مسئولان و دست اندرکاران حوزهِ بهداشت بر این باورند که حدود ۲۱ درصد یا ۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور هر لحظه از یک کسالت روانپزشکی رنج می برند، برخی از کارشناسان پا فراتر گذاشته و معتقدند شیوع اختلالات روانپزشکی و روانپریشی در کشور ما به دلیل شرایط سخت و دشوار زیست محیطی، روانی، اقتصادی و اجتماعی طیف گسترده ای از آحاد جامعه را گریبانگیر خود ساخته است.
با وجود این همچنان به دلیل نادیده گرفتن سهم سرانه سلامت روان در بودجهِ جاری وزارت بهداشت و ضعف پوشش بیمه ای و حمایتی لازم و مناسب در این بخش شاهد افت کیفیت خدمات رسانی به این قبیل بیماران در کشورمان هستیم.
کارشناسان به تجربه دریافته اند این مسا له در طول چندسال اخیر به ویژه به دلیل ناکافی بودن بودجهِ تخصیصی لازم به این بخش، بیمارستان های تخصصی روانی را در خطر بسته شدن قرار داده است.
بر همین اساس سیاست وزارت بهداشت مبنی بر حذف بیمارستان های تخصصی روانپزشکی و تنها تخصیص ۱۰ درصد از تخت های بیمارستان های عمومی با ضریب اشغال تخت زیر ۷۵ درصد برای بستری کردن بیماران روانی است. این کاستی ها و خلا‡ پوشش حمایتی لازم از بیماران روانی وقتی بیشترمی شود که بدانیم نرخ حق ویزیت روانپزشکان و متخصصان اعصاب و روان در بخش های خصوصی هم به حدی بالاست که به تعبیر کارشناسان می توان گفت حمایت ها از این قبیل بیماران درحد صفر است.
شاید از این روست که کارشناسان در شرایط کنونی تنها راه حل اساسی برای کاهش بار بیماری های روانی و آسیب های اجتماعی ناشی از آن را تنها و تنها در پیشگیری از بیماری های روانی می دانند.
● فشارهای عصبی پیرامون ما
محققان معتقدند فردی که از یک بیماری روانپزشکی رنج می برد در حیطه رفتاری، روابط بین فردی و در انطباق با شرایط زندگی در مواجهه با استرس و ناگواری های زندگی ثانویه به بیماری های دیگر طبی و پزشکی واکنش هایی نشان می دهد که باعث عدم انطباق فرد شده و درنهایت منجر به افت عملکرد در زندگی شخصی وی می شود.
ثریا اعتمادی، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی در این باره می گوید: فشارهای عصبی و روانی که همه روزه ما به طور پراکنده شاهد آن هستیم، نگرانی های افراد نسبت به محیط کار، خانواده و اجتماع باعث می شوند که همهِ ما از هنگام بیداری صبحگاهی تا هنگام شامگاه به صورت پراکنده با هیجان ها، تنش ها، استرس ها و نگرانی هایی مواجه باشیم که گاهی شاید این فشارهای روانی با وضعیت بدنی، عصبی و روانی ما متناسب باشد که به آن استرس بی خطر می گوییم.
وی می افزاید: زمانی که ما استرس را تجربه می کنیم بدن انسان هورمون هایی به نام کورتیکول و هورمون های غده فوق کلیوی ترشح می کند که ضربان قلب یا فعالیت های بدنی انسان را تحت تا ثیر قرار می دهند که با پایان یافتن استرس وضعیت بدن به حالت طبیعی خود بازمی گردد اما وقتی میزان استرس های وارده زیاد باشد و فرد در معرض استرس های مداوم قرار گیرد نشانه های جسمی و ذهنی برای فرد به وجود می آید که این نشانه ها می تواند همچون اضطراب، افسردگی، تپش قلب، دردهای عضلانی، اختلالات جسمانی، سردرد، پرخاشگری، سوزش سرمعده و ناراحتی هایی از این قبیل باشد. واکنش های رفتاری شایع که بیشتر به صورت افسردگی در افراد جامعه ایران بروز می کند شامل کسالت، بی حالی، ناامیدی، احساس نارضایتی از زندگی شخصی، اجتماعی و خانوادگی است.
به طور کلی استرس ها در دو دستهِ بیرونی یا درونی جای می گیرند استرس های بیرونی همان استرس هایی است که از محیط کار و جامعه به فرد آسیب می رساند و استرس های درونی مشکلات و فشارهایی است که فرد از ناحیه خودش به روح و روان خود آسیب می رساند.
محققان معتقدند متا سفانه در ایران به رغم استرس های بیرونی بیشتر افراد در معرض آسیب ها و اختلالات ناشی از استرس های درونی خود قرار دارند و واکنش های افراطی، درگیری با مسائل جزئی، اضطراب، بدبینی، نارضایتی و... از این جمله اند.
بنا بر آمارهای موجود حدود ۲۱ درصد یعنی ۱۵ میلیون نفر در کشور ما هر لحظه از یک نوع کسالت روانپزشکی رنج می برند که ۱۴ درصد آن را جوانان تشکیل می دهند و ازاین تعداد به طور میانگین حدود ۶/۲۵ درصد آنان را زنان و ۹/۱۴ درصد را مردان تشکیل می دهند.
در این میان تنها ۶دهم درصد جمعیت دچار حالتی هستند که عوام به آن <جنون> می گویند.
اگرچه طبق تحقیقات انجام شده هیچ تفاوتی از نظر میزان ابتلا به بیماری های روانپزشکی در بین مردم شهر و روستا وجود ندارد اما همچنان رشد شهرنشینی، استرس خانوادگی، مشکلات اجتماعی، اقتصادی و خانواده از هم پاشیده از جمله عوامل زمینه ساز و نگهدارنده بیماری های روانپزشکی است که متخصصان این رشته به آن باور دارند.
دکتر سیده مریم وحدت شریعت پناهی، استادیار دانشگاه و متخصص بیماری های اعصاب و روان درمورد علت بیماری های روانی و شیوع گسترده آن در جامعه می گوید: به طور کلی علت شیوع بیماری های روانی و از جمله افسردگی ها در جامعه مختلف است بعضی از این بیماری ها ناشی از عوامل ژنتیکی در فرد است و ما نقش ژنتیک را به هیچ وجه نمی توانیم حذف کنیم ولی بعضی از این عوامل مانند استرسورهای اجتماعی یا واکنش های هیجانی که خانواده یا اطرافیان روی افراد می گذارند را می توان با کمی دستکاری محیط از میزان شیوع اختلالات روانپزشکی روی افراد کاهش داد.
وی تصریح می کند: هرچه جوامع رو به صنعتی شدن پیش می روند نقش استرسورهای اجتماعی روی میزان شیوع اختلالات روانپزشکی در افراد جامعه بیشتر می شود به طور مثال توقعاتی که یک جامعه روستایی از یک جوان روستایی دارد با توقعاتی که جامعه شهری از یک جوان شهری دارد متفاوت است و بالطبع چون توقعات بیشتر است استرس هم در جامعه شهری بیشتر و میزان شیوع این بیماری ها نیز گسترده تر است.البته نیازی به گفتن ندارد که برای کاهش استرسورهای اجتماعی یا درمان آن طبیعی است که باید حمایت های خانوادگی و اجتماعی را افزایش داد.
به گفتهِ ثریا اعتمادی کارشناس ارشد روانشناسی بالینی باید یاد بگیریم چگونه واکنش های خودمان را کنترل کنیم تا از عوارض جسمانی و روانی که متناسب با واکنش های، افراطی در ما به وجود می آید جلوگیری کنیم.
در همین حال دکتر شریعت پناهی به عنوان یکی از متخصصان این رشته درمورد راه حل درمان بیماری های روانی درجامعه معتقد است : باید ریسک فاکتورهای منجر به بروز استرسورهای اجتماعی را شناخت . فردی که از محیط خانوادگی منسجم و هماهنگی برخوردار است کمتر به محیط بیرون، دوستان ناباب، استفاده از مواد مخدر یا الکل سوق می یابد به بیان دیگر یک محیط خانوادگی امن و سالم فرد را کمتر در معرض آسیب های ناشی از استرسورهای اجتماعی بیرون قرار می دهد.
از سوی دیگر موضوع مهم اشتغال و بیکاری از مهم ترین عواملی است که کارشناسان از آن به عنوان یک عامل مهم در ایجاد استرس و بیماری های روانی در افراد یاد می کنند.
● درک واقعیت ها، انکار حقیقت ها
با اندکی توجه به خوبی می توان دریافت که مقولهِ بهداشت روانی و سلامت روان در جامعه ما سال های سال است که مغفول مانده و ازاین رو به ویژه در سال های اخیر زیربنای آن بسیار سست و متزلزل شده است.
در این باره کارشناسان معتقدند کمبود بودجه برای بیماران روانی، غیراستاندارد بودن تعداد تخت های روانی در کشور، حذف بیمارستان های تخصصی روان درمانی به علت درآمدزا نبودن و حتی ترس و خودداری برخی مسئولان بیمارستان ها از بستری کردن بیماران روانی منجر به افت کیفیت خدمات رسانی به این قبیل بیماران شده است.
برای درک بیشتر این واقعیت مهم کافی است تنها نیم نگاهی به نرخ تعرفه ها و ویزیت روانکاوی برخی متخصصان این رشته داشته باشیم. به طور مثال ویزیت روانکاوی یک بیمار مبتلا به یکی از اختلالات روانپزشکی برای مدت زمانی درحدود ۲۰ دقیقه تا نیم ساعت مبلغی حداقل به میزان ۲۰ هزار تومان است.
دکتر شریعت پناهی با اشاره به گران بودن هزینه های روانکاوی می گوید: متا سفانه اغلب این قبیل بیماران بیمه نبوده و سازمان های بیمه گر هم کمتر این هزینه ها و تعهدات را برعهده می گیرند و چون اغلب این قبیل بیماران هم توانایی پرداخت این هزینه ها را ندارند روانپزشکان هم نمی توانند وقت کافی برای روانکاوی این بیماران صرف کنند و آنها را بپذیرند درنتیجه به نوشتن یک نسخه دارویی بسنده می کنند.
این درحالی است که به گفته کارشناسان جلسات روانکاوی باید به فاصلهِ منظم، پی درپی و در مدت زمان کافی صورت پذیرد.
اعتمادی، کارشناس ارشد روانشناس بالینی در این باره تصریح می کند: به علت هزینه های بالای روان درمانی و بعضاً نگرش اشتباهی که در جامعهِ ما نسبت به بیماری های روانی وجود دارد متا سفانه اغلب بیماران به خاطر توان مالی اندک یا اصلاً مراجعه نمی کنند یا پس از دو یا سه جلسه درمان ادامهِ جلسات روان درمانی خود را رها می کنند. داستان کمبود امکانات بهداشت روانی موجود در کشور وقتی تلخ تر می شود که بدانیم سیاست وزارت بهداشت درحال حاضر بر این است که بیمارستان تخصصی روانپزشکی در کشور نداشته باشیم و براساس بخشنامه ای که از سوی این وزارتخانه صادر شد، بیمارستان های عمومی که ضریب اشغال زیر ۷۵ درصد دارند باید ۱۰ درصد تخت های خود را به بیماران روانی اختصاص دهند.
با وجود این به گفتهِ دکتر محمدتقی یاسمی، رئیس اداره بهداشت روان این وزارتخانه به دلیل درآمدزا نبودن و ترس، برخی از مسئولان بیمارستان ها از بستری بیماران روانی خودداری می کنند.
در همین حال دکتر سیدمؤ ید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت نیز بر این واقعیت مهم صحه می گذارد که درحال حاضر بخش های روانی موجود با جمعیت کشور همخوانی ندارد و در این بخش وزارت بهداشت با مشکلات زیاد و کمبودهای جدی روبه روست.
به بیان دیگر می توان گفت در ایران تعداد تخت های روانی بیمارستان ها با استانداردهای جهانی آن مطابقت ندارد.
در این میان سازمان تامین اجتماعی نیز با جمعیت ۲۶ میلیونی بیمه شدگان زیرپوشش خود که یک سوم جمعیت کل کشور را زیرپوشش دارد به عنوان دومین تولیدکننده درمان در سطح کشور تنها در بیمارستان شهید دکتر لواسانی خود دارای یک بخش مجزا با حدود ۸۰ تخت بستری مختص بیماران روانی است.
اگرچه این آمار از تعداد تخت های مختص بیماران روانی برای یک سازمان بیمه گر در مقایسه با تعداد تخت های موجود مختص این قبیل بیماران در سطح کشور در خور توجه و قابل اندازه گیری و مقایسه است، اما همچنان خلاء نسبی از نظر کمبود تخت های روانی در بیمارستان های ایران وجود دارد.
دکتر شریعت پناهی استادیار دانشگاه با انتقاد از ضعف چتر حمایتی از بیمارن روانی تصریح می کند: متا سفانه نبود حمایت کافی از بیماران روانی باعث می شود که ریسک بیماری های روانی در جامعه افزایش یافته، بیماری شدت یابد و خانواده ها متلاشی شوند.
این درحالی است که به گفته کارشناسان اگر از این قبیل بیماران حمایت های کافی صورت پذیرد هزینه ای که صرف سرمایه گذاری در این بخش می شود بسیار کمتر از هزینه های ناشی از متلاشی شدن خانواده ها و در معرض بیماری قرار گرفتن سایر افراد خانواده و اجتماع است.● یک پدیده و هزار مسا له
برخی کارشناسان بودجه اختصاصی سازمان مدیریت و برنامه ریزی را برای بیماران روانی کمتر از نیازهای واقعی این بیماران می دانند. کارشناسان به تجربه دریافته اند این مسا له در طول چند سال اخیر بیمارستان های روانی را با کمبود بودجه و در معرض خطر بسته شدن قرار داده و از طرفی با افت کیفیت خدمات رسانی به این بیماران روبه رو کرده است.
دکتر انوشیروان محسنی نایب رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی هم بر پایین بودن میزان بودجهِ تخصیصی به بیماران روانی اذعان دارد و در این باره می گوید: بیمارستان های روانی متا سفانه در کشور ما درحد استانداردهای جهانی نیست و کمک دولت هم درحدی نیست که پاسخگوی نیازهای جامعه در این زمینه باشد.
وی با اشاره به ردیف بودجه ای که دولت برای کمک به بیمارستان های روانی و سوختگی درنظر گرفته تصریح می کند: به هرحال این ردیف بودجه ای هم درحدی نیست که جوابگوی نیازمندی های بیماران روانی و سوختگی باشد و از آنجایی که اغلب این بیماران از اقشار ضعیف و مستمند جامعه هستند به دلیل فقر مالی و فقر آگاهی از دانش پزشکی همواره در معرض مخاطرات ناشی از دریافت نکردن به موقع دارو، کوتاهی در مراقبت های جدی روانپزشکی و در نهایت تشدید بیماری قرار می گیرند.
نایب رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس معتقد است اگر چه مجلس سال گذشته به ردیف های اعتباری مختص بیماران روانی در فصل بودجه بهداشت و درمان رقمی اضافه کرد ولی این رقم باز هم پاسخگو نیست و مجلس بر این عقیده است که باید این بیماران صد در صد رایگان درمان شوند ضمن اینکه در منزل مورد مراقبت و معاینه و پایش پزشکی قرار گیرند.
دکتر محسنی اضافه می کند: این قبیل بیماران باید تحت پوشش کامل قرار بگیرند و جزو بیماران خاص منظور شوند و همچنان که سال گذشته توانستیم بیماران ام.اس و سرطانی را به بیماران خاص اضافه کنیم امسال هم پیشنهاد ما این است که بیماران روانی را هم به مجموعه بیماران خاص اضافه نماییم.
حمایت ها؛ در حد صفر
به طور کلی چنین استنباط می شود مسا له کمبود بودجه و همچنین ضعف حمایت های اجتماعی و نیز حمایت نکردن بیمه ها از بیماران روانی خدمات رسانی به این بیماران را در کشور ما دچار بحران جدی کرده است.
از سویی دیگر با افزایش بار بیماری ها و آسیب های روحی و روانی در سطح جامعه راهکار پیشنهادی کارشناسان و متخصصان این فن در زمینه پیشگیری از بیماری روانی راه حلی منطقی تری به نظر می رسد.
تحقیقات نشان می دهد نیمی از افرادی که در کشورهای توسعه یافته و ۹۰ درصد افرادی که در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند در صورت مبتلا شدن به بیماری های روانی از مراجعه به پزشک خودداری می کنند زیرا برخی از آنها خودشان را مریض نمی دانند و برخی دیگر به علت برچسب خوردن از مراجعه به پزشک خودداری می کنند.
ثریا اعتمادی به عنوان یک روانشناس بالینی در این باره می گوید افراد با مشاهده کوچکترین بیماری و مشکل جسمانی درصدد رفع آن برمی آیند ولی توجهی به روح و روان خود ندارند حال آنکه مهم ترین اصل در مورد سلامت روانی افراد پیشگیری است.
به گفته وی پیشگیری از بیماری های روانی هم بهتر و هم امکانپذیرتر است چون درمان این قبیل بیماری ها اغلب بسیار طولانی مدت و همراه با عوارض و وابستگی های خاص دارویی است که به مرور زمان فرد را از ادامه درمان باز می دارد. از این رو به اعتقاد وی افراد باید مرتب خود را در برابر استرس ها، واکنش ها و توانایی های خود چک کنند و از بی حوصلگی ها، بی قراری ها، پرخاشگری، کدورت و عصبانیت و... پیشگیری کنند.
در همین حال دکتر شریعت پناهی هم اگر چه بسیاری از توصیه های روانپزشکان، جامعه شناسان و روانشناسان را در مورد پیشگیری از آسیب های روحی و روانی متا سفانه دور از واقعیات و دسترسی در جامعه ما می داند ولی معتقد است برخورداری از یک حداقل امنیت اقتصادی ، اجتماعی و شغلی نقش به سزایی در کاهش استرس ها و بیماری های روحی و روانی در سطح جامعه ما دارد. به اعتقاد وی وقتی انرژی یک جوان به سمت کار، اشتغال و تحصیل معطوف نشود طبیعی است که به سمت اعتیاد، بی بندوباری، خودکشی و بیماری های روانی کشیده می شود.
در هر حال روانشناسان و متخصصان حوزه بهداشت و درمان مهم ترین وظیفه دستگاه های مسئول در این بخش را افزایش مقاومت افراد در مقابل استرس ها و آسیب های روحی، روانی و اجتماعی می دانند.
شاید از این رو است که دکتر محسنی، نایب رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی هم با اشاره به مواد ۸۴ و ۹۴ قانون اساسی پیشگیری و درمان بیماری ها و از جمله بیماری های روحی و روانی را از جمله وظایف و تکالیف قانونی دولت و به طور اخص وزارت بهداشت می داند.
با وجود این زمانی که هنوز کشور ما بالاترین آمار مرگ و میر ناشی از تصادف را به خود اختصاص داده و بیماری های روانپزشکی در زنان ۲ برابر شایع تر از مردان است و در حالی که همچنان بالا رفتن آمار اعتیاد و طلاق به عنوان یکی از فاکتورهای مهم در ایجاد بیماری های روانی مطرح بوده و همینطور ۱۴ درصد بیماران روانی را جوانان تشکیل می دهند پس چطور انتظار داریم که آمار بیماری های روانپزشکی در کشور کاهش یابد.

گزارش : شهلا محصل

منبع : هفته نامه آتیه