اختیارتبادل اطلاعات مخازن با دانشگاه به مدیریت پژوهش و فناوری واگذار شود ـ مراحل تصویب طرح‌های پژوهشی کوتاه شود ـ بخش اول

▪ خبرنگار:
در این نشست به دنبال بررسی رابطه صنعت و دانشگاه در بخش بالادستی نفت هستیم. پر و اضح است که به دلیل شرایط متغییر و بسیار پیچیده‌ای که مخازن نفت دارند، مدیریت آن ها نیازمند انجام مطالعات و پژوهش‌های مستمر و پیچیده‌ای است که بخش قابل توجهی از این پژوهش‌ها در همه جای دنیا در چارچوب روابط میان شرکت‌های نفتی و دانشکده‌های معتبر نفت انجام می‌گیرد.
اساتید بسیاری نظیر آقایان دکتر وطنی، دکتر حقیقی، دکتر رسایی، دکتر مسیحی به روند واگذاری اطلاعات برای انجام پروژه‌ها‌ی دانشگاهی و نحوه‌ی تعامل صنعت و دانشگاه در این زمینه انتقاد داشتند؛ برای نمونه آقای دکتر رسایی توضیح می‌دادند که برای پروژه پایان‌نامه‌ی دکتری خود نیاز به نمونه سنگ مخزن داشتند، اما موفق به دریافت آن نشدند، نظر شما در این زمینه چیست؟
ـ دکتر ریاض خراط:
من ناظر پروژه آقای دکتر رسایی بودم و از نزدیک در جریان مشکلات این پروژه قرار داشتم.
▪ خبرنگار:
به نظر شما وجود این خط قرمز‌ها در روند واگذاری اطلاعات به دانشجویان ضرورتی دارد، آیا این خط قرمزها اثر منفی در توسعه‌ی صنعت نفت نخواهد داشت؟
ـ دکتر ریاض خراط:
این مشکل فرهنگی باید هر چه زودتر حل شود. اعتقاد من این است که شرکت نفت، باید R&D را متولی انجام این کار کند به گونه‌ای که یک بانک داده‌ها Data bank تاسیس شود و اطلاعات کل مخازن در آنجا ثبت و نگهداری شود.
در حال حاضر پس از تقاضای دانشگاه، R&D رسما با بخش‌های مربوطه مکاتبه می‌کند و در خواست می‌کند اطلاعات در اختیار مجری قرار گیرد، اما شرکت‌ها اطلاعات را نمی‌دهند و مرجعی نیز وجود ندارد که شرکت‌ها را ملزم به واگذاری اطلاعات کند. من به این دلیل که انجام پروژه‌ها‌ی متعددی را عهده‌دار بودم با چنین مشکلاتی مواجه شده‌ام. به نظر می‌رسد تنها راه‌حل این است که افراد خود را درگیر صنعت کنند. من به این دلیل که کارهایی برای صنعت انجام می‌دهم توانسته‌ام این مشکل را از سر راه بردارم. سمینار‌هایی با آن‌ها برگزار می‌کنم و در جلساتی از آن‌ها دعوت می‌کنم تا به گفت و گو با یکدیگر بپردازیم. یکی دیگر از علت‌های حل مشکل مذکور این است که حدود ۲۰ سال است در کشور تدریس می‌کنم، بسیاری از دانشجویانی که تربیت کرده‌ام هم‌اکنون در صنعت حضور دارند، از این طریق می‌توان یک پل ارتباطی با صنعت ایجاد کرد.
▪ خبرنگار:
منظور شما این است که در واقع به پشتوانه اعتبار نفوذ علمی خود توانسته‌اید این مشکلات را حل کنید؟
ـ دکتر ریاض خراط:
تا جایی که در توانم بود در دل صنعت سمینار برگزار کردم، به تعبیر بهتر آن‌ها می‌دانند پیشنهادات من به نفعشان است.
▪ خبرنگار:
برخی معتقدند اطلاعات مخازن نفت کشور حاکمیتی است و صرفا باید در اختیار خود شرکت نفت باشد. از منظر این افراد واگذاری اطلاعات به خارج از شرکت نفت اشتباه است. همچنین آن‌ها معتقدند انجام مطالعه توسط شرکت‌های خصوصی هم اشتباه است؛ این موضع اما، مورد نقد بسیاری از استادان واقع شده است، برای نمونه پرسش آقای دکتر مسیحی در این باره این بود که آیا محرمانه تلقی کردن این اطلاعات و محروم کردن دانشجویان از آن‌ها خسارت‌های بیشتری می تواند به لحاظ حاکمیتی به دنبال داشته باشد یا خسارت‌هایی که به گفته برخی از مسوولان احتمالاً واگذاری اطلاعات به دنبال دارد؟
ـ دکتر ریاض خراط:
در رابطه با مخازن مشترک اطلاعات واقعا حاکمیتی است و محرمانه بودن آن درست است. اما نکته‌ی مهم این است که پروژه‌های چاه‌پیمایی (logging) و آزمایشات مغزه (core) مخازن کشور را شرکت‌های‌ خارجی انجام‌ می‌دهند به همین دلیل آن‌ها داده‌های مخازن ما را در اختیار دارند. برای نمونه بسیاری از این آزمایشات را شرکت شلمبرچر برای ایران انجام می‌دهد. البته شرکت ملی حفاری نیز برخی از این آزمایشات را انجام می‌دهد، اما این توانمندی که بتوانیم تمام آزمایشات مربوطه را انجام دهیم، در کشور وجود ندارد. بنابراین بخش بسیاری زیادی از اطلاعات مخازن کشور در اختیار شرکت‌های خارجی قرار دارد. پیش از انقلاب جلسات تبادل نظر در رابطه با مخازن مشترک میان ایران و عربستان برگزار می‌شد که بسیار مثمرثمر بود، چراکه در مخازن مشترک اگر هر یک از طرفین برداشت درستی از مخزن نداشته باشند به مخزن ضربه خواهند زد اما در صورت داشتن اطلاعات مناسب و ایجاد سازو کار مدیریت مشترک مخزن دیگر به مخزن ضربه نخواهیم زد.
بنابراین به اعتقاد من هم‌اکنون تنها درباره‌ی مخازن مشترک محرمانه بودن اطلاعات توجیه دارد، اما در مخازن ایران از آنجاکه اطلاعات حفاری، گرفتن لاگ، گرفتن مغزه و آنالیز آن‌ها در اختیار خارجیان قرار دارد، نیازی به محرمانه قلمداد کردن اطلاعات نیست. هم‌اکنون بعضی از اطلاعات مخازن کشور در خارج آنالیز می‌شود، اگرچه خارجیان در قراردادهای همکاری متعهد می‌شوند اطلاعات به دست آمده را محرمانه تلقی کرده و در اختیار هیچکس قرار ندهند اما آن‌ها الزام واقعی و بازدارنده‌ای برای متعهد ماندن ندارند.
هم‌اکنون در زمان انجام مناقصه توسعه‌ی یک مخزن، اطلاعات در قبال دریافت پول در اختیار شرکت‌های خارجی قرار می‌گیرد . بنابراین واقعا توجیه ندارد که عنوان شود اطلاعات محرمانه است. لذا مسئله‌ی محرمانه‌ بودن اطلاعات یک مسئله‌ی فرهنگی است.
▪ خبرنگار:
آیا تاکنون مشکل «عدم دسترسی به اطلاعات» را با مدیران نفت مطرح کرد‌ه‌اید؟
ـ دکتر ریاض خراط:
مشکل اساسی ما در این زمینه در لایه‌های پایین مدیریت است. با مدیریت شرکت نفت و R&D هیچ مشکلی نداریم. به تعبیر بهتر بخش تحقیق و توسعه(R&D) هیچ مشکلی ندارد و مکاتبات لازم را برای واگذاری داده‌ها به اساتید انجام می‌دهد، اما در سطوح پایین فرهنگ واگذاری داده‌ها بوجود نیامده است و هنوز احساس می‌کنند مالکیت شخصی اطلاعات با آن‌هاست و الزامی هم برای واگذاری آن وجود ندارد.
▪ خبرنگار:
آیا نمی‌توان با مشخص کردن تعهدات افرادی که اطلاعات به آن‌ها واگذار می‌شود، سازوکارها را به گونه‌ای سامان‌داد که مانع از انجام فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها و دانشگاهیان کشور نشوند؟
ـ دکتر ریاض خراط:
بهترین‌ مرجع برای حل این مسئله همان R&D نفت است، چراکه در حال حاضر R&D در تمام شرکت‌ها وجود دارد، همچنین رئیس R&D خود از اعضای هیات مدیره شرکت ملی نفت هم است، لذا حرف آن‌ها برای همه حجت است. بنابراین R&D می‌تواند متولی تمام داده‌ها باشد، در این صورت دانشگاه‌ و مراکز صنعتی مستقیم به شرکت نفت مراجعه نخواهند کرد.
▪ خبرنگار:
بنابراین شما معتقدید که تمام داده‌ها باید در اختیار R&D باشد.
ـ دکتر ریاض خراط:
بله اگر این اتفاق بیافتد دیگر شاهد هیچ مشکلی در دریافت اطلاعات نخواهیم بود.
برخی اساتید از بلاتکلیف ماندن پروپوزال‌ها شکایت داشتند، مبنی بر این‌که اغلب مواقع پروپوزال‌ها نه رد می‌شود و نه تائید! در که جلساتی با اساتید جوان نظیر دکتر رسایی و دکتر بهرامیان برگزار شد ، آن‌ها از تصویب پروپوزال‌ها توسط شرکت نفت اعلام نارضایتی می‌کردند. همچنین آقای دکتر وطنی نیز به عنوان یکی از اساتید باتجربه از این سازوکار بسیار گله‌مند بودند.
▪ خبرنگار:
برای اصلاح و بهبود مراحلی که پروپزال‌ها طی می‌کنند چه پیشنهادی دارید؟ چه تحولاتی باید در R&D صورت گیرد تا سازوکارهای موجود در این بخش اصلاح شود؟
ـ دکتر ریاض خراط:
این مسئله مشاهده می‌شود به این دلیل که در این بخش قوانینی خاص حاکم است. ایجاد اصلاحات در صنعت نفت بسیار راه طولانی دارد. زمانی‌که در رابطه با این مشکل صحبت می‌شود آن‌ها در پاسخ اعلام می‌کنند باید مراحل اداری در یک سلسله مراتب طی شود. به طور نمونه زمانی‌که واحدها مشکلات خود را مطرح می‌کنند، این مشکلات مورد بررسی قرار می‌گیرد تا مشخص شود چند پروژه از میان آن‌ها بوجود می‌آید، پروژه‌ها باید در هیات مدیره مصوب شود سپس به تایید R&D کل برسد و در نهایت در اختیار دانشگاه‌ها قرار گیرد. بعد از بررسی‌ و حصول نتیجه توسط دانشگاه‌ دوباره باید همان مسیر طی شود تا بار دیگر پروژه به شخصی برسد که آن را پیشنهاد داده است، پس از تایید نیز باید مراحل اداری و مالی را طی کند. در دانشگاه‌ها نیز همین مشکل وجود دارد، پروژه‌ها باید به شورای پژوهش دانشکده، سپیس شورای پژوهش دانشگاه‌ برود و به امضای معاونت پژوهش و رئیس دانشگاه‌ برسد تا تبدیل به پروژه‌ و قرارداد شود، در واقع یک فرآیند طولانی دیگر باید در درون دانشگاه طی شود. آن‌ها این روند را در پیش گرفته‌اند تا فعالیتهایشان زیر سوال نرود. بنابراین روند تایید پروپوزال‌ها و تعریف پروژه بسیار طولانی است، در حقیقت روندی دو ساله برای تایید هر پروژه باید طی شود.
اما راه آن این است که در R&Dها افرادی با سطح علمی بالاتر مورد استفاده قرار گیرند که هم وزن دانشگاه‌ها‌ باشند. البته منظور من این نیست که صددرصد در حد اساتید دانشگاه‌ها باشند اما حداقل مشاورینی از دانشگاه‌ها داشته باشند که فاصله سطح علمی کمتر شود.
یکی از تبعات طولانی شدن تایید پروپوزال‌ها این است که در طرح‌هایی که توسط دانشگاه‌ها ارائه می‌شود با همکاری دانشجویان انجام می‌شوند، قبل از آن‌که این روند طولانی طی شود این دانشجویان یا فارغ‌التحصیل شده و رفته‌اند و یا در مرحله فارغ‌التحصیلی قرار دارند. عملا این روند طولانی سبب می‌شود در طول زمان انجام یک پروژه، چند نفر تغییر کنند تا پروژه به اتمام برسد .
من در رده‌ی بالای شورای پژوهشی یکی از شرکت‌های نفتی حضور دارم و بارها به عنوان یک استاد دانشگاه روند طولانی‌ مدت تایید پروپوزال‌ها را مورد انتقاد قرار داده‌ام. معتقدم راه‌حل مقابله با این معضل کوتاه کردن فاصله‌ها است. آن‌ها در پاسخ می‌گویند ما با کمبود نیرو مواجه‌ایم، برای مطالعه پروپوزال‌ها و نظارت پروژه‌ها تعداد کافی نیرو در اختیار نداریم. به دلیل وجود محدودیت‌ها و نبود پرداخت مناسب برای نیروها، انگیزه‌ای برای تعجیل در این کار وجود ندارد.
برای کم شدن این فاصله‌ها باید مقررات جدیدی تدوین شود، به این معنا که نحوه‌ی معرفی پروژه‌ها و عنوان‌ها و جمع‌آوری اطلاعات و تصمیم‌گیری‌ها که در چند مرحله انجام می‌شود کوتاه تر شود، لذا اختیارات باید به واحدها واگذار شود. نباید مسیرها طولانی شود. جایی باید حرف آخر را بزند. مانند زمانی‌که در بانک‌های کشور برای دریافت پول چندین مرحله طی می‌شد، یک نفر تایید می‌کرد، یک نفر امضا می‌کرد و نفر بعدی پول را پرداخت می‌کرد، اما هم‌اکنون تمام کارها توسط یک نفر انجام می‌شود، در وزارت نفت و شرکت‌های نفتی باید این سیستم‌ طراحی و اجرا شود، به نظر من باید نشستی میان متولیان انجام کار در این بخش و دانشگاه‌ها برگزار شود و در گفت و گوی دانشگاهیان با مسئولان درباره‌ی این مسائل به یک جمع‌بندی نهایی برسند، مشکل عمده دانشگاهیان در گرفتن پروژه‌ها و طی کردن مراحل بی‌شمار و طولانی است. به همین دلیل نمی‌توانند برنامه‌ریزی کنند، گاه در دقیقه ۹۰ انجام پروژه‌ها به دانشگاه‌ها ابلاغ می‌شود.
به طور معمول در آمریکا دپارتمان‌ انرژی، بودجه ی سالانه‌ای به دانشگاه‌ها اختصاص می‌دهد. دپارتمان انرژی آمریکا همان وزارت نفت در ایران است. در آمریکا پروپوزال‌ها به دپارتمان انرژی فرستاده می‌شود، دپارتمان انرژی پس از بررسی پروپوزال‌ها، بودجه‌ای به آنها اختصاص می‌دهد. در این‌صورت به مرور زمان هر دانشگاه‌ در موضوعی خاص صاحب‌نظر می‌شود، پس از آن دپارتمان انرژی برای دانشگاه‌ها استثناء قائل می‌شود و کارها را بر اساس موضوعاتی که در آن تخصص یافته‌اند، واگذار می‌کند. قرار بود این طرح در ایران پیاده شود، به طور مثال‌ دانشگاه شهید باهنر کرمان در گل حفاری فعالیت کند، دانشگاه تبریز با توجه به استادانی که در اختیار دارد در PVT کار کند، دانشگاه نفت فعالیت خود را در نفت سنگین و ازدیاد برداشت ادامه دهد و دانشگاه‌های دیگر نیز هر یک به همین ترتیب در رشته‌ای فعالیت تخصصی خود را ادامه دهند. اگرچه این حرکت خوبی در جهت قطبی کردن دانشگاه‌های کشور بود اما تداوم نداشت. گاه شیوه‌ها و نقشه‌های کشورهای دیگر در صنعت نفت ایران بررسی و اعمال می‌شود، اما از آن‌جایی که در کشور ما کارها تداوم ندارد، به نتیجه مثبت نمی‌رسد.
البته تعدادی از دوستان به قطبی‌ شدن دانشگاه‌ها معترض بودند، به این دلیل که برخی دانشگاه‌ها دوست ندارند محدود شوند و تنها در یک تخصص فعالیت‌ کنند. بنابراین در کنار قطب‌ها که به عنوان محوریت‌ پژوهش در هر حوزه‌ مطرح می‌شوند، باید رده‌های پائین‌تری طراحی شوند که اگر دانشگاه‌ دیگری بخواهد در نفت سنگین‌ فعالیت کند مانعی برای آن وجود نداشته باشد و با آن‌ها همکاری شود و یا پروژه‌ای با همکاری دو دانشگاه انجام گیرد. اما در هر حوزه باید دانشگاه‌های قطب سرمایه‌گذاری بیشتری به خود اختصاص دهند و در کنار آن‌ها رده‌های ۲ و ۳ با بودجه‌ی کمتری فعالیت‌کنند.
▪ خبرنگار:
آیا هم اکنون این تقسیم‌بندی در خود R&D شرکت ملی انجام گرفته است؟ به گونه‌ای که بخشی روی پروژه‌های PVT و بخشی دیگر روی EOR کار کند؟
ـ دکترریاض خراط:
در این حد نیست، افرادی که در R&D حضور دارند باید به مسائل بسیار زیادی رسیدگی کنند و تعداد آن‌ها محدود است. باید بپذیریم اگر قرار باشد در تمام بخش‌ها فعالیت‌ شود، باید در رده‌های اول افرادی با مدرک دکترا یا حداقل کار شناسی ارشد حضور داشته باشند به این دلیل که قرار است کارهای فراتر از کارهای عملیاتی انجام دهند.
▪ خبرنگار:
شما در مواجهه با مشکل فاصله‌ی طولانی میان مراحل تصویب پروپوزال‌ها در مرکز تحقیقات دانشگاه صنعت نفت چه اقدامی‌ کرده‌اید؟
ـ دکتر ریاض خراط:
ما در دانشگاه‌ این مسئله را حل کرده‌ایم بدین صورت زمانی‌که در حال فعالیت در پروژه‌ای هستیم و یکسال به اتمام آن باقیمانده برای دریافت پروژه‌ی جدید اقدام می‌کنیم، در مدت زمان یکساله پروژه جاری به اتمام می‌رسد و پروژه‌ جدید برای انجام آماده می‌شود، البته ما بر اساس تجربه به این موضوع دست یافتیم.
با ایجاد دوره‌ی مشترک دکترا برای اولین بار در دانشگاه شریف، دانشکاه نفت، پژوهشگاه صنعت نفت ایران و دیگر دانشگاه‌های کشور محملی برای انجام کارهای بنیادی بوجود آمد.
خوشبختانه در عرض ۵ سالی که از این دوره‌ها می‌گذرد اولین دانشجو در سال ۱۳۸۶ فارغ‌التحصیل و امسال نیز سه نفر دیگرفارغ‌التحصیل شده ا ند که مقالات علمی انها درایران، کانادا، فرانسه، ژاپن و آمریکا منتشر شد. این کار در مرکز تحقیقات نفت در تهران انجام شد که نشان‌دهنده‌ی یک حرکت بنیادی و پژوهشی است.
دکتر آذین اولین دانشجوی مهندسی نفت است که در ایران دکترا گرفت، در رساله‌ی دکتری وی یک دستگاه‌ ساخته شده است، همچنین ۵ مقاله انتشار یافته و در سمینارهای داخلی و خارجی ارائه شده است.
هم‌اکنون در مرکز تحقیقات نفت امکاناتی فراهم شده است که اگر دانشجو بخواهد می‌تواند۲۴ ساعته کار کند. مرکز تحقیقاتی که به آن اشاره کردم وابسته به دانشکده نفت تهران دانشگاه صنعت نفت است. در حال حاضر ۴ دانشجوی دکتری در حال فعالیت در این مرکز هستند، پروژه‌هایی که در حال انجام است از جمله پروژه‌های صنعتی است که در عین کاربردی بودن، بنیادی نیز هستند. علاوه بر دانشجویان دکترا، دانشجویان کارشناسی ارشد و کارشناسی نیز در این مرکز فعالیت می‌کنند. هیچ محدودیتی برای حضور دانشجویان دانشگاه‌های دیگر وجود ندارد، بهترین دانشجویان دکترا در این مرکز فعالیت می‌کنند، همچنین دانشجویان dual degree (دو مدرکه) دانشگاه‌ صنعت نفت با استرالیا و کاناداوفرانسه و حتی از دانشگاه‌های دیگردر این مرکز حضور دارند. دانشجویان توانمندی در این مرکز حظور دارند. این دانشجویان فعالیت‌هایی را در پروژه‌های کارشناسی ارشد و دکترا انجام می‌دهند، البته شایان ذکر است که این پروژه‌ها صنعتی هستند. با تاسیس این مرکزدر دانشگاه، پژوهش در نفت نهادینه شد.
▪ خبرنگار:
از این مرکز سالانه چند دانشجو فارغ‌التحصیل می‌شود؟
ـ دکتر ریاض خراط:
سالانه حداقل ۲۰ کارشناسی ارشد و ۲ دانشجوی دکتری از این مرکز فارغ‌التحصیل می‌شود.
▪ خبرنگار:
آیا با استادان ایرانی مقیم دانشگاه‌های خارج از کشور ارتباط علمی دارید؟
ـ دکتر ریاض خراط:
هم‌اکنون با اساتید برجسته نفت در خارج از کشور نظیر فولادی درویش، بدخشان، وثوقی،و فصیحی در ارتباط هستیم. برای پروژه‌ دکترای آذین، دکتر وثوقی از آمریکا بعنوان مشاور بوده اند.
همچنین در رشته‌های dual degree (دو مدرکه) اساتیدی از خارج کشور به ایران آمده و برای دانشجویان تدریس می‌کنند، حضور این اساتید سبب نقشه برداری از آزمایشگاه‌های آنها برای کارهای تحقیقاتی می‌شود، همچنین استفاده از ایده‌ها و نظریات آن‌ها کمک شایانی به دانشجویان می شود.
▪ خبرنگار:
بودجه‌ سالانه‌ای که به این مرکز اختصاص می‌ِیابد چه اندازه است؟
ـ دکتر ریاض خراط:
بودجه‌ سالانه این مرکز تحقیقاتی معادل ۲۰ میلیون تومان است. توانایی ظرفیت‌ سازی بیشتر در این مرکز مهیاست، ما موفق به جبران کمبودها از طریق دریافت پروژه‌های صنعتی شده‌ایم. برای نمونه هم‌اکنون معادل ۲۵۰ میلیون تومان پروژه‌ صنعتی برای انجام در اختیار داریم.
▪ خبرنگار:
اگر از محدودیت‌ها بودجه، استخدام و تجهیزات مشکلی وجود نداشت در این زمینه چه سیاستی را در پیش می‌گرفتید؟
ـ دکتر ریاض خراط:
اولین سیاست‌ تامین نیروی انسانی است مسلما نیروهای جدید به روز هستند. اگر حداقل ۵ نیرو در اختیار مرکز قرار گیرد هیچ مشکلی از لحاظ بودجه، مکان و تجهیزات نداریم. در این صورت براحتی می‌توان پروژه‌های بیشتر انجام دهیم، به این دلیل که پروژه‌های بسیار در صنعت نفت می‌توان تعریف کرد در حالیکه هم‌اکنون توان انجام آن وجود ندارد.
▪ خبرنگار:
اما در گفت و گویی که با آقایان دکتر بهرامیان و دکتر وطنی معاونان پژوهشی سابق و کنونی انستیتو نفت دانشگاه تهران داشتیم، ایشان اظهار می‌داشتند که به رغم سرمایه‌گذاری بسیار عظیمی که در انستیتو نفت دانشگاه تهران انجام گرفته است، اما از ظرفیت تجهیزات آزمایشگاهی نصب شده استفاده نمی‌شود. تا آن‌جا که حتی برخی دستگاه‌ها در طول یک سال تنها یک بار مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اساتید بسیار زیادی نیز معتقدند حجم پروژه‌های واگذار شده به دانشگاه‌ها کم است است و می‌تواند بسیار افزایش یابد، نظر شما در این‌باره چیست؛ آیا از ظرفیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها و اساتید می‌توان بیش از این استفاده کرد؟
ـ دکتر ریاض خراط:
مسئله مهمی که در برنامه‌ریزی برای R&Dها و ایجاد انستیتو در دانشگاه‌های نفت مطرح شد نیروی انسانی است. برای هر یک از این واحدها باید تعدادی نیروی انسانی تربیت شود.
▪ خبرنگار:
آیا دانشگاه‌های‌ دیگر مانند مرکز تحقیقات شما پروژه‌های زیادی برای انجام در اختیار دارند؟
ـ دکتر ریاض خراط:
دانشگاه‌های دیگر نیز به نوعی درگیر انجام پروژه‌ها هستند اما عده‌ای خود را گرفتار کارهای دیگر هم کرده‌اند به طور مثال افراد دارای مسولیت‌های اداری- اموزشی در دانشگاه‌ هستند و یا تدریس بسیار زیادی را تقبل کرده‌اند، نکته دیگر امکانات هم وجود ندارد، امکانات همان آزمایشگاه است، اگر دانشگاه‌ها آزمایشگاه‌ نداشته باشند، نمی‌توانند کاری انجام دهند. بوروکراسی مالی- اداری آن قدر عرصه را برای اساتید تنگ می‌کند که آن‌ها از درخواست پروژه پشیمان می‌شوند.
▪ خبرنگار:
آیا در دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف چنین امکاناتی وجود ندارد؟
ـ دکتر ریاض خراط:
امکانات ساخت و ساز در اختیار ندارند البته شایان ذکر است دستگاه‌هایی برایشان خریداری و نصب شده است اما هیات علمی که بتواند از آنها استفاده کند و کار را انجام دهد محدوداست.
▪ خبرنگار:
بنابراین از منظر شما بزرگترین مسئله در این زمینه‌ نیروی انسانی است؟
ـ دکتر ریاض خراط:
مهم‌ترین مسئله در این بخش نیروی انسانی است و مشکلات بروکراتیک مطرح شده در مرحله‌ی بعدی قرار دارد.
▪ خبرنگار:
دکتر بهرامیان به نقصان دیگری در رویکرد‌های پژوهشی صنعت بالادستی نفت اشاره می‌کردند مبنی بر این که در شرکت نفت فرهنگی مرسوم است که بیشتر به مقالات کاربردی زود پاسخ‌ده، اهمیت می‌دهند و از این رو نیاز کشور به پژوهش‌های بنیادی درک نمی‌شود.
ـ دکتر ریاض خراط:
بر خلاف برخی از تصورات، تحقیقات بنیادی همان چیزی است که صنعت به صورت روزانه به آن نیاز دارد، بدین معنا که امروز چاهی با مشکل تولید مواجه می‌شود، چاه را بسته و این نتیجه حاصل می‌شود که بروز مشکل مذکور به علت تشکیل آسفالتین در مخزن است، سپس به دنبال مطالعه و ایجاد راه‌حل مشکل می‌روند که چرا آسفالتین تشکیل شده است و چطور می‌توان آن را از میان برداشت.
ما در پروژه‌های سطح PHD(دکترا) از منظری بنیادی به دنبال راه‌حل در این زمینه می‌گردیم ، به تعبیر دیگر با رویکردی کاربردی پژوهش‌هایی بنیادی انجام می‌دهیم. در تحقیقات بنیادی، MS (فوق‌لیسانس) جوابگو نیست. در PHD باید کار جدیدی ارائه شود، به معنای دیگر افراد باید مولد تئوری باشند.
پیش از این به وزارت نفت توصیه‌ کردم در حوزه‌ی پژوهش‌های بنیادی فعالیت‌ شود در واقع این وزارت‌خانه می‌بایست مقداری هم زمینه‌ساز توسعه‌ی دانش باشد، این مسئله مصوب شده است. نباید صرفاً به پژوهش‌های کاربردی پرداخته شود.
تحقیقات بنیادی از جمله موضوعات قابل پیگیری در مخازن است به این دلیل که مخازن کشور از نوع خاص و شکاف‌دار است، این مخازن با ریزش ثقلی تولید میشوند. هم‌اکنون در مرکز تحقیقات موفق به ساخت دستگاهی شده‌ایم که مکانیزم عملش مطابق با این‌گونه تولید می باشد. ساخت این دستگاه با کمک یک دانشجوی دکتری، سه دانشجوی فوق‌ لیسانس و چند دانشجوی لیسانس بوده است. ما بهترین‌ها را برای فعالیت در این مرکز جذب می‌کنیم.
در حال حاضر در حال بررسی و تحقیق یک روش ازدیاد برداشت مهمی هستیم، هم‌اکنون به دنبال این هستیم که چطور می‌توان با تزریق آب از قسمت پایین مخزن و تزریق گاز از قسمت بالای مخزن نفت را حرکت داد و جابجا کرد. اما یک مطالعه علمی پس از گذشت ۵ تا ۶ سال به نتیجه می‌رسد.
برخی پدیده‌ها در مخازن خاصی جواب می‌دهد، در حال حاضر پدیده‌ای در کانادا مبنی بر تزریق بخار هیدروکربنها مطرح شده است که در مخازن همان کشور بسیار خوب جواب می‌دهد. در مرکز تحقیقات به بررسی تزریق بخار هیدورکربنها در مخازن شکاف‌دار و خاص کشور پرداختیم و تئوری مربوط به تزریق هیدورکربن به مخازن شکافدار را به‌دست آوردیم این به معنای تحقیقات بنیادی است. نتایج این تحقیق در چند مقاله در کشورهای کانادا,و امریکا منتشر کردیم.
برای اولین بار است که مقاله‌ی ایرانی تحت عنوان مکانیزم تولید با بخار هیدروکربن برای مخازن شکاف‌دار به ثبت می‌رسد، لذا می‌توان گفت در راستای تزریق بخار هیدروکربن به مخازن شکاف‌دار تحقیق بنیادی صورت گرفته‌است. اما زمانی‌که تحقیق تنها شامل این باشد که بررسی کنیم نتایج به دست آمده از تحقیقات کانادا در رابطه با تزریق هیدورکربن مورد استفاده مخازن ایران است یا خیر یک تحقیق کاربردی انجام شده است. در حالت بعدی ما به تحقیق کانادایی‌ها پاسخ می‌دهیم و خود نیز نتایج تحقیق در ایران را به ثبت می‌رسانیم، این تلفیقی از تحقیقات بنیادی و کاربردی است.
در رابطه با ثبت اختراع در داخل کشور، اقدام جدی‌ای انجام نگرفته است. البته ما موفق به ثبت اختراع دستگاهی شدیم که در مرکز تحقیقات ساخته شده است. از جمله حساسیت‌ها ما در مرکز تحقیقات «بومی سازی دستگاه‌های تحقیقاتی»است که همیشه از کشورهای دیگر وارد می‌شود، ما موفق به ساخت این دستگاه‌ها در مرکز تحقیقات شده‌ایم. اعتقاد من این است که دانشجوی PHD باید دستگاه‌های مورد نیاز پروژه‌اش را تولید کند، این دستگاه‌ها در آینده در صنعت مورد استفاده قرار خواهد گرفت. اگر قرار بود دستگاه مذکور از کشورهای دیگر وارد شود علاوه بر اینکه بسیار زمان‌بر بود سبب خروج ارز از کشور می‌شد. همچنین در زمان بروز اشکالات فنی نیروهای ایرانی قادر به تعمیر آن نبودند چراکه این دستگاه توسط شرکت‌های خارجی ساخته شده بود. هم‌اکنون این دستگاه‌ها از طریق پروژه‌ها‌ی داخلی تامین می‌شود. اما این ایده زمانی می‌تواند کارکرد جدی‌ خود را داشته باشد که صنعت را هم راضی کرده باشیم.
▪ خبرنگار:
به نظر می‌رسد در استفاده از بسیاری از تکنولوژی‌های جدید عقب‌ماندگی‌هایی در کشور وجود دارد که تنها در پرتوی همکاری صنعت و دانشگاه امکان جبران آن وجود دارد، در رابطه با استفاده از تکنولوژی نوین از جمله تکنولوژی چاه‌های هوشمند در کشور توضیح دهید؟
ـ دکتر ریاض خراط:
تاکنون تکنولوژی چاه‌های هوشمند در کشور به اجرا در نیامده است. البته اولین چاه هوشمند آزمایشگاهی توسط پژوهشگاه صنعت‌ نفت ایجاد شده است. آمریکائی‌ها از سال‌ها پیش در این زمینه فعالیت می‌کنند، شرکت فلیپس اولین چاه هوشمند را ایجاد کرد، هالیبرتون هم دارای چاه‌های هوشمند است، همچنین شل و شورون دارای اینگونه چاه‌ها هستند.
به طور کلی سرمایه‌گذاری در پژوهش و تحقیق در نفت از جمله نکات مهمی است که باید افزایش یابد، هم‌چنین باید اعتباراتی در اختیار دانشگاه‌های توانمند قرار گیرد، به طور مثال در دانشگاه شریف، رشته‌ی نفت به عنوان یک رشته‌ی جدید تدریس می‌شود، بسیار عالی است که بهترین‌ها جذب رشته‌ی نفت شوند، اگرچه پیش از این بیشتر به سمت برق و مکانیک و الکترونیک می‌رفتند. در حال حاضر دانشکده نفت در دانشگاه شریف در کنار دانشکده برق وجود دارد، همان‌طور که می‌دانید تمام بخش‌های چاه هوشمند وابسته به الکترونیک است، بنابراین اگر این دو دانشکده در کنار هم یک بودجه تحقیقاتی مشترک دریافت کنند یقینا پس از گذشت ۳-۴ سال به نتایج بسیار خوب خواهند رسید به این دلیل که بهترین‌های کشور در این دانشگاه تحصیل می‌کنند.
▪ خبرنگار:
بنابراین یک توصیه‌ی سیاستی شما در این زمینه می‌تواند در کنار هم قرار گرفتن دانشکده‌های نفت و دیگر دانشکده‌های فنی باشد؟
ـ دکتر ریاض خراط:
دانشکده‌های مکانیک می‌توانند در برخی از پروژه‌های ازدیاد برداشت نفت، دکل‌های حفاری و حفاری‌های افقی با دانشکده‌های نفت همکاری کنند، ما می‌توانیم این همکاری را تقویت کنیم. برنامه پژوهش و توسعه نفت تنها نیاز به سرمایه‌گذاری ندارد بلکه نیاز بسیار زیادی به مدیریت و برنامه‌ریزی دارد، لذا باید مقداری ارزش برای آن قائل شویم.
جالب است بدانید ما در منطقه‌ای قرار داریم که تعداد چاه‌های آن بیش از ۱۰ هزار حلقه است، این آماردر سال ۲۰۰۵ در یکی از کنفرانس‌های نفت، "SPE" در بحرین مطرح شد، با توجه به اینکه عمر مخازن از نظر تولید به سمت تکامل می‌رود، در حال حاضر مخازن آمریکا عمر صد ساله دارند و تعداد چاه‌های آن‌ها بیش ۵۵۰ هزار چاه اعلام شده است. در حالی‌که تعداد چاه‌های منطقه خاورمیانه ۱۰ هزار حلقه است، اگر روزی از لحاظ عمر مخزن به مخازن آمریکا برسیم، تعداد چاه‌هایی که باید در منطقه خاورمیانه حفر شود بیش از ۱ میلیون چاه خواهد بود،حال این سوال مطرح می‌شود که ۱ میلیون چاه نیاز به چند مهندس دارد؟
به طور مثال در سمیناری که در بحرین برگزار شد، رئیس برنامه‌ریزی تلفیقی عربستان ‌ می‌گفت: برداشت اولیه‌ی مخازن ما با استفاده از چاه به ۶۰ درصد رسیده‌است. آنها با استفاده از چاه‌های هوشمند برداشت اولیه را افزایش داده‌اند. در حال حاضر عربستان ‌ در نظر دارند؛ به سمت برداشت اولیه معادل ۷۰% حرکت کنند.
▪ خبرنگار:
مخازن آن‌ها ماسه‌ای است.
ـ دکتر ریاض خراط:
تعداد بسیار زیادی از مخازن عربستان ماسه‌ای است، مسلما تولید هر چاه ماسه‌ای بیشتر از چاه‌های کربناته است و تولید در این‌گونه مخازن به راحتی صورت می‌گیرد. اما نکته‌ی مهمی که در این‌جا مطرح می‌شود، بحث استفاده از تکنولوژی روز است. آنها هم‌اکنون از حفاری‌های افقی و چاه‌های هوشمند استفاده می‌کنند. زمانی که چاه هوشمند باشد؛ مخزن هوشمند است. هرگاه توانایی استفاده از چاه‌های هوشمند به وجود آید به این معناست که مدیریت مخزن وجود دارد. به تعبیر بهتر با استفاده از چاه‌های هوشمند از هر کجای کشور می‌توان مخزن را مدیریت کرد.
خوشبختانه هم‌اکنون در ایران حفاری چاه‌ افقی با عمق ۱۰۰۰ متر انجام ‌شده اشت، اگر چه ما به طور جدی نیازمند آن هستیم که میزان حفاری افقی خود را توسعه دهیم. در آزادگان تصمیم گرفته شده است برای اولین بار در ایران تا ۲۵۰۰ متر حفاری افقی کنند، اما شاید به دلیل محدودیت توان دکل‌ها این پروژه موفق نشود.
نکته‌ی مهمی که باید به آن توجه کنیم این است؛ از آنجایی که مخازن کشور با مخازن دنیا کاملا متفاوت است، مسلما شیوه‌های برداشت ما نیز متفاوت خواهد بود. لذا اگر بخش های تحصیلات تکمیلی دانشکده‌های مختلف به سمت همکاری در انجام پروژه‌های ازدیاد برداشت مختلف هدایت شوند، بدون شک در آینده توانایی خواهیم داشت دانش فنی را به گونه‌ای تدوین کنیم که نیاز مخازن ایران باشد.
خوشبختانه در حال حاضر کاری بسیار مهم و ارزشمند در کشور در حال بررسی است. طراحی نرم‌افزار مطالعات مخازن برای اولین بار با استفاده از فارغ‌التحصیلان زبده و مشاوره‌ی کارشناسان خارجی در پژوهشگاه‌ صنعت نفت در حال انجام است. این نرم‌افزار در آینده بسیار نزدیک ثبت خواهد شد. هم‌چنین قابلیت فروش در بازار را دارد. این نرم‌افزار از افتخارات ایران است و در سال آینده تکمیل خواهد شد؛ طراحی نرم‌افزار مذکور سبب عدم وابستگی کشورمان به کشورهای دیگر خواهد شد.

منبع : خبرگزاری ایسنا