۱۳ دسامبر سال ۴۰۲ میلادی ـ تقسیم نیروهای مسلح ایران به چهار ارتش در زمان پادشاهی یزدگرد یکم

پس از دو سال مطالعه و بررسی، ۱۳ دسامبر سال ۴۰۲ میلادی یزدگرد یکم از دودمان ساسانی بر تجدید سازمان نیروهای مسلح ایران صحه گذارد. روابط حسنه ایران و روم در زمان یزدگرد یکم این فرصت را به ژنرالهای ایران داده بود که بنشینند و پس از نزدیک به دو قرن، باتوجه به اوضاع جهان آن زمان و تهدید های تازه و با استفاده از تجربه گذشته به نوسازی سازمان ارتش بپردازند.
طبق سازمان تازه که جزئیات آن در آرشیوهای منتقل شده از قسطنطنیه به رم در سال ۱۴۵۳ آمده است، نیروهای مسلح ایران به چهار ارتش به این شرح تقسیم شده بودند:
ارتش یکم؛ قرارگاه ستاد در شهر مرو. واحدهای این ارتش موظف به جلوگیری از مهاجرت و یا تجاوز مسلحانه اقوام زرد و نیمه زرد آسیای مرکزی و چین شمالغربی به این سوی سیردریا (سیحون) بودند. هیچگاه و در هیچ شرایطی از واحدهای این ارتش جز در همان منطقه نباید استفاده می شد، زیرا که به نظر طراحان این سازمان بندی ورود اقوام مذکور که تمدنی عقب مانده و اخلاقیاتی ضعیف داشتند به قلمرو ایران نه تنها تجاوز ارضی بود بلکه تخریب فرهنگی جبران ناپذیر بشمار می رفت. واحدهای معروف به مرزبان که قبلا به وجود آمده بودند و در مرزهای شمالشرقی مستقر بودند باید ضمیمه این ارتش می شدند. در این ارتش، نسبت سوار و پیاده یک و دو بود.
ارتش دوم؛ قرارگاه سیّار. واحدهای این ارتش متساویا به دو سپاه تقسیم و در طرفین دریای گرگان (دریای مازندران ـ دریای قزوین = «کاسپین») مستقر و از دربند قفقاز تا معابر داغستان و نقاط رخنه خزرها در غرب آرال (شرق دریای مازندران) محافظت می کردند. واحدهای این ارتش به نسبت چهار و یک سوار و پیاده باید بودند.
ارتش سوم ؛ قرارگاه تیسفون ، این ارتش از مرزهای غربی و شمال غربی و پایتخت حراست می کرد و بازدارنده رومی ها تا رسیدن ارتش های دو و چهار بود.
ارتش چهارم؛ قرارگاه سپاهان (اصفهان). این ارتش کمکی و احتیاط بود و جز آن قسمت از این ارتش که در سیستان و «قندهار امروز» مستقر بود، برای کمک به ارتشهای دیگر اعزام می شد. ستاد این ارتش در شرایط جنک مامور بسیج نیرو و جمع آوری و آموزش سرباز بود. نسبت رده ها نیز متغییر بود.
این تقسیم بندی نشان می دهد که خطری در پارس (فارس امروز ، کرمان و یزد ، مکران و جزایر ) وجود نداشت.
این سازمان تا پایان حکومت ساسانیان به مدت نزدیک به دو ونیم قرن تغییر نیافت . همین انعطاف ناپدیر بودن این سازمان از دلایل شکست ایران ازاعراب شد و یزدگرد سوم ارتش یکم را به کمک نطلبید ، بلکه خود پس از شکست نهاوند به سوی قرارگاه این ارتش در مرو رفت که کشته شد و پسر او هم نتوانست از واحد ثابت ارتش چهارم در سیستان استفاده کند. پس از فرو پاشی ارتش یکم بود که اقوام غز ، سلجوقیان و به ماورالنهر مهاجرت کردند.
پس از پیوستن ایران به پیمای مرکزی (سنتو در دهه ۱۹۶۰ باردیگر نیروهای نظامی ایران که شامل ده لشکر بود به چهار ارتش تبدیل شدند.

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز