داروهای سوپر‌مارکتی

سوپرمارکت‌ها را می‌توان جزو پرمراجعه‌ترین مکان‌ها دانست. هر شهروندی در طول روز حداقل یک‌بار برای خرید روزانه خود سری به سوپرمارکت‌ها یا فروشگاه‌های کوچک محلی – آنچه بقالی می‌نامیم – خواهد زد. طیف اجناس قابل تهیه از این فروشگاه‌ها بسیار متفاوت است. از مواد لبنی گرفته تا وسایل بهداشتی آرایشی و حتی سیگار. با این وجود هیچ کدام از ما به یاد نداریم که برای خرید یک بسته قرص سرماخوردگی یا شربت دهان‌شویه به بقالی‌ها مراجعه کرده باشیم. خرید و فروش دارو در اکثر کشورها – از ‌جمله کشور ما – محدود به داروخانه‌هاست. با این وجود به نظر می‌رسد این روند در بعضی از نقاط دنیا در حال تغییر است. هفته گذشته دولت سوئد طی لایحه‌ای اعلام کرد از اول نوامبر امسال بعضی داروهای خاص – که نیاز به نسخه ندارند و به OTC معروف هستند – در فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌ها قابل عرضه خواهند بود و مردم سوئد می‌توانند بدون نیاز به مراجعه به داروخانه‌ها، این دارو‌ها را از نزدیک‌ترین فروشگاه محلی تهیه کنند...
در دسته‌بندی‌های دارویی، داروهای «بدون نیاز به نسخه» داروهای بسیار مهمی به شمار می‌روند. معمولا فهرست این‌گونه داروها همه‌ساله توسط متولیان بهداشت هر کشور تهیه و اعلام می‌شود. نام بعضی از این داروها مانند قرص‌های سرماخوردگی (همان آدولت کولد خودمان!) کاملا به گوش ما آشناست. هدف از تعیین داروهای بدون نیاز به نسخه در تمام جهان مشابه است. این داروها معمولا به طور روزمره و مرتب توسط شهروندان استفاده می‌شوند و چندان مورد نیازند که حذف پزشک از چرخه تهیه این دارو کاملا منطقی به نظر می‌رسد. در واقع یک داروی بدون نسخه باید دارای چند خصوصیت باشد: مورد نیاز درصد قابل‌توجهی از افراد جامعه باشد، نسبتا بی‌خطر باشد و قابلیت سوءاستفاده از آن نیز کم باشد.
● خوددرمانی یا خودکشی؟
وجود داروهای بدون نسخه – علی‌رغم نیاز فراوان به وجود آنها – بار‌ها باعث بروز مشکلات متعددی شده است. اکثر این مشکلات ناشی از درک نادرست مصرف‌کنندگان نسبت به خطرات این‌گونه داروهاست. اکثر مصرف کنندگان تصور می‌کنند که اگر دارویی بدون نیاز به نسخه قابل تهیه باشد، پس حتما بی‌خطر است. سوء‌برداشت مشابهی درباره داروهای گیاهی وجود دارد. علاقه فراوان ما به طبیعت، گاه باعث می‌شود هر داروی گیاهی را ناخودآگاه با میوه و سبزیجات مقایسه کنیم. واقعیت آن است که گرچه داروهای بدون نیاز به نسخه، به نسبت داروهای کم‌خطری هستند، مصرف نادرست آنها می‌تواند به سادگی جان مصرف‌کننده را به خطر بیندازد. یک نمونه قابل توجه آن، کلی‌این‌مک ویلیامز، دختر ۱۷ ساله اهل ایالات متحده آمریکا بود که به دنبال سردرد میگرنی، مقدار نامناسبی از داروی تایلنول (ترکیبی حاوی استامینوفن) استفاده کرد و جان خود را بر اثر عوارض ناشی از آن از دست داد. از زمان مرگ این نوجوان، مادر وی دست به فعالیت‌های آگاه کننده درباره خطرات بالقوه دارو‌های بدون نسخه زده است تا جامعه آمریکا را از خطرات احتمالی آنها آگاه کند. در آوریل سال ۲۰۰۶، هنگامی که یکی از هنرپیشه‌های ‌هالیوودی در طی یک مصاحبه ذکر کرد که در طی زمان فیلم‌برداری در فیلم اخیر خود «مانند آب‌نبات» از قرص تایلنول استفاده می‌کرده است، موجی از مخالفت‌ها با استفاده خود سر از داروهای بدون نیاز به نسخه در آمریکا پدید آمد. در لیست داروهای بدون نیاز به نسخه نیز داروهای فراوانی دیده می‌شوند که در اثر مصرف نادرست، می‌توانند خطرساز باشند. استامینوفن، (پرمصرف‌ترین داروی کشور در سال ۱۳۸۵)، در صورت مصرف بیش از حد و نادرست می‌تواند باعث نارسایی و از کار افتادن کبد شود. آسپیرین، و در کنار آن بروفن، یکی از مهم‌ترین علل زخم معده به شمار می‌روند.
مصرف آسپیرین در اطفال در صورت وجود بعضی بیماری‌های ویروسی می‌تواند عامل یک عارضه خطرناک به نام سندروم ری باشد. بیزاکودیل، در صورت مصرف طولانی مدت می‌تواند باعث کاهش ذخایر پتاسیم، ضعف عضلانی و دفع پروتئین شود. خطر دیگری که از مصرف نادرست داروهای بدون نیاز به نسخه ایجاد می‌شود، سرکوب علایم بیماری اصلی و دشوار نمودن تشخیص است. ممکن است با مصرف یک شربت ضداسید، علایم درد معده بیمار تخفیف یابد و این مساله، بیمار را از مراجعه به پزشک و درمان علت زمینه‌ای باز دارد. در واقع به نظر می‌رسد در اکثر موارد، هدف از عرضه یک داروی خاص به صورت بدون نیاز به نسخه آن است که در صورت صلاحدید پزشک به مصرف طولانی‌مدت یک داروی خاص، بیمار مجبور نشود برای تمدید نسخه خود به دفعات زیاد به مطب پزشک مراجعه نماید.
● داروساز در مقابل فروشنده
عرضه دارو در فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌ها طبیعتا با مخالفت طیف مختلفی از افراد مواجه شده است و البته داروساز‌ها در خط مقدم هستند. این نگرانی وجود دارد که فروشندگان سوپرمارکت‌ها نتوانند اطلاعات لازم را در اختیار خریداران قرار دهند. ضمن اینکه فروشندگان سوپرمارکت‌ها عادت دارند مشتریان را به خرید بیشتر ترغیب کنند و این می‌تواند زمینه‌های استفاده نادرست از این داروها را فراهم آورد. واکنش بعضی از مردم سوئد نیز نسبت به این تصمیم چندان خوشایند نبود. چنانچه پس از اعلام خبر، چند نفر دولت سوئد را به باد استهزا گرفتند و پیش‌بینی کردند با این تصمیم، تعداد موارد مسمومیت‌های دارویی در سوئد افزایش یابد. با این وجود سعی شده است از عرضه بدون کنترل این داروها نیز تا حد امکان جلوگیری شود. برای مثال در سوئد، طبق قانون اخیر، عرضه این داروها به افراد زیر ۱۸ سال ممنوع است و این داروها ‌باید دور از دسترس عموم قرار داده شوند تا مشتری مجبور شود برای تهیه آنها از فروشندگان راهنمایی بخواهند.
با توجه به این نکته که در سوئد، تاکنون تنها یک شرکت دارویی به طور انحصاری وظیفه توزیع موارد دارویی را بر عهده داشته است، به نظر می‌رسد علت اصلی تصویب این لایحه در سوئد شکستن این انحصار ۳۵ ساله باشد. با این وجود به نظر می‌رسد فروش داروهای بدون نسخه در سوپرمارکت‌ها که در بعضی از کشورها از سال‌ها پیش رایج بوده است، به تدریج به سایر نقاط جهان نیز سرایت خواهد کرد و چندان دور نخواهد بود روزی که در لیست خرید خانواده‌ها علاوه بر شیر و گوشت، قرص‌های سرماخوردگی و سردرد نیز دیده شود.
● در ایالات متحده
کلیه فعالیت‌های دارویی و از جمله تعیین انواع داروهای بدون نیاز به نسخه در ایالات متحده توسط سازمان غذا و داروی آمریکا کنترل می‌شود. از سال ۲۰۰۰ به بعد و با هدف کاهش قیمت داروها و افزایش میزان دسترسی به آنها، سازمان غذا و داروی آمریکا تصمیم گرفت لیست داروهایی را که بدون نیاز به نسخه به فروش می‌رسند، افزایش دهند.
در حال حاضر بیش از ۸۰۰ ماده دارویی در آمریکا به عنوان داروهای بدون نسخه شناخته می‌شوند که به صورت بیش از ۱۰۰هزار محصول دارویی با برند‌های متفاوت به فروش می‌رسند. این داروها در اکثر سوپرمارکت‌ها در قفسه‌های جداگانه قابل تهیه هستند.
● در انگلستان
داروهای مورد استفاده در انگلستان به سه دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول موسوم به POM داروهایی هستند که فقط با نسخه پزشک و فقط توسط داروخانه‌ها به فروش می‌رسند. دسته دوم دارو‌های موسوم به داروهای P هستند. تهیه این داروها نیاز به نسخه پزشک ندارد. با این وجود با توجه به نوع ترکیبات آن و خطرات احتمالی، این داروها فقط توسط داروخانه‌ها و در حضور داروساز به بیمار عرضه می‌شوند و داروساز وظیفه دارد پیش از ارایه دارو، از ایمن بودن آن برای مشتری اطمینان حاصل کند. سایر داروها با نام GSL قابل عرضه در فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌ها هستند و نیازی به نسخه برای تهیه آنها نیست. با این وجود در جهت افزایش ایمنی، بعضی از این داروها تنها در بسته‌بندی‌های کوچک و تعداد محدود به فروش می‌رسند و بسته‌بندی‌های بزرگ‌تر آن جزو داروهای P قرار دارد.
● در ایران
گرچه روی اکثر بسته‌های دارویی نوشته شده است «فروش این دارو بدون نسخه پزشک ممنوع است» با این وجود به دلیل عدم نظارت صحیح بر داروخانه‌ها، عدم ثبت الکترونیک نسخه‌ها و فرهنگ غلط دارویی، انواع داروهای نیازمند نسخه بدون تجویز پزشک در داروخانه‌ها به فروش می‌رسند.
گرچه در لیست داروهای بدون نیاز به نسخه وزارت بهداشت ایران تقریبا هیچ آنتی‌بیوتیک خوراکی دیده نمی‌شود، با این وجود فروش و استفاده انواع آنتی‌بیوتیک‌ها در داروخانه‌ها کاملا مرسوم است، به طوری که اکثر مردم تصور می‌کنند برای تهیه این دارو نیاز به نسخه وجود ندارد. چندی پیش نیز دکتر مجید شهرتی، دبیر سمینار مبارزه با سوء‌مصرف ترامادول، نسبت به افزایش سوء‌مصرف این دارو هشدار داد.
ترامادول که در تسکین درد و ترک اعتیاد کاربرد دارد، علی‌رغم آنکه جزو داروهای بدون نیاز به نسخه محسوب نمی‌شود به وفور توسط داروخانه‌ها به فروش می‌رسد و برای ایجاد حالت سرخوشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نمونه دیگر این داروهای «ظاهرا بدون نسخه» داروی ضداسهال دیفنوکسیلات بود.
طبق آمار سال ۱۳۸۵، این دارو چهارمین داروی پرمصرف در کشور شناخته شده است که حاکی از سوء‌مصرف فراوان آن به منظور ایجاد سرخوشی است.
طیف داروهای بدون نیاز به نسخه بسیار گسترده است. در سال ۱۳۸۶ و طبق دستورالعمل وزارت بهداشت ۱۴۹ قلم داروی از این نوع برای عرضه در داروخانه‌های کشور مشخص شد. قرص‌های سرماخوردگی، پودر ORS، محلول اشک مصنوعی، بعضی مواد ضدعفونی‌کننده مانند بتادین و قرص‌های پیشگیری از بارداری جزو این دسته دارو‌ها هستند البته بسیاری از داروهایی که ما به طور معمول بدون نیاز به نسخه آنها را تهیه می‌کنیم جزو این فهرست نیستند. در لیست داروهای بدون نیاز به نسخه ایران هیچ داروی مخدری یا دارویی که ترکیبات مخدر داشته باشد وجود ندارد (قابل توجه دوستانی که از داروخانه‌ها استامینوفن کدئین بدون نسخه طلب می‌کنند). آنتی بیوتیک‌ها – به جز پماد تتراسیکلین – هیچ جایی در این لیست ندارند و البته این مساله با پیدایش مقاومت‌های دارویی در اثر مصرف بی‌رویه آنتی بیوتیک‌ها کاملا توجیه می‌شود. از خانواده بنزودیازپین‌ها (دیازپام، لورازپام، کلردیازپوکساید) هیچ نشانی در این لیست وجود ندارد.
● شوالیه تاریکی
شاید هیث لجر را بتوان معروف‌ترین قربانی سوء‌مصرف دارو دانست. این هنرپیشه آمریکایی که به تازگی و پس از مرگ، به خاطر بازی در فیلم «بتمن: شوالیه تاریکی» برنده جایزه اسکار به عنوان بهترین هنرپیشه نقش دوم مرد شد، در ۲۲ ژانویه ۲۰۰۸ در منزل خود در مانهاتان در سن ۲۹ سالگی درگذشت. علت مرگ سوء‌مصرف مخلوطی از داروهای تجویز شده و بدون نسخه اعلام شد. دوکسیلامین، یکی از داروهای مصرف شده توسط هیث لجر، قوی‌ترین مسکن بدون نیاز به نسخه موجود در ایالات متحده به شمار می‌رود.

دکتر روزبه بخیت

منبع : روزنامه سلامت