علت ناکامی احزاب در کشور ما

در طول تاریخ تشكیل احزاب در كشور اگر اعتراف كنیم كه هیچ گاه ما به معنای واقع كلمه حزب نداشته ایم و نداریم سخنی به گزاف نگفته ایم زیرا احزاب ما هرگاه تشكیل شده براساس روش صحیح و اصولی شكل نگرفته. احزاب، غالباً برای یك هدف خاص و توسط عده ای سیاستمدار كه بسیاری مورد تایید توده مردم نبوده اند تشكیل شده نه به عنوان یك تشكیلات فراگیر و دائمی.
جهت اثبات این مدعا كافی است احزاب كشور را در طول تاریخ از قبل از مشروطیت تا به امروز به طور خلاصه بررسی كنیم:
۱- قبل از نهضت مشروطه حزب سوسیال دموكرات كه در واقع شعبه ای از حزب دموكرات شوروی بود در ایران به طور مخفی و توسط روشنفكران و آزادیخواهان مهاجر مانند تقی زاده، حیدر عمواوغلی و... تشكیل شد و در تبریز و مشهد شعبه داشت و فعالیت های سیاسی خود را مخفیانه آغاز كرد.
۲- بعد از پیروزی مشروطیت دو حزب دموكرات و اعتدالیون تشكیل شد. گردانندگان و بانیان این دو حزب عمدتاً از رهبران مشروطه كه سمت نمایندگی مجلس را داشتند، بودند.
در حقیقت حزب دموكرات همان حزب دموكرات قبل از مشروطه بود كه پس از مشروطیت علناً فعالیت می كرد و البته درون این حزب شاخه ای شكل گرفت به نام كمیته انتقام كه در بعضی ترورها دست داشت.
۳- در سال های حدود ۱۳۱۰ هسته اصلی حزب توده به طور مخفیانه شكل گرفت و قبل از جنگ جهانی اول و دوره اختناق رضاشاه این حزب غیرقانونی اعلام شد و سران آنها معروف به ۵۲ نفر اكثراً دستگیر و زندانی شدند و عده ای از آنها به خارج گریختند.
۴- در سال های ۱۳۲۵ و پس از پایان جنگ اول در دوره نخست وزیری قوام السلطنه حزب دموكرات تشكیل شد. این حزب رسماً و قانونی فعالیت خود را آغاز كرد. فعالیت های این حزب عمدتاً حول محور مبارزه در جهت آزادسازی آذربایجان كه در سیطره حكومت خودمختار پیشه وری دست نشانده حزب توده و وابسته به شوروی بود دور می زد.
در حقیقت این حزب مقابله با حزب توده را در دستور كار خود داشت و در حقیقت قصد داشت با یك حركت سیاسی برخاسته از توده مردم به اهداف سیاسی خود نائل آید و دیدیم كه این حزب پس از خروج قوای شوروی و شكست پیشه وری به كار خود پایان داد.
۵- در سال های پس از جنگ جهانی اول و پس از خروج رضاشاه از ایران و ایجاد فضای مناسب برای فعالیت های سیاسی حزب توده فعالیت گسترده ای را در سطح كشور آغاز كرد و به طور علنی به كار خود ادامه داد ولی پس از كودتای ۲۸ مرداد حزب غیرقانونی اعلام و سران آن یا دستگیر یا به خارج پناهنده شدند.
در مجموع باید اذعان كنیم در طول تاریخ احزاب در كشور هیچ حزبی مانند حزب توده تشكیلات برنامه ریزی شده نداشت و در حقیقت حزبی بود با اصول و تشكیلات و سازمان حزبی جدا از اینكه راهشان صحیح بوده یا نه (به گفته و اقرار سران این حزب پس از انقلاب اسلامی مبنی بر وابستگی آنها به سیاست خارجی و خیانت به كشور).
۶- یكی دیگر از تشكیلات های حزبی در كشور در سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ كه از مجموعه چند حزب در یك مجموعه به نام جبهه ملی تشكیل شده بود بدون اغراق بهترین تشكیلات حزبی مردمی بود كه در تاریخ احزاب كشور ما تشكیل شد. این جبهه در دوران حكومت مردمی دكتر مصدق سكان سیاسی كشور را در دست داشت.
۷- در سال های ۱۳۳۶ تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی احزابی تشكیل شد با اهداف خاص و فرمایشی و پس از چندی منحل شد كه جهت رعایت اختصار از ذكر نامشان خودداری می شود.
۸- بعد از پیروزی انقلاب اسلامی كه زمینه تشكیل حزب و كانون های مردمی فراهم گشت متاسفانه فعالیت قابل ملاحظه ای صورت نگرفت.
حزب جمهوری اسلامی تنها تشكیلاتی بود كه به نام حزب شروع به كار كرد اما چندان فرقی با احزاب قبلی نداشت و به رغم حسن نیت سران حزب چون تشكیلات براساس تشكیلات حزبی و برنامه ریزی صحیح پی ریزی نشد چندان دوامی نكرد و كاری از پیش نبرد. در فاصله این سال ها تا پایان جنگ تحمیلی از حزب خبری نبود تا اینكه گروه هایی به فكر ایجاد حزب افتادند.
البته در این سال ها افرادی در صنف روحانی تشكیلاتی به نام روحانیت مبارز یا روحانیون مبارز داشتند كه تعداد افراد متشكله آنان از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی كرد.
گروه هایی كه در این سال ها تشكیل شد و اكنون هم وجود دارد مانند كارگزاران، جبهه مشاركت، آبادگران و... كه در یك كلام و به دلایلی كه خواهد آمد نمی توان این تشكیلات را حزب نامید زیرا تنها چیزی كه ندارند عضو است بلكه عده ای بنا به اهداف خاصی در جهت شركت در انتخابات دور هم جمع شده و فعالیت هایی می كنند كه برای مردم شفاف و مشخص نیست.

اسماعیل روحانی

منبع : ایران یکصد سال پس از مشروطیت