برج‌‌های آرامگاهی خرقان ، روستای حصارارمنی ، خرقان‌غربی ، قزوین

این برج‌ها در یك كیلومتری روستای حصار ارمنی - از توابع خرقان غربی، و در 32 كیلومتری جاده‌ قزوین - همدان قرار دارند. برج‌های خرقان در محوطه وسیعی به فاصله كمی از یك‌دیگر قرار گرفته‌اند و از بسیاری جهات باهم شباهت دارند؛ اما برج شرقی، قدیمی‌تر از برج غربی است.
بنای برج شرقی دارای نقشه هشت‌ضلعی با ستون‌های مدور در هشت گوشه است كه قسمت ازاره آن در سال 1347 هـ.ش تعمیر و مرمت گردیده است. تمامی بنا به ضخامت 60 سانتی‌‌متر با آجرهای ساده به ابعاد 5×19×19 سانتی‌متر یا 5×20×20 سانتی‌متر ساخته شده، سپس روی آن پوششی تزئینی با آجر به ضخامت 21 سانتی‌متر اجرا شده است. قطر ستون‌های مدورِ گوشه‌های بنا، به جز دو تای آن‌ها كه راه‌پله مارپیچ منتهی به بام را در بر می‌گیرند، همگی یكسان است. برای رسیدن به راه‌پله‌ها باید از درِ مستطیل شكل كوتاهی كه در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پله‌های هر راه‌پله 22 عدد است.
با توجه به ویژگی‌های تاریخی بنای برج، می‌توان گفت كه در میان گنبدهای دوپوسته‌ای كه پوسته دوم آن‌ها مخروطی‌شكل نیست، این بنا نخستین گنبد دو پوسته‌ قرن پنجم هجری به شمار می‌رود و از این نظر حائز اهمیت است.
نمای خارجی بنای برج به تمامی از آجرهای تزئینی است. وجود همین نمای آجری است كه منظر برج را به صورت یكی از زیباترین و چشم‌گیرترین آثار معماری قرن پنجم ایران درآورده است. این تزئینات، بر روی ساقه گنبد و ضلع‌های هشت‌گانه صورت گرفته است.
قاب‌سازی‌های تزئینی داخل طاق‌نماهای ضلع‌های هشت‌گانه هر یك دارای طرح و نقش خاصی هستند كه هیچ‌یك با دیگری یكسان نیست. تنها در سه ضلع بنا، طرزچینی به صورت برجسته‌‌ای انجام گرفته است. این شیوه كار، با نقشی كه برای اجرا انتخاب گردیده است نیز انطباق دارد. ضلع سردرِ ورودی برج، تزئین بیش‌تری در بر دارد. در این محل، تزئینات خاصی كه عبارت از كتیبه‌‌ای دوخطی است، وجود دارد. مضمون دو خط كتیبه مزبور عبارت است از : «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (460) ‌عمل محمد بن مكرالزنجانی القبه».
بنای برج غربی از نظر طرح و نقشه به بنای قدیمی‌تر بسیار شباهت دارد. نقشه آن نیز هشت ضلعی است و در گوشه‌ها، ستون‌های مدور كار گذاشته شده است. در این اثر، ارتفاع ستون‌ها كمی بیش‌تر از اثر قبلی است و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته است و چنین می‌نماید كه به یك كلاهكِ گنبدی شكل ختم می‌شده‌اند. در این بنا، معمار به جای دو راه‌پله مارپیچی، یك راه‌پله ساخته است.
در بالای ستونی كه راه‌پله مارپیچی درون آن ساخته شده است، پنجره‌ای مستطیل شكل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسیر راه‌پله تأمین سازد. در این برج، معمار ضمن رعایت ابعاد برج قبلی، حدود 55 سانتی‌متر به ارتفاع آن افزوده تا حالت كشیده‌تری به بنا ببخشد. گنبد خارجی آن - مانند بنای قبلی - دارای رگه‌های برجسته آجری است. وضع درِ ورودی برج، مؤید این است كه در دوره‌های بعد، بنا دچار دستكاری شده و تغییراتی در آن راه یافته و از تزئینات آن كاسته شده است. از نظر تزئینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی، اختلاف‌های قابل ملاحظه‌‌ای را نشان می‌دهد كه بیش‌تر مربوط به نماسازی ضلع‌ها و سردرِ ورودی است. در قسمت ساقه گنبد، از همان شیوه برج قدیمی الهام گرفته شده است؛ چنان‌كه قسمت بالای ساقه را دورتادور هشت حاشیه پهن با نقش‌های هندسی و پیچ‌در‌پیچِ بسیار زیبا فرا گرفته است و سپس در زیر آن، یك حاشیه باریك كتیبه قرار دارد. نماسازی تزئینی ضلع‌های هشت‌گانه برج به این صورت انجام گرفته است كه متصل به ستون‌های مدور از پایین تا بالا، یك حاشیه كم‌عرض آجرچینی شده و در واقع برای هر ضلع، یك چارچوب به وجود آمده است. سپس مماس به آن، ستونچه‌‌های تزئینی باریك آجری تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفته‌اند كه بر روی خود طرح قوس‌مانند تیزه‌داری را مانند برج اول حمل می‌كنند.
حاشیه این قوس‌های تزئینی در همه‌ ضلع‌ها، جز دو ضلع، مانند برج اول ساده است. در ضلع‌های دوم و هشتم، این حاشیه با آجركاری برجسته ظریفی تزئین شده است. ضلع‌های هشت‌گانه در جهت طول به دو بخش و به نحو جالبی تقسیم شده‌اند؛ چنان‌كه در وسط، یك رگه آجری برجسته‌ سراسری به وجود آمده و در زیر آن،‌ سه طرح طاق‌نمای تزئینیِ شكنجیِ برجسته اجرا شده است كه هر یك در داخل چارچوب مستطیل‌ شكلی قرار گرفته‌اند. در داخل این طرح‌های سه گانه،‌ تزئینات جالبی كه با قسمت زیر و بالا فرق دارند، ایجاد شده است. در بالای این حاشیه، قسمتی قرار دارد كه بین بخش قوسی شكل طاق‌نما و رگه افقی آجری برجسته محصور است. این قسمت‌های هشت‌گانه، هر یك با طرح‌های متنوع خود جلوه خاصی به بنا بخشیده‌اند. تناسبی كه بین دو بخش پایین و بالای هر ضلع از نظر طولی در نظر گرفته شده است، حكایت از آشنایی كامل هنرمند سازنده به اصول مربوط به انتخاب ابعاد مناسب دارد.
درباره نحوه آجركاری باید گفت كه در این بنا، شیوه‌ای تازه به كار گرفته شده است كه در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه هم به كار گرفته شده و به اوج كمال رسیده است؛ این شیوه عبارت است از : به كار بردن تكه‌های كوچك آجرهای چهارگوش كه منجر به ایجاد فضاهای خوش‌نقشی در متن آجر‌كاری‌ها می‌شود. ضلعی كه در وسط بنا قرار دارد، از نظر تزئینات با سایر ضلع‌ها و هم‌چنین ضلع مربوط به درِ ورودیِ برج اول،‌ اختلاف دارد. در اینجا هنرمند برای بلندتر نشان دادن قسمت سردر، از عرض چارچوب كاسته و بین ستون‌های مدور و رگه آجر برجسته چارچوب، فاصله‌ای ایجاد كرده و آن را به نحو هنرمندانه‌ای زینت كرده است. مضمون كتیبه سردر عبارت است از : «عمل ابوالمعالی بن مكرالزنجانی به تاریخ سنه و ثمانین و اربعمائه».
در برج‌های خرقان مقبره‌هایی نیز وجود دارد كه ضریح آن‌ها منبت‌كاری‌های زیبایی را به نمایش گذاشته‌اند. این مقبره‌ها متعلق به دو نفر به نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصور ایلتای تی‌تكین» است كه در سده‌های بعدی به صورت آرامگاه درآمده‌اند و مورد احترام مردم قرار گرفته‌‌اند.
این دو برج را می‌توان با برج شبلی دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه كرد و شاید بتوان هنر آجركاری آن را الهام‌یافته از معماری دوره سامانی و آل‌بویه دانست. در طول قرن‌های چهارم و پنجم، بیش‌تر برج‌های شمال ایران با نقشه دایره ساخته می‌شدند. انتخاب نقشه هشت‌ضلعی در ساخت برج در قزوین كه فاصله زیادی با سرزمین‌های شمال ایران ندارد،‌ نشانه‌ مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است؛ چرا كه امكان ابداع و ارائه تزئینات متنوع و بدیع در برج‌‌های هشت‌ضلعی بسیار آسان‌تر است. در بنای مزبور، حدود سی نقش مختلف به كار برده شده است. این امر،‌ حكایت از وجود یك سنت كهن مربوط به طرح نگاره‌‌های مختلف دارد كه ابتدا در دوره ساسانی بر روی گچ انجام می‌شده و سپس در كارهای آجری به كار رفته است. تركیب و تنظیم طرح‌های مختلف در این دو بنا، همانند هنری كه در طرح‌ریزی متناسب هیأت كلی بنا به كار رفته است،‌ قابل ستایش است.