جایگاه کار و کوشش در آموزه‏های دینی

در قرآن كریم، آیات فراوانی آمده است كه زمین و طبیعت را به عنوان بستر آماده و مناسب برای امرار معاش، و میدان سعی و تلاش، معرفی می‏كند و در جاهای مختلف و متعدد به انسان، منت گذاشته و از مواهب و نعمت‏های مادی و طبیعی و تسخیر آن، برای استفاده و بهره‏برداری او سخن می‏گوید.
خمیره وجودی انسان از دو بعد مادی و معنوی «جسم و جان» معجون و تركیب یافته است، و هر یك از این دو بعد، برای رشد و بالندگی، به تقویت، انرژی و تغذیه سالم نیازمند می‏باشد، خدای متعال كه جهان هستی را خلق كرده و انسان را به عنوان گل سرسبد مخلوقات خود، معرفی و طبیعت را مسخّر او ساخته است، ابزار، وسایل و امكانات مورد نیاز در هر دو بُعد مادی و معنوی را در اختیار انسان قرار داده، راه سعادت و شقاوت، و صعود و سقوط را به او نشان داده است، ولی پیمودن راه، نوع زندگی و استفاده و بهره‏برداری از مواهب و نعمت‏های طبیعت را به خود او واگذار كرده و این انسان است كه باید در سایه تدبیر و تعقل و با سعی، تلاش و فعالیت‏های شبانه روزی، زمینه رشد، تعالی و تكامل در هر یك از دو بعد مادی و معنوی را برای خود و همنوعان خویش فراهم سازد.
● طبیعت بستر زندگی
در قرآن كریم، آیات فراوانی آمده است كه زمین و طبیعت را به عنوان بستر آماده و مناسب برای امرار معاش، و میدان سعی و تلاش، معرفی می‏كند و در جاهای مختلف و متعدد به انسان، منت گذاشته و از مواهب و نعمت‏های مادی و طبیعی و تسخیر آن، برای استفاده و بهره‏برداری او سخن می‏گوید، برای نمونه، آیات ذیل را مرور كنیم:
«خداوند آسمان‏ها و زمین را آفرید و از آسمان آب فرو فرستاد و به واسطه آن، انواع میوه‏ها را برای روزی شما رویاند. كشتی‏ها را رام ساخت تا به فرمان او، در دریا، حركت كنند، رودها، خورشید و ماه، و شب و روز را برای شما رام كرده است و هر چیزی كه از او خواسته‏اید به شما بخشیده است و اگر بخواهید نعمت‏های الهی را بشمارید، قدرت و توانایی شمارش آن را ندارید.»(۱)
در آیه‏ای دیگر می‏خوانیم: «و خداوند، چهارپایان را آفرید كه برای شما در «پوست» آنها، گرما و منافع دیگری نهفته است و نیز از آنها می‏خورید و هنگامی كه آنها را «شام‏گاهان» از چراگاه باز می‏گردانید یا «بامدادان» به چراگاه می‏برید، شما را در آن تجمل «و زیبایی» هست و بارهای شما را تا شهرهای دور دست می‏برند، بدون شك، پروردگارتان، رئوف و مهربان است و نیز اسب‏ها و استران و درازگوشان را آفرید، تا بر آنها سوار شوید و مایه تجمل نیز می‏باشد، و نیز نعمت‏های دیگری می‏آفریند كه شما نمی‏دانید.»(۲)
در سومین آیه می‏خوانیم: «در چهارپایان برای شما عبرتی است كه از شكم آنها، از میان سرگین و خون، شیر پاك به شما می‏نوشانیم... و از میوه‏های درختان خرما و انگور، هم «شراب» مستی‏آور و هم خوراكی نیكو به دست می‏آورید، بی‏گمان در این امر برای خردورزان، مایه عبرت است و نیز پروردگارت به زنبور عسل، الهام كرد كه از كوه‏ها و درختان، برای خود، خانه بساز، و از همه میوه‏ها تناول كن و از خدای خود پیروی‏بنما، آنگاه از شكم آنها شهدی رنگارنگ می‏تراود كه در آن، شفای مردمان می‏باشد.»(۳)
آنچه از آیات یاد شده و نظایر آن استفاده می‏شود این است كه هر چیزی كه برای امرار معاش و زندگی سالم و به دور از افراط و تفریط، لازم باشد، خدای متعال از همان آغاز خلقت در اختیار انسان قرار داده است. و صد البته كه رام ساختن طبیعت و تسخیر آن، این معنی را نمی‏رساند كه انسان دست روی دست بگذارد و سستی و تنبلی را اختیار كرده و سعی و تلاش نكند و خود را سر بار جامعه و مردم قرار دهد.
برخی، كار و فعالیت برای امرار معاش را با دنیاگرایی و دنیاپرستی خلط كرده و آن را مغایر با آموزه‏های دینی تلقی نموده و در مذمت و محكومیت آن، مطالبی گفته‏اند. عده‏ای دیگر، می‏گویند: از آن‏جایی كه رزق و روزی انسان از جانب خالق هستی معین و مقدر شده است، سعی و تلاش انسان، تأثیری در زیادی و نقصان آن ندارد لذا دست از سعی و تلاش برداشته، عزلت و گوشه‏نشینی را اختیار كرده‏اند. برخی دیگر كارهای فیزیكی نظیر كشاورزی، دامداری و بنّایی را عیب دانسته و آن را مخالف مقام و منزلت خیالی خود، می‏دانند!
ترویج این گونه افكار و اندیشه‏ها، كه هیچ گونه پشتوانه دینی و مكتبی ندارد، باعث می‏شود بهانه به دست دشمنان دین و مذهب بیفتد و آنان نیز با توجه به جهل و نادانی عامه مردم، دین و مذهب را به عنوان عامل تخدیر و ركود در عرصه‏های مهم اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، معرفی كرده و در سطح جهان تبلیغات وسیع و گسترده‏ای را علیه دین و مذهب، سازماندهی كنند و به خورد جامعه و مردم دهند.
● ارزش كار در فرهنگ اسلامی
كسانی كه اندك آشنایی با معارف اسلامی، آیات قرآن و احادیث معصومین داشته باشند این حقیقت را متوجه شده و باور خواهند كرد كه رشد و تكامل انسان در هر یك از دو بعد مادی و معنوی، تنها در سایه سعی و تلاش، محقق شده و امكان‏پذیر می‏باشد، چنانچه قرآن كریم در جمله كوتاه و معروفی، بهره‏مندی انسان را منحصراً در گرو كار و كوشش می‏داند و می‏گوید: «برای انسان بهره‏ای جز سعی و كوشش او نیست.»(۴) و در آیه دیگری می‏فرماید: «خداوند سرنوشت هیچ قوم «و ملتی» را تغییر نمی‏دهد مگر آن كه آنها خود را تغییر دهند.»(۵) و در جمله كوتاه دیگری می‏خوانیم: «هر كس در گرو اعمال خود است.»(۶) گرچه آیات ذكر شده در ارتباط با امور معنوی و اُخروی است ولی معیار و ملاك كلی كه آیات یاد شده و آیات فراوان دیگری به دست می‏دهد این است كه بهره‏مندی انسان از نعمت‏های مادی و معنوی «دنیا و آخرت» در گرو سعی و تلاش است به قول شاعر:
نابرده رنج، گنج میسر نمی‏شود مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد
اگر كار و كوشش با آموزه‏های دینی و مذهبی، مخالفت داشته و یا مفهوم تضمین رزق و روزی از طرف خداوند، سستی، تنبلی و نشستن در منزل می‏بود و یا فعالیت‏های نظیر كشاورزی، چوپانی و دامداری... با مقام و منزلت انسان، سازگاری نداشته عیب به حساب می‏آمد، انبیا و اولیای الهی كه خود صاحبان شریعت هستند و به جزئیات آموزه‏های دینی، آشنایی كامل دارند، حتماً بیان داشته و یادآوری می‏كردند، در حالی كه قضیه كاملاً بر عكس است. انبیا و اولیای الهی، پیروان خود را به كار و كوشش، دعوت كرده‏اند و از سستی و تن‏پروری مذمت و سرزنش نموده‏اند و خود نیز به كارهای سخت و طاقت‏فرسا، نظیر چوپانی، خیاطی، كشاورزی و زره بافی... پرداخته‏اند.
یكی از یاران امام صادق (ع) مدتی خدمت امام نیامده بود، امام صادق (ع) احوال او را جویا شدند عرض كردند: او كار و فعالیت تجارتی را ترك كرده و به عبادت روی آورده است، امام فرمود: وای بر او، آیا نمی‏داند كسی كه تلاش و طلب روزی را ترك كند، دعایش مستجاب نمی‏شود.» سپس افزود: هنگامی كه آیه «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ» نازل گردید، جمعی از یاران پیامبر(ص) درها را به روی خود بستند و روی به عبادت آوردند و گفتند: خداوند روزی ما را عهده‏دار شده است، این جریان به گوش پیامبر (ص) رسید. كسی را نزد آنها فرستاد كه چرا این گونه رفتار می‏كنید؟ جواب دادند یا رسول‏اللّه‏ چون خداوند روزی ما را متكفل شده است ما مشغول عبادت شده‏ایم. پیامبر فرمود: هر كسی چنین كند دعایش مستجاب نمی‏شود بر شما باد كار و كوشش نموده و طلب روزی نمایید.»(۷)بنابراین معنی و مفهوم تسخیر طبیعت و نعمت‏های فراوان آن، این است كه انسان در سایه تدبیر و تعقل، در حوزه‏های مختلف زندگی مثل زراعت، دامپروری، تجارت، استخراج معادن، به كارگیری گیاهان دارویی و ساخت و ساز ابزار و وسایل... تلاش و فعالیت نماید و زمینه رشد و بالندگی را در تمام عرصه‏های زندگی فراهم سازد. آیات فراوانی وجود دارد كه انسان را به سعی و تلاش، واداشته و او را تشویق و ترغیب می‏نماید تا با جد و جهد مداوم، زمینه استفاده مطلوب‏تر از نعمت‏های طبیعت را برای خود و همنوعان خویش فراهم سازد چنانچه در سوره نحل می‏خوانیم:
«او كسی است كه دریا را مسخر «شما» ساخت تا از آن «صید كرده و» گوشت تازه بخورید و وسایل زینتی را برای پوشش از آن، استخراج نمایید و كشتی‏ها را می‏بینید كه سینه دریا را می‏شكافند تا شما «به تجارت بپردازید» و از فضل خداوند بهره گیرید»(۸) بهره‏گیری معنای وسیعی دارد كه هر گونه فعالیت‏های اقتصادی از طریق راه‏های دریایی را شامل می‏شود.
در جای دیگری می‏خوانیم: «او كسی است كه زمین را رام شما ساخت، پس به گوشه و كنار آن، رهسپار شوید واز روزی او، استفاده كنید.»(۹) در آیه دیگری این گونه آمده است: «ما شب و روز را روشنی‏بخش ساختیم تا فضل پروردگار را «در پرتو آن» بطلبید و به تلاش و فعالیت بپردازید.»(۱۰)
در سوره قصص هم می‏خوانیم: «از جمله رحمت خداوندی این است كه شب و روز را برای شما قرار داده است تا در شب آرامش یابید «و دوباره انرژی لازم را به دست آورید» و در روز دنبال رزق حلال رفته تلاش و فعالیت نماید.»(۱۱
● كارگران همپای مجاهدان
از دیدگاه قرآن و روایات معصومین، سعی و تلاش برای اداره زندگی، در سایه موازین شریعت و به دور از افراط و تفریط، به عنوان عبادت ارزشمند و در ردیف جهاد و مبارزه مسلحانه علیه دشمنان و متجاوزین معرفی شده است، خدای متعال در سوره مزمل می‏فرماید: «آن مقدار از قرآن كه برای شما میسر و امكان‏پذیر می‏باشد تلاوت كنید، خداوند می‏داند كه به زودی گروهی از شما بیمار می‏شوند، گروه دیگر برای به دست آوردن فضل الهی «و كسب روزی» به مسافرت می‏روند و گروه دیگری در راه خدا جهاد می‏كنند. پس آن مقداری كه برای شما ممكن است از آن تلاوت كنید.»(۱۲)
در آیه شریفه سه نوع عذر ذكر شده است اولی جنبه جسمانی دارد «بیماری»، دومی جنبه مالی «مسافرت برای كسب و كار» و سومی جنبه دینی دارد كه «جهاد در راه خدا» است. لذا برخی گفته‏اند از این آیه استفاده می‏شود كه سعی و تلاش برای اداره زندگی و امرار معاش هم ردیف جهاد در راه خدا است، در احادیث نیز داریم: «كسی كه برای تأمین مایحتاج زندگی خانواده‏اش، سعی و تلاش می‏كند تا اسباب معیشت آنان را فراهم سازد مانند مجاهدان راه خدا است كه در برابر دشمنان مبارزه مسلحانه می‏نمایند.»(۱۳)
یعنی همان‏گونه كه مجاهدان در راه خدا، جانشان را به خطر انداخته و در برابر دشمنان داخلی و خارجی و برای حفظ كشور و سرزمین اسلامی، جان‏فشانی می‏كنند، كار و كوشش در سنگر اقتصاد نیز چنین نقشی دارد زیرا با سعی و تلاش در سنگر اقتصاد است كه توسعه و پیشرفت محقق می‏شود، روزنه‏های نفوذ و تسلط مسدود شده و جامعه را از ذلت وابستگی، رهایی پیدا كرده ارزشهای آن، از دست‏برد اجانب حفظ می‏شود به تاراج نمی‏رود.
جمله‏ای از عبدالله بن مسعود، صحابی معروف پیامبر (ص) نقل شده است كه می‏گوید: «هر كس متاعی را به یكی از شهرهای مسلمانان ببرد و زحمات خود را در این راه برای خداوند محسوب دارد سپس آن را به قیمت عادلانه آن روز بفروشد چنین شخصی در پیشگاه خداوند به منزله شهیدان است، بعد برای گفتار خود قسمتی از آیه ۲۰ سوره مزمل را قرائت می‏كند كه: «وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الاْءَرْضِ» برخی از مفسرین با توجه به حدیثی كه در تفسیر قرطبی به همین مضمون آمده است، می‏گویند: عبدالله بن مسعود، جمله فوق را از پیامبر (ص) استفاده كرده است»(۱۴)
در حدیث دیگری از پیامبر (ص) می‏خوانیم: «عبادت هفتاد جزء دارد بهترین جزء از این هفتاد جزء طلب رزق حلال می‏باشد.»(۱۵) امام صادق (ع) می‏فرماید: «جدم امام سجاد (ع) صبح از منزل برای طلب روزی خارج می‏شد، شخصی پرسید كجا تشریف می‏برید؟ فرمود: می‏روم تا به خانواده‏ام صدقه دهم، آن شخص با تعجب پرسید: صدقه به خانواده؟ حضرت فرمود: هر كس دنبال كسب حلال برود و برای طلب مال و رزق حلال برای عیال و خانواده خود حركت كند مصداق صدقه از جانب خدای سبحان است.»(۱۶)
مراسم حج كه سالی یك‏بار برگزار می‏گردد از لحاظ شكوه و عظمت عبادی و سیاسی، نظیری ندارد اعراب جاهلیت، در ایام مراسم حج، فعالیت‏های اقتصادی را جایز نمی‏دانستند، ولی دین مبین اسلام، مراسم حج را به عنوان كنگره‏ای عظیم عبادی، سیاسی، معرفی می‏كند و فعالیت‏های اقتصادی در موسم حج را نه تنها جایز می‏داند بلكه آن را امر پسندیده تلقی كرده چنانچه در سوره مائده می‏خوانیم: «كسانی كه برای خشنودی پروردگار و جلب رضای او و به دست آوردن سود تجاری به قصد زیارت خانه خدا حركت می‏كنند، نباید مورد آزار و اذیت و مزاحمت قرار گیرند.»(۱۷)
امام صادق (ع) در جواب سؤالی كه چرا خداوند مردم را به انجام حج و طواف خانه‏اش فرمان داده است می‏فرماید: «خداوند انسان را آفرید... و او را به عمل حج، دستور داد كه اطاعت دین و مصالح دنیای آنان را در بر دارد، در موسم حج، مسلمانان از شرق و غرب عالم جمع می‏شوند با یكدیگر آشنا می‏شوند و برای این كه هر ملتی از تجارت‏ها و فراورده‏های اقتصادی ملت‏های دیگر استفاده كنند و با كرایه دادن وسایل نقلیه و حمل و نقل... بهره ببرند...»(۱۸)
یكی دیگر از مراسم سیاسی عبادی اسلام كه شكوه و عظمت خاصی دارد، بر پایی نماز جمعه است، قرآن كریم در سوره مباركه جمعه، مسلمانان را مورد خطاب قرار داده می‏فرماید: «هنگامی كه عبادت خدا، و نماز پرشكوه جمعه را به جا آوردید، در روی زمین، پراكنده شده و از نعمت‏ها و مواهب الهی بهره‏مند شوید.»(۱۹)
از مجموع روایات یاد شده به خوبی می‏توان استفاده كرد كه سعی و تلاش در چهارچوب قوانین شریعت، به دور از افراط و تفریط، برای اداره زندگی و امرار معاش، جایگاه خاص و ویژه‏ای را در فرهنگ قرآن و آموزه‏های دینی و مذهبی به خود اختصاص داده است، علت و فلسفه آن نیز روشن است زیرا كار و كوشش:
۱) سستی، تنبلی و دل‏مردگی را از انسان، دور نموده، حركت و نشاط می‏آفریند و نیز وسیله خوبی برای اشتغال سالم فكری و جسمی می‏باشد.
۲) با كار و كوشش، نارسایی‏ها و مشكلات اقتصادی بر طرف شده، رفاه و آسایش مطلوب به دست می‏آید، انسان‏های پر كار و زحمت‏كش، علاوه بر این كه زندگی خود را سر و سامان داده و تأمین می‏كنند و آسایش و آرامش برای خانواده‏اش به وجود می‏آورند، به افراد مستمند و مستحق نیز كمك می‏كنند.
۳) اگر آحاد جامعه به تلاش و فعالیت مداوم ادامه دهند، بدون شك، اقتصاد كشور و مملكت نیز روز به روز رونق بیشتری پیدا می‏كند در نتیجه راه‏های نفوذ دشمنان، مسدود می‏شود. ارزشهای دینی و فرهنگی جامعه از دست‏برد اجانب محفوظ می‏ماند.
● رابطه بی‏كاری با جرایم
در طرف مقابل، تنبلی و بی‏كاری به عنوان یك پدیده شوم، مصایب و مشكلات فراوانی را برای افراد و اجتماعات به وجود می‏آورد. اولین ثمره تلخ و زودرس تنبلی و بی‏كاری، فقر و تهیدستی است، پدیده نامیمون كه از آن، به مرگ بزرگ(۲۰) تعبیر شده و باعث می‏شود انسان‏های فقیر و درمانده، به اعمال خلافی مثل: قتل، دزدی، تجاوز، خودفروشی و بی‏عفتی... مبادرت نماید و با افراد خلاف‏كار، دوست و آشنا شده و مسیر خلاف مثل قاچاق و آدم‏فروشی را در پیش گیرد به امراض لاعلاج، مبتلا شده و پدیده خانمانسوز اعتیاد دامنگیرش شود، شالوده و اساس زندگیش از هم متلاشی و كانون گرم آن، به جهنم سوزان و غیر قابل تحمل تبدیل گردد و در نتیجه آثار زیان‏باری در حوزه‏های فرهنگ، اقتصاد و امنیت بر پیكر اجتماع وارد خواهد شد.
لذا در احادیث می‏خوانیم: «خداوند انسان تنبل و پر خواب را مبغوض و افراد بی‏كار را دشمن می‏دارد.»(۲۱) از پیامبر (ص) نیز نقل شده است: «كسی كه بار خودش را به دوش دیگران می‏گذارد ملعون است.»(۲۲) امام باقر(ع) نیز فرموده‏اند: «من مردی را كه در كار دنیای خود تنبل باشد دوست ندارم، كسی كه در كار دنیای خود تنبل باشد «با اینكه نتیجه و ثمره آن را به زودی به دست می‏آورد» در كار آخرتش، تنبل‏تر خواهد بود.»(۲۳) در حدیث دیگری می‏خوانیم: «هنگامی كه موجودات در آغاز با هم ازدواج كردند، تنبلی و ناتوانی با هم پیمان زوجیت بستند و فرزندی از آنها به نام فقر متولد شد.»(۲۴) بنابراین سعی و تلاش در فرهنگ اسلامی، ارزش فوق‏العاده‏ای داشته و تنبلی و بی‏كاری به عنوان ضد ارزش معرفی شده است.
از خداوند بزرگ می‏خواهیم سستی و تنبلی نیروهای انسانی را از جهان اسلام برطرف نموده فقر و تهیدستی را از جوامع مسلمین دور سازد و مجد و عظمت آنان را روز افزون نماید.

منبع:ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۲۸۱
نویسنده:محمد آصف عطایی
پی‏نوشت‏ها:
۱. سوره ابراهیم، آیه ۳۲ و ۳۴: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَـوَ تِ وَ الاْءَرْضَ وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَ تِ رِزْقًا لَّكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الاْءَنْهَـرَ * وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَآئبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ * وَءَاتَئكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَآ...»
۲. سوره نحل، آیه ۵ تا ۸: «وَ الاْءَنْعَـمَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِیهَا دِفْ‏ءٌ وَ مَنَـفِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَ لَكُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَی بَلَدٍ... وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْكَبُوهَا وَ زِینَهًٔ وَ یَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ»
۳. سوره نحل، آیه ۶۶: «وَ إِنَّ لَكُمْ فِی الاْءَنْعَـمِ لَعِبْرَهًٔ نُّسْقِیكُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئغًا لِّلشَّـرِبِینَ * وَمِن ثَمَرَ تِ النَّخِیلِ وَ الاْءَعْنَـبِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا»
۴. سوره نجم، آیه ۳۹: «لَّیْسَ لِلاْءِنسَـنِ إِلاَّ مَا سَعَی»
۵. سوره رعد، آیه ۱۱ :«إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ»
۶. سوره مدثر، آیه ۳۸: «كُلُّ نَفْسِ بِمَا كَسَبَتْ رَهِینَهٌٔ»
۷. تفسیر نمونه، ج ۲۴، ص ۲۳۸.
۸. سوره نحل، آیه ۱۴: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَهًٔ»
۹. سوره ملك، آیه ۱۶:«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الاْءَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُواْ فِی مَنَاكِبِهَا وَ كُلُواْ مِن رِّزْقِهِ»
۱۰. سوره اسراء، آیه ۱۲: «وَ جَعَلْنَا الَّیْلَ وَ النَّهَارَ ءَایَتَیْنِ فَمَحَوْنَآ ءَایَهَٔ الَّیْلِ وَ جَعَلْنَآ ءَایَهَٔ النَّهَارِ مُبْصِرَهًٔ لِّتَبْتَغُواْ»
۱۱. سوره قصص، آیه ۷۳: «وَ مِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْكُنُواْ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ...»
۱۲. سوره مزمل، آیه ۲۰: «فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ عَلِمَ أَن سَیَكُونُ مِنكُم مَّرْضَی وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الاْءَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَ ءَاخَرُونَ یُقَـتِلُونَ فِی‏سَبِیلِ اللَّهِ»
۱۳. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۳.
۱۴. تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۲۰۰.
۱۵. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۹: «العبادهٔ سبعون جزء افضلها طلب الحلال»
۱۶. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۳.
۱۷. سوره مائده، آیه ۲: «وَلاَآ ءَآمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَ نًا»
۱۸. وسائل الشیعه، كتاب حج، ابواب وجوب حج، باب ۱، حدیث ۱۸.
۱۹. سوره جمعه، آیه ۱۰: «فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَوهُٔ فَانتَشِرُواْ فِی الاْءَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللَّهِ».
۲۰. نهج البلاغه، كلمات ۱۶۳: «الفقر الموتُ الاكبر».
۲۱. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۳۵: «انّ الله لیبغض العبد النوام و اِنّ الله لیبغض العبد الفارغ».
۲۲. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۶: «قال رسول الله ملعون ملعون مَن القی كلّه علی الناس»
۲۳. همان، ص ۳۵: «اِنّی لابْغَضُ الرجل من ان یكون كسلاناً عن امر دنیاه و مَن كسل عن امر دنیاه...»
۲۴. الكافی، ج ۵، ص ۸۶: «اِنّ الاشیا لَمّا ازدوجت ازدوج الكسل و العجز فنتجا بینهما الفقر».

منبع : خبرگزاری فارس