از یوسف تا یوزارسیف

ورود فیلم سازان ایرانی به عرصه مقولات تاریخی مذهبی که در دوران پرافتخار نظام جمهوری اسلامی رخ داده امری مبارک است . عرضه مفاهیم دینی آنهم در قالب وقایع تاریخی از قبیل زندگانی پیامبران ائمه پیشوایان دینی و علما و دانشمندان بزرگ می تواند تاثیر زیادی در آشنائی مردم با این مفاهیم و مقولات داشته باشد و نتایج خوبی به بار آورد.
شرط اساسی موفقیت در این عرصه اینست که فیلم سازان با دقت و حساسیت بالا مرزها را بشناسند و رعایت کنند و تلاش نمایند از چارچوب های شرعی و همینطور واقعیت های تاریخی خارج نشوند. افزودن روایات ضعیف تاریخی عدم رعایت مرزهای اعتقادی و شرعی و حتی بی توجهی به سنت ها و عرفیات جامعه دینی در ساخت فیلم های دینی می تواند خطرناک باشد و علاوه بر آنکه مانع رسیدن به دستاوردهای مورد نظر شود زیان ها و خسارات زیادی نیز به همراه داشته باشد.
با این مقدمه کوتاه به مناسبت پایان یافتن پخش مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » نکاتی را درباره این مجموعه مورد توجه قرار می دهیم .
۱) ـ فیلم هائی که در مقولات دینی ساخته می شوند حتما باید از سطح بالای کیفیت از نظر فنی و ساختاری برخوردار باشند تا بتوانند راحت تر و با جاذبه بیشتری آن مفاهیم را به مخاطبان القا کنند. انصاف اینست که برای ساخت مجموعه « یوسف پیامبر » زحمات زیادی کشیده شده و بودجه سنگینی نیز صرف گردیده اما با اینحال از نظر فنی و کیفی این مجموعه در سطحی بالا و مورد انتظار قرار ندارد. نویسنده این مقاله به دلیل اینکه تخصصی در زمینه امور فنی ساخت فیلم ندارم نظری نیز ندارم ولی در نظرخواهی هائی که از اهل فن کرده ام متفقا مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » را در سطحی متوسط دانستند و همگی آرزو می کردند ایکاش تلاش بیشتری برای ارتقا کیفی آن صورت می گرفت .
قطعا این نقص نمی تواند زحمات دست اندرکاران این مجموعه را نادیده بگیرد و از قدر و منزلت این کار بزرگ بکاهد. در همینجا به همه دست اندرکاران این مجموعه دست مریزاد می گوئیم و توفیق بیشتر آنان را در کارهای آینده از خدای متعال مسالت مینائیم .
۲ ) در سلامت نفس تفکر مذهبی دلسوزی و اخلاص دست اندرکاران مجموعه « یوسف پیامبر » اعم از کارگردان تهیه کننده و مشاوران تردیدی وجود ندارد. این اطمینان نیز وجود دارد که این عزیزان نهایت تلاش خود را برای هرچه بهتر ساختن این مجموعه بعمل آورده اند. بنابر این نقد محتوائی قسمت هائی از این مجموعه بهیچوجه به معنای زیر سئوال بردن دست اندرکاران محترم نیست و صرفا با هدف کمک به آنان برای ارتقا کیفی کارهای بعدی صورت می گیرد.
۳ ) مقوله داستان زندگی یوسف پیامبر یا به تعبیر قرآن کریم قصه یوسف که احسن القصص است به همان دلیل که در روایات نیز آمده از حساسیت زیادی برخوردار است . به همین جهت ساختن فیلم درباره این موضوع به توجه و دقت مضاعفی نیاز دارد. دست اندرکاران محترم می بایست از مشورت های بیشتری بهره می بردند و بسیار بیش از آنچه بررسی و تحقیق و مشورت کرده اند نقظه نظرهای صاحبنظران مختلف را جویا می شدند و این مجموعه را بعد از اعمال دقت ها و وسواس های زیاد به مرحله نمایش می رساندند. علاوه بر این در برابر نقدها باید سعه صدر نشان دهند و آنها را پذیرا باشند و از بکار بردن هر روش و هر عبارت و کلامی که با کوچکترین اثری از پس زدن نقدها همراه باشد پرهیز نمایند.
اگر دست اندرکاران مجموعه « یوسف پیامبر » با این شیوه با نقدها مواجه می شدند در جریان پخش این مجموعه در طول چند ماه گذشته از نقدهای فراوانی بهره می بردند که متاسفانه به دلیل برخوردهای غیرمهربانانه شان با اولین موارد از نقدها از این نعمت بزرگ محروم شدند. نمونه روشن برخوردی است که با حضرت آیت الله سبحانی درخصوص ایرادی که ایشان به ازدواج همزمان یعقوب با دو خواهر گرفتند صورت گرفت . ایشان یکی از مسلط ترین علمای معاصر بر تاریخ و کلام و اعتقادات هستند و نظر ایشان قابل احترام است و باید بسیار مغتنم شمرده شود ولی متاسفانه چنین مواجهه مثبتی با نقد ایشان صورت نگرفت و شاید بسته شدن باب نقد مطبوعاتی و آشکار در طول دوران نمایش این مجموعه به همین دلیل بوده باشد. البته نقدهای مردمی با شیوه ای دیگر سر بر آوردند و در قالب « پیامک » این مجموعه را زیر ذره بین قرار دادند. یکی از دلایل فراوانی نقدهای طنزگونه و گاهی نیشدار علیه مجموعه « یوسف پیامبر » که بیشترین و بی سابقه ترین حجم پیامک بود نیز همین است که با برخورد تندی که با اولین نقدها شده صاحبنظران از ورود به این مقوله خودداری کردند و در عرصه خالی از نقادی آشکارو مطبوعاتی زمینه برای سر بر آوردن نقدهای طنزآلود پیامکی فراهم شد. این تجربه بسیار مهمی است که قطعا برای دست اندرکاران مجموعه « یوسف پیامبر » و سایرین در همه زمینه ها قابل تامل و مطالعه می باشد.
۴ ) در بسیاری مراحل مجموعه « یوسف پیامبر » منطبق با متن قرآن حرکت کرده بگونه ای که نوع ترسیم صحنه های مورد نظر قرآن کریم و رویدادهای بیان شده در داستان یوسف در این مجموعه انصافا قابل تحسین است . این از نقاط قوت مجموعه « یوسف پیامبر » است و از این بابت باید به دست اندرکاران آن دست مریزاد گفت .
۵ ) در مواردی که مجموعه « یوسف پیامبر » از محدوده بیانات قرآنی خارج می شود و به روایات تاریخی اعتماد می کند اشکالات متعددی بروز می نماید که در اینجا فقط به نمونه هائی از آن اشاره می شود.
الف ) علاوه بر ازدواج همزمان یعقوب با دو خواهر ازدواج خود یوسف با فرد دیگری غیر از زلیخا و قبل از زلیخا بچه دار شدن از آن زن مدرک معتبر تاریخی ندارد.
ب ) وضعیت زلیخا طی سالهای طولانی فراق یوسف آنگونه که در مجموعه « یوسف پیامبر » آمده از قبیل نابینا شدن مفلوک شدن اخراج کارکنان قصر دزدی هائی که از قصر می شود فریب خوردن های پیاپی اظهارات گوناگون و...نیز مستند به روایات قابل اعتماد تاریخی نیست .
ج ) کما اینکه مواردی از قبیل جوان شدن زلیخا راه ندادن به یوسف تا چند روز اینکه ازدواج یوسف با زلیخا به امر خدا بوده نیز از همین قبیل هستند. اصل ازدواج یوسف با زلیخا شاید صحت داشته باشد اما نه با مقدماتی که در مجموعه یوسف پیامبر آمده به ویژه آنکه بالا بردن قدر و منزلت زلیخا تا جائی که خدا برای او چنان ارزش و اهمیتی قائل شود که به یوسف امر کند با او ازدواج نماید با سابقه زلیخا که گرفتار یک عشق حرام شده بود بهیچوجه سازگاری ندارد. درست است که زلیخا می تواند توبه کرده و توبه نیز مورد قبول واقع شده باشد اما اینکه یک توبه کار به منزلتی برسد که این چنین مورد عنایت خدا قرار گیرد با معیارها تناسبی ندارد.
د ) برای سفرهای دوره ای یوسف خرد و ریزهای معبد آمون و نوع مقابله هائی که یوسف با ارباب معبد بعمل آورده نیز سندی معتبری وجود ندارد. قرآن کریم از عنوان « ملا » برای اشاره به کسانی که پادشاه مصر از آنها تعبیر خوابش را خواست استفاده می کند (یاایها الملا افتونی فی رویای ان کنتم للرویا تعبرون ) و این کلمه قابل انطباق بر آنچه در مجموعه « یوسف پیامبر » آمده نیست . البته نگاه دست اندرکاران مجموعه به کاهنان و برملا کردن فسادها و ریاکاری های آنها قابل درک و قابل تقدیر است اما آنچه به تفصیل در این زمینه برای ترسیم مطلب مورد نظر قرآن کریم در این مجموعه آورده شده مستند قابل اتکائی ندارد. شاید اعتماد بیش از اندازه به نوشته ای که از « سینوهه » پزشک دربار مصر به جای مانده یکی از عوامل این قبیل تفصیلات و حتی اسامی انتخاب شده در مجموعه « یوسف پیامبر » باشد.
هـ ) پیراهن یوسف را طبق آنچه در قرآن کریم آمده برادران او نزد یعقوب بردند نه فقط یک برادر. قرآن کریم می فرماید : « اذهبوا بقمیصی هذا » یعنی این پیراهن مرا ببرید. شاید اشتباهی که در مجموعه پیش آمده به دلیل وجود کلمه « بشیر » در آیه دیگر باشد که میفرماید « فلما ان جاالبشیر القیه علی وجهه فارتدبصیرا » هنگامی که پیراهن را کسی که حامل آن بود بر چهره یعقوب افکند او بینائی خود را بازیافت . وجود این کلمه به این دلیل است که درعین حال که همه برادران با پیراهن به نزد پدرشان رفتند در عمل یکنفر می توانست آنرا به صورت پدر بیاندازد نه همه .
و ) برخلاف آنچه در مجموعه « یوسف پیامبر » آمده مادر یوسف تا زمان دیدار او با والدین خود زنده بود. اینکه مادر یوسف در کودکی او فوت کرده و او در مسیر کنعان به مصر بر سر مزار وی رفت و گریه کرد و « راحیل » (خاله یوسف ) همراه یعقوب به مصر رفت از اخبار عامه گرفته شده و ماخذ آن تورات است . آنچه در قرآن کریم در این زمینه آمده است نیز نادرستی این روایت را نشان می دهد : « فلماد خلواعلی یوسف آوی الیه ابویه ... » (هنگامی که بر یوسف وارد شدند یوسف پدر و مادر خود را در آغوش گرفت ). تاویل « ابویه » به پدر و نامادری علاوه بر آنکه با ظاهر آیه سازگار نیست به روایتی نسبت داده می شود که سند معتبری ندارد.
ز ) در زمینه چگونگی پذیرش عذرخواهی برادران یوسف توسط پدرشان یعقوب نیز آنچه در این مجموعه آمده سند معتبری ندارد و با قرآن نیز منطبق نیست . قرآن میفرماید یعقوب در جواب خواسته فرزندان خود به آنها گفت : « سوف استغفرلکم ربی انه هوالغفور الرحیم » از خدا برای شما طلب بخشش خواهم کرد او آمرزنده و مهربان است . محدوده زمانی مورد نظر « سوف » که افاده مستقبل می کند را مفسران به سحرگاه که وقت استجابت دعاست و یا شب جمعه که زمان مناسب تری برای درخواست از خداست تفیسر کرده اند. نه تنها هیچ نشانه ای نیز از استنکاف یعقوب در برابر خواسته فرزندانش در قرآن کریم نیست بلکه طبق همین آیه اولا او درخواست آنها را پذیرفته و وعده طلب بخشش برای آنها از خدا داده و ثانیا به آنها این نوید را نیز داده که خدا آمرزنده و مهربان است یعنی امیدوار باشید که خدا نیز شما را خواهد بخشید.
ملاحظه می شود که برخلاف آنچه در مجموعه « یوسف پیامبر » آمده بهیچوجه یعقوب در برابر خواسته فرزندانش با آنها برخورد منفی نکرده و قهر و غضبی که در این مجموعه نشان داده شده و حرفهای تندی که از زبان یعقوب خطاب به فرزندانش زده شده صحت ندارد. علاوه بر این اصولا این نوع برخورد تند و قهرآمیز و بهانه جوئی و سخت گیری های بی مورد از ساحت پیامبر خدا که باید مظهر عطوفت الهی باشد دور است .
ح ) اینکه در بعضی روایات و تواریخ به یوسف نسبت داده می شود هنگامی که پدر خود را دید از مرکب خود پیاده نشد و همین تکبر موجب خارج شدن نوری از انگشتان او گردید که به معنای مجازات یوسف به خاطر این تکبر بود و جبرائیل به او گفت از صلب تو پیامبری بوجود نخواهد آمد این نیز علاوه بر آنکه دچار ضعف سند است با آنچه از متن قرآن فهمیده می شود سازگار نیست . زیرا با توجه به اینکه یوسف به پدر و مادر خود می گوید وارد مصر شوید معلوم می شود تا مسافتی به استقبال آنها رفته بود و همانگونه که قرآن کریم می گوید هنگامی که والدین خود را مشاهده کرد آنها را در آغوش گرفت و به کنار خود برد. این خود نشان دهنده این نکته است که یوسف در آن لحظه سوار بر مرکب نبوده تا دچار آن تکبر شود و آن گونه تنبیه گردد. ضمن اینکه تربیت دینی و فضائل اخلاقی یوسف با توجه به جایگاهی که نزد خدای متعال داشت مانع از این بود که او نسبت به پدر و مادر خود تکبر ورزد آنهم بعد از قریب ۴۰ سال فراق و با آنهمه اشتیاق که برای دیدن آنها داشت . خوشبختانه مجموعه یوسف پیامبر دچار این نقص نشده ولی در پردازش صحنه های اولین دیدار یعقوب و یوسف افت و خیزهائی وجود دارد که نه لازم بود و نه متناسب با شان پیامبران خدا.
۶ ) بخش دیگری از اشکالات مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » به نوع نگاهی مربوط می شود که این مجموعه به جایگاه پیامبران خدا و خاندان آنها دارد.
یکی از این اشکالات به وضع ظاهری همسر یوسف مربوط می شود. هر چند اصل اینکه یوسف همسری قبل از زلیخا اختیار کرده باشد مورد تردید است لکن چه آن همسر و چه زلیخا در مجموعه « یوسف پیامبر » با چنان آرایش غلیظی نشان داده می شوند که حتی در رفتار همسر یک فرد معمولی مذهبی نیز دیده نمی شود چه رسد به همسر پیامبر خدا! و اصولا چه ضرورتی دارد همسر یوسف در همه جلسات و نشست و برخاست های او حضور داشته باشد اینها از کدام منبع تاریخی گرفته شده است
اشکال دیگر اینکه خود یوسف با چنان اشرافیتی در کاخ زندگی می کند و با چنان لباسهای فاخری در مراسم مختلف ظاهر می شود که با ساده زیستی پیامبران هیچ تناسبی ندارد. کما اینکه در غذا خوردن ها و مهمانی دادن به برادران خود نیز آنگونه که در مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » مشاهده می شود سنگ تمام گذاشته و در شرایطی که مصر دچار قحطی است و مردم باقوت لایموت روزگار سپری می کنند یوسف که پیامبر خداست در قصر شاهانه خود ریخت و پاش می کند و مهمانی های آنچنانی می دهد!
اشکال سوم به نوع آه و زاری یعقوب در فراق یوسف مربوط می شود. این درست است که طبق آنچه قرآن کریم می فرماید یعقوب در فراق یوسف آنقدر محزون شد که چشمهایش سفید شدند اما هیچ نشانه ای از سروصدا و فریاد و فغان هائی که در مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » نشان داده می شود در آیات قرآنی نیست . قرآن کریم میفرماید : « قال بل سولت لکم انفسکم امرا فصبر جمیل عسی الله ان یاتینی بهم جمیعا انه هوالعلیم الحکیم . و تولی عنهم و قال یا اسفی علی یوسف و ابیضت عیناه من الحزن فهو کظیم » یعقوب به فرزندان خود گفت : دچار اوهام شده اید و من صبر پیشه می کنم بلکه خدای علیم حکیم همه فرزندانم را به من باز گرداند. و از آنها روی برگرداند و گفت وای از فراق یوسف و چشمانش از اندوه سفید شدند اما غضب خود را فرو نشاند.
همین تعبیر در آغاز ماجرای یوسف یعنی هنگامی که برادرانش او را به چاه انداخته و به دروغ به پدر گزارش دادند که گرگ یوسف را خورده است نیز در قرآن آمده است : « قال بل سولت لکم انفسکم امرا فصبر جمیل والله المستعان علی ماتصفون » در اینجا نیز تاکید بر صبر و طلب یاری از خداست آنهم صبری که زیباست و در هر دو مرحله همین تعبیر « فصبر جمیل » آمده است .
آنچه قرآن کریم در این آیات از یعقوب نقل می کند نشان دهنده صبر توکل و خودداری اوست نه فریاد و فغان و از خودبیخود شدن آنگونه که در مجموعه تلویزیونی یوسف پیامبر آمده است . بیان قرآن از روش یعقوب و یوسف در سرتاسر ماجرا بسیار آموزنده و حاوی اصول تربیتی است درحالی که آنچه از سیره این دو پیامبر در مواردی که اشاره کردیم در مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » آمده برای جامعه بدآموزی دارد.
۷ ) لازم است این نکته را نیز یادآور شویم که انگشت گذاشتن روی نقاط ضعف مجموعه تلویزیونی یوسف پیامبر بهیچوجه به معنای نفی نقاط قوت و آموزنده این مجموعه نیست . طبیعی است که فقط دیکته نانوشته غلط ندارد و نشان دادن غلط های یک دیکته برای کمک به بی غلط شدن دیکته های بعدی است .
۸ ) شاید طولانی شدن مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » یکی از عوامل پدید آمدن موارد ضعف این مجموعه باشد . خصوصیت طولانی شدن این مجموعه آنقدر آشکار بود که ظریفی به طنز میگفت : اگر اینهمه آب که کارگردان به مجموعه یوسف پیامبر ریخته است را به سرزمین مصر می ریخت خشکسالی و قحطی مصر برطرف می شد و فرمانروای مصر و یوسف پیامبر نیز دچار آنهمه دردسر و زحمت نمیشدند!
واقعیت اینست که وارد کردن روایات تاریخی غیرمعتبر که احیانا بخشی از آنها ریشه در منابع غیراسلامی دارند و به « اسرائیلیات » معروفند موجب ضعف این مجموعه تلویزیونی شده است . اگر به روایت قرآن اکتفا می شد قصه یوسف بود ولی فراتر از قرآن همان یوزارسیف است که چهره اصلی این مجموعه بود. طبیعی است که از یوسف تایوزارسیف چنین فاصله ای نیز وجود داشته باشد.
۹ ) آنچه می تواند به دست اندرکاران فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی مربوط به مفاهیم دینی کمک کند تا ضعف ها را به حداقل برسانند اینست که حداقل در دو مرحله از نظرات مشورتی صاحبنظران قوی و مسلط دینی بهره مند شوند یکی در مرحله فیلم نامه نویسی و دیگری قبل از نمایش . روشن است که دست اندرکاران مجموعه « یوسف پیامبر » نیز از نظرات صاحبنظران بهره مند بوده اند لکن همین ضعف های غیرقابل انکار نشان می دهند در انتخاب اهل نظر باید باید دقت بیشتری صورت گیرد و افرادی قوی تر برای نظارت بر چنین کارهای بزرگ و حساسی در نظر گرفته شوند.
۱۰ ) اینجانب اذعان دارم که آنچه نوشته ام یک نقد فنی و کارشناسانه نیست بلکه فقط اشاره ای کوتاه به واقعیت هائی است که در مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » مشهود بودند. هدف اینست که صاحبنظران و اهل فن با ملاحظه این نقدگونه وارد این مبحث شوند و با نقدهای عالمانه خود دست اندرکاران محترم مجموعه « یوسف پیامبر » را از نقطه نظرهای خود بهره مند سازند.
الف ) جلالی
در بسیاری موارد مجموعه تلویزیونی یوسف پیامبر منطبق با متن قرآن حرکت کرده بگونه ای که نوع ترسیم صحنه های مورد نظر قرآن کریم و رویدادهای بیان شده در داستان یوسف در این مجموعه انصافا قابل تحسین است.
در مواردی که این مجموعه از محدوده بیانات قرآنی خارج می شود و به روایات تاریخی اعتماد می کند اشکالات متعددی بروز می نماید روایاتی که احیانا ریشه در منابع غیراسلامی دارند و به اسرائیلیات معروفند .
بخش دیگری از اشکالات مجموعه تلویزیونی « یوسف پیامبر » به نوع نگاهی مربوط می شود که این مجموعه به جایگاه پیامبران خدا و خاندان آنها دارد
آنچه می تواند به دست اندرکاران فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی مربوط به مفاهیم دینی کمک کند تا ضعف ها را به حداقل برسانند اینست که حداقل در دو مرحله از نظرات مشورتی صاحبنظران قوی و مسلط دینی بهره مند شوند .

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی