تأثیر ثروت در درون و بیرون

مقاله حاضر تحلیلی است از معنا و مفهوم دنیا و دنیادوستی و تفاوت میان این دو مقوله، نویسنده با اشاره به دعای امام زمان(عج): «اللهم ارزقنا توفیق الطاعه »، ویژگی ثروت خوب و سرمایه دار مطلوب را از نگاه معارف قرآن و اهل بیت بیان می کند که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● نگاهی به ثروت و دنیا طلبی
در بینش و نگرش ایرانی اسلامی، سرمایه دار بودن امری مطلوب و خوب نیست و اشعار و داستان های بسیاری از سرمایه داران و پولداران و بدگویی از سرمایه داری وجود دارد که گاه آدمی از شنیدن آن دچار ملالت می شود. به نظر می رسد که در سال های اخیر نوعی گردش و چرخش افراطی رخ داده و در آمارهایی که درباره ویژگی های شوهر خوب از دختران جوان گرفته شده سرمایه دار بودن شرط نخست شوهر مطلوب شمرده شده است. این چرخش هرچند که پاندولی و افراطی است و جای اما و اگرهای بسیاری نیز دارد ولی در اصل امری خوب است که می بایست با مدیریت و کنترل، آن را به سوی اعتدال سوق داد. این که سرمایه داری و داشتن ثروت و مال امری خوب شمرده شده جای شکرش را دارد و نباید از امید به بازسازی بینش و نگرشی مردم دست شست.
شاید بتوان علت گرایش منفی مردم ایران به ثروت و سرمایه داری، را در زهدگرایی افراطی و نقش تصوف در دوره های نخست تا نهم هجری جست جو کرد . البته برخی بر این باورند که ریشه آن را می بایست در همان ضرب المثل معروف ایرانی یافت که می گویند: گربه دستش به گوشت نمی رسد می گوید پیف پیف. اما از واقعیت و حقیقت نباید دور شد و نباید داوری نادرستی ارایه داد، گرچه نقش کوتاه دستی و خرما بر نخیل بودن تاثیر شگرفی درپدیداری اندیشه زشتی ثروت و سرمایه دار بودن داشته است ولی نباید نقش برخی از برداشت ها از آیات و روایات را نیز در این مسئله نادیده گرفت.
زهدگرایی تفسیر نادرستی یافته است. این که دنیا در آیات مذموم شمرده شده امری یقینی و تاثیرگذار در این نگرش و رویکرد ایرانی اسلامی است ولی مشکل از آن جا ریشه گرفته است که در این احادیث و روایات و حتی آیات جای دنیا دوستی و حب مال با دنیا و اصل آن جابه جا شده است. آن چه در روایات و آیات مذموم است دوستی دنیا است نه اصل دنیا که یکی از آثار صنع الهی و مقام و محل استقرار آدمی است. در این دنیاست که آدمی شخصیت خویش را کشت و داشت می کند و در رستاخیز برداشت می نماید.
به هر حال دنیا به عنوان واقعیت و امر و صنع الهی نمی تواند مذموم و ناپسند شمرده شود واصولا در مقام ارزش و ضدارزش قرار نمی گیرد و آن چه موجب می شود که داوری ارزشی و یا ضدارزشی درباره آن شود مسئله دوستی و پشت کردن به این معناست.
● مال و آب
مال به یک معنا آب و آبروی آدمی است و آدمی با آن جان می گیرد و به آرامش و آسایش می رسد به شرطی که گرفتار دوستی آن نشود و آن را چون آتشی در دل خویش قرار ندهد که نه تنها آرامش بلکه آسایش را از وی می رباید.
استاد حسن زاده آملی در درس خویش می فرمود: مثل ثروت و آدمی همانند آب و کشتی است. همان گونه که کشتی بی آب مفهوم و معنایی ندارد و تنها چند تخته و الوار به هم چسبیده و میخ شده است تن بی پول و ثروت این گونه است. اما همان گونه که آب برای کشتی مایه حیات و معنا بخشی است و بی آب کشتی معنا و مفهومی ندارد، اگر همین آب به درون کشتی رود مایه هلاکت و نابودی کشتی است. ثروت و مال نیز برای آدمی تا زمانی خوب است که بیرون باشد و آدمی همانند کشتی بر آن سوار باشد ولی هر زمانی که این آب به درون کشتی و این مال و ثروت به درون دل و جان آدمی نفوذ کرد آن گاه است که همانند کشتی در زیر آب می رود و جان بر سر مال می گذارد.
قرآن در سوره تکاثر و دیگر آیات از این ثروت حبی می ترساند و آن را همانند آتشی در درون می شمارد که شعله می کشد و شخص را نابود می کند.
● ثروت بد
ثروت بد آن است که در جان نفوذ کند و جان انسان شیفته آن شود و تعلق خاطری بدان یابد و کشتی وجود آدمی را غرق خود سازد. این گونه است که در شخصیت و رفتارها و کنش های وی تغییر ایجاد می شود.
در آیات بسیاری از نعمت زدگان سخن به میان می آید و خصوصیات آنان بیان می شود. آنان را کسانی می داند که معیار سنجش و داوری شان ثروت است و برای کسانی ارزش و منزلت قایل هستند که برخوردار از ثروت باشند وگرنه پست تر از بشر و حتی جانوران می شمارند.
نعمت زدگان، انسان های مترف و مسرف و مجرمی هستند که به خود و جامعه رحم نمی کنند. اینان در برابر قوانین می ایستند و در برابر حق قیام می کنند و خاستگاه همه زشتی ها و نابهنجاری های اخلاقی و اجتماعی هستند.
● ثروت خوب و سرمایه دار مطلوب
اما در برابر اینان، کسانی هستند که از ثروت به درستی بهره می برند و از کم و زیاد آن چه خدا به ایشان بخشیده در راه خدا و ترقی و تکامل خود و جامعه استفاده می کنند.
در دعای توفیق الطاعه صاحب الزمان(عج) که صاحب مفاتیح الجنان از مصباح کفعمی نقل می کند آمده است که آن حضرت در اشاره ای، سرمایه دار مطلوب و محبوب خدا را کسی می داند که نخست در شخصیت خویش بازسازی کرده و امر خودسازی را بر هر کار دیگری مقدم داشته است و به سخن دیگر مال و ثروت را ملاک داوری و ارزش گذاری نمی شمارد. از این رو برخلاف سرمایه داران پول پرست و پول دوست، اینگونه اشخاص مردمانی متواضع و فروتن هستند و مردم را به دلیل ناداری و فقر و بی نوایی، اراذل و اوباش نمی شمارند.
دومین ویژگی و صفت خوب این دسته از سرمایه داران مطلوب آن است که اهل گشاده دستی هستند و ثروت خویش را جمع و شمارش نمی کنند (تکاثر) بلکه می کوشند تا با گشاده دستی، دیگران نیز از این فیض و برکت الهی بهره مند گردند.
این گونه است که صاحب الزمان دوویژگی عمده و اساسی را به عنوان کلید رهایی انسان سرمایه دار از بدبختی و حب دنیا بر می شمارد. این دو کلید اساسی، یکی خودسازی با فروتنی و تواضع در برابر مردم و دیگری گشاده دستی است.
● حق سائل و محروم
این گشاده دستی و در برگرفتن دیگران، زمانی رخ می دهد که آدمی دارای سعه صدر بوده و از نظر بینشی خودسازی کرده باشد؛ از این رو امام(ع) گشاده دستی را پس از فروتنی و تواضع بیان می کند.
زمانی شخص به تواضع و فروتنی در برابر مردم هرچند فقیران و بی نوایان می رسد که بداند آن چه در دست اوست از آن خداست و اوست که مالک حقیقی می باشد و خداوند آن ثروت و امکانات را برای آزمون و یا واسطه فیض بودن در اختیار وی نهاده است.
در آیات قرآن به ویژه در دو سوره ذاریات و معارج از حق خاصی برای دو دسته از مردم در هر ثروت و مال مردم یاد شده است. این دو دسته از مردم در هر مالی که به دست هر کسی می رسد سهیم هستند و به عنوان حق می بایست آن را طلب کنند.
حق که در آیات قرآن بیان شده است افزون بر خمس و زکات است. به این معنا که از هر مال چه کم و چه زیاد که به دست انسان می رسد بخشی از آن متعلق به این دو دسته می باشد که قرآن از آنها به سائل و محروم یاد کرده است.
تقدیم سایل از آن روست که سایل آبروی خویش را می گذارد و محتاج تر و نیازمندتر است و دست نیاز به سوی دیگری دراز کرده است. به هر حال باید به این دو دسته از مردم از هر مالی کم یا زیاد کمک کرد و حق آنان را ادا نمود. در اینجا سخن از حق است یعنی امری که اگر بدان ها داده نشود در رستاخیز از آن پرسش می شود.
البته در دعای توفیق الطاعه از فقیران خواسته شده است که صبر و شکیبایی را در کنار قناعت اصل قرار دهند و به سبب نداری شکوه نکنند و قناعت طبع داشته باشند.
به هر حال سرمایه دار مطلوب دارای این ویژگی ها است که در این دعا بیان شده است. باشد که هر کسی از آن چه به دستش می رسد حق سائلان و محرومان را ادا کند و خود را مدیون آنان نسازد.

حسین عبداللهی

منبع : روزنامه کیهان