نقش زنان سوزن‌دوز در اقتصاد خانگی

غازان‌خان، ایلخان مغولی كه ۹ سال بر ایران حكومت كرد و روز یازدهم ماه مه سال ۱۳۰۴ میلادی (شوال ۷۰۳ قمری) در نزدیكی قزوین درگذشت، از مادری مسیحی و پدری بودایی متولد شده بود و در تاریخ آمده كه وقتی مادرش فوت كرد، دستور داد او را در جنوب غربی تبریز، در محلی كه از یك طرف به كوهستان تكیه داشت و از طرف دیگر به دشت‌های وسیعی منتهی می‌شد كه به دریاچه ارومیه می‌رسید، به خاك بسپارند و نقل است كه از آن پس، منطقه مورد اشاره به نام مادرغازان خان نامگذاری شد و به « ماما قاآن» شهرت یافت و اكنون، پس از گذشت حدود هشت قرن از آن زمان، مردمی‌ كه در ۳۵ كیلومتری جنوب غربی تبریز و در منطقهء ممقان زندگی می‌كنند، واژه ممقان را خلاصه شده عبارت ماما قاآن می‌دانند و عمران و آبادانی شهر و دیار خود را به آن زمان پیوند می‌دهند. ولی یافته‌های باستان‌شناسان، چیز دیگری می‌گوید و قدمت ممقان را تا قرن‌ها پیش از روی كار آمدن مغولان در ایران عقب می‌برد. به اضافه این‌كه دربارهء نام ممقان، روایات تاریخی متعدد دیگری نیز وجود دارد از جمله این‌كه در ابتدا مامغان‌، یعنی شهر مغان بوده است.
در مورد ممقان، مطالب متعدد دیگری نیز می‌توان گفت. از جمله این كه حدود ۱۵ هزار نفر جمعیت دارد و سطح ثروت ساكنانش از سایر مناطق اطراف بالاتر است و این امر نشان از تلاش زیاد مردم آن منطقه دارد و... اما، ممقان با تمام ویژگی‌هایش، خاستگاه هنری خانگی و پرآوازه نیز هست كه راز و رمز آن را زنان ساده و بی‌ادعای خانه‌دار در انحصار دارند و این هنر، از آن‌جا سرچشمه می‌گیرد كه اقتصاد ممقان، مانند بسیاری از دیگر نقاط كشور به زراعت وابستگی دارد و این در حالی است كه كشاورزی در آن به دشواری انجام می‌شود. زیرا از یك سو بیش‌تر زمین‌هایش سنگلاخ است و بعضی زمین‌ها را باید ابتدا خاك دستی بریزند، سپس زراعت كنند و از سوی دیگر آبش هم نسبتا كم است. به همین جهت، از گذشته‌های دور، زنان به نسبت امكانات موجود در منطقه و استعداد و توانایی‌های خود كوشیده‌اند تا نقشی مكمل در اقتصاد خانواده داشته باشند و نتیجه سعی و تلاش آن سوزن‌دوزی‌ممقان را پدید آورده كه ارزنده‌ترین‌صنعت دستی منطقه و حتی تمامی ‌قسمت‌های ‌آذربایجان به شمار می‌آید.
این رشتهء هنری كه به صورتی خانگی در ممقان رواج دارد و ساعات فراغت زنان و دختران خانه‌دار را به خود اختصاص داده با كسب درآمد نیز برای‌شان همراه بوده است. این هنر همچنین از تمامی ‌ویژگی‌های دیگر صنایع دستی كشور برخوردار است. به این معنی كه الهام گرفته از فرهنگ بومی‌ منطقه است و رگه‌هایی ناب از فرهنگ و فولكلور منطقه در آن به چشم می‌خورد، دست ساخته‌های هر سوزن‌دوز حكم محصولی استثنایی را دارد كه شبیه تولیدات هیچ‌یك از دیگر سوزن‌دوزان نیست و مهم‌تر از همه این‌كه بخشی از آن نیازهای خانوادگی یا منطقه را تامین می‌كند و مازادش به بازارهای شهری مناطق مختلف و حتی خارج از كشور صادر می‌شود.
● مواد اولیه و وضعیت تولید
سوزن‌دوزی‌ممقان یكی از شعب رودوزی‌های ایرانی‌است‌كه‌طی آن زمینهء اساسی‌پارچه ‌‌را بخیه‌های رنگین می‌پوشاند و بر حسب سلیقه دوزندگان زمینهء تازه‌ای‌از نقش و رنگ‌ایجاد می‌شود.‌
این هنر، نیازمند ابزار كار چندان پیچیده‌ای نیست و اصلی‌ترین ابزار آن را یك سوزن خیاطی چهار سانتی‌متری و انگشتانه تشكیل می‌دهد و مواد اولیهء مورد نیازش فقط نخ‌ابریشم رنگین و پارچه‌دبیت یا متقال است كه به فراوانی در بازار منطقه یافت می‌شود و با كمك همین ابزار كار و مواد ‌ساده ‌است‌كه‌ بدیع‌ترین ‌نقوش بر پارچه‌پدید می‌آید و ‌محصولاتی‌ ظریف ‌و مصرفی ‌تولید می‌شود كه ‌از جنبه‌های قوی هنری نیز برخوردار است.
در گذشته تولیدات دست‌‌اندركاران این رشته را ‌بیش‌تر نوعی‌كلاه كه‌دارای مصرف محلی بود، تشكیل می‌داد. ولی‌بعد‌ها كاربرد بیش‌تری پیدا كرد و در حال حاضر از آن‌علاوه‌بر كلاه، برای تهیهء زیر لیوانی‌، كمربند، كفش، جلیقه و سالفت (نوعی‌رومیزی كه‌‌دارای ابعاد متفاوتی‌است‌و معمولا وسط‌میزهای بزرگ‌گسترده‌می‌شود)، استفاده‌به‌ ‌عمل می‌آید.‌
سوزن‌دوزان ممقان و حومه‌كه تعدادشان بسیار زیاد است، متاسفانه تاكنون مورد سرشماری قرار نگرفته‌اند و تعداد دقیق كسانی كه به آن اشتغال دارند، مشخص نیست. ولی از شناسنامه صنایع دستی آذربایجان كه سال‌ها پیش از این تهیه و تدوین شده، چنین بر می‌آید كه سوزن‌دوزی در بالغ بر ۷۰۰ خانوار جریان دارد و تعداد دست‌اندركارانش به حدود ۱۷۰۰ نفر می‌رسد كه برخی از تولیدكنندگان صرفا از این طریق امرار معاش می‌كنند و درآمد عدهء دیگری از آنان در اقتصاد خانواده نقش مكمل را دارد.
● نقوش و مراحل كار
طرح‌هایی كه مورد استفاده سوزن‌دوزان ممقان قرار می‌گیرد، عموما ذهنی و ملهم از برداشت‌های شخصی زنان خانه‌دار از ‌محیط زندگی و طبیعت پیرامونشان است‌و بیش‌تر شامل‌گل‌ها و بوته‌های تمثیلی است.‌
سوزن‌دوزان برای شروع‌كار‌، ابتدا با توجه‌به‌ضخامتی كه‌نقش می‌باید داشته باشد، نخ ابریشم طبیعی، ‌‌ویسكوز، یا استات را به‌صورت‌۱۵ ۶- یا ۳۰ لاكلاف كرده‌ و به ‌هم‌ می‌تابند. سپس از یك ‌برگ ‌روزنامه، ‌شكل محصولاتی ‌را كه‌مصمم به‌ تولید آن هستند، بریده و به ‌همین ترتیب ‌اشكال مورد نظر را از دبیت و متقال مشكی نیز بریده و آن‌ها را در طرفین لایه ‌روزنامه‌ای قرار می‌دهند (به ‌این‌ترتیب كه‌یك‌طرف روزنامه ‌را دبیت و سوی دیگر آن را متقال‌بپوشاند.)
لازم‌به‌توضیح است‌كه‌روزنامه‌و متقال (كه‌اصطلاحا لایه‌نامیده می‌شود) باید‌ دارای اندازه‌ای ‌همسان بوده و اندازهء دبیت از طرفین حدود دو سانتی متر بیش‌تر از آن باشد. ‌
بعد از قرار دادن‌لایه‌و رویه‌در طرفین روزنامه‌، آن‌ها را به‌یكدیگر كوك‌زده‌و لبه اضافهء ‌‌پارچه ‌را به‌ داخل ‌برگردانده و به ‌لایهء روزنامه‌ای می‌دوزند.‌
سوزن‌دوزان، معمولا سوزن‌را در دست ‌راست ‌گرفته و با دست ‌چپ ‌پارچه ‌را ثابت ‌‌نگه داشته و ابتدا نقش زنجیره را به ‌شیوه گلدوزی‌ در پنج میلی‌متری لبه كار ‌می‌دوزند. نحوهء زنجیره‌دوزی ‌به ‌این ‌ترتیب است ‌كه ‌ابتدا سوزن‌را از زیر به‌ داخل ‌پارچه ‌‌فرو برده‌و آن را كاملا از پارچه ‌بیرون ‌می‌كشند تا گره ته ‌نخ‌ به ‌پارچه‌ رسیده و به آن متصل شود. سپس، ‌سوزن‌را از رو، به ‌داخل ‌پارچه ‌فرو برده‌و قبل از آن كه كاملا از زیر كشیده شود و در حالتی كه ‌نخ ‌باقی‌مانده بر رویهء‌ كار حالت ‌دایره‌ای‌كوچك‌را به‌خود گرفته، سوزن ‌را از ‌زیر به ‌داخل ‌پارچه ‌فرو برده ‌و پس‌از عبور دادن‌از داخل‌دایره، آن را می‌كشند تا نخ‌ سفت ‌شود. بعد، دوباره ‌با فاصله‌ای‌ معین سوزن ‌را از رو به‌ داخل‌پارچه‌ فرو برده‌، ایجاد دایره كرده ‌و عمل را تكرار می‌كنند تا دوخت ‌زنجیره به ‌پایان برسد. (درست ‌مثل كاری ‌كه ‌در‌ گلدوزی ‌معمولی ‌انجام می‌شود.) بعد از انجام این‌ مرحله، قسمت میانی‌كار به ‌شكل پیش ‌گفته زنجیره‌دوزی ‌می‌شود.‌
در شرایطی‌كه‌ كار شكلی دایره مانند داشته باشند (مانند دوخت ‌زیر استكانی‌یا كف‌كلاه)، بعد ‌از زنجیره‌دوزی ‌قسمت وسط ‌به ‌وسیلهء نخ‌‌هایی‌كه ‌از مركز دایره به‌ محیط آن وصل‌ می‌شود دایره را به‌ هشت قسمت تقسیم كرده ‌و با كوك‌هایی ‌نقاط تماس قطرها را با محیط ‌دایره دو به‌ دو، به ‌یكدیگر وصل می‌كنند تا شكل ستاره‌ای‌ هشت پر بر روی‌كار بنشیند و به ‌‌این ‌مرحله از كار اصطلاحا آی چك‌ماخ (ماه كشیدن) می‌گویند. در مرحلهء بعد، پیرامون كار را به روش ‌دندان‌موشی‌كه ‌تقریبا شبیه زیگزاگ است‌و در اصطلاح‌ محلی، دكمهء قراقی ‌نامیده می‌شود، دوخته و آن گاه اطراف مركز دایره را كه ‌گوبك‌(ناف) نام‌دارد، با رنگ ‌دلخواه زنجیره‌دوزی می‌كنند و سپس پره‌های ستاره‌ به ‌روش ‌دو كوك بلند و تقریبا شبیه عدد هفت دوخته می‌شود ‌و در پایان با استفاده ‌از دندان‌موشی‌‌های بلند، شبیه آنچه در لبهء كار انجام شده، محصول‌تكمیل و آمادهء مصرف می‌شود و چنانچه تولید محصولاتی‌ به ‌اشكالی‌دیگر مورد نظر باشد، كماكان برش رویه‌، لایه ‌و‌ آستر به ‌شیوهء قبلی انجام و پس ‌از آن با ابریشم درشت ‌تاب حاشیه‌ای ‌به ‌فاصلهء پنج ‌میلی‌متری لبهء كار، دوخته می‌شود. حاشیه‌دوزی‌كه‌آن را سوچك‌ماخ (سو كشیدن یا‌حاشیه كشیدن) می‌گویند، به‌این‌ترتیب است ‌كه ‌دو یا سه‌ ردیف‌ نخ ‌درشت ‌تاب را بر روی ‌‌پارچه ‌قرار داده ‌و به‌وسیلهء بخیه‌های بسیار ریزی كه ‌همرنگ ‌نخ ‌اصلی است ‌آن را به ‌رویه ‌‌می‌دوزند. آن گاه به ‌فاصلهء كمی‌ از حاشیه، مجددا به ‌روش‌قبلی، چند ردیف ‌ابریشم درشت‌ تاب را ‌روی ‌كار دوخته و آن را جوت لماخ (جفت كردن‌) می‌نامند. سپس در فاصلهء چند سانتی‌متری جوت لماخ، حاشیهء دیگری را كه‌آق یر آچماق نامیده می‌شود بر روی‌كار می‌دوزند.‌
بعد از طی این‌مراحل‌، فاصلهء بین سوچك‌ماخ و جوت لماخ با بخیه‌های درشت ‌به‌شكل‌عدد ۷ پر شده و محل تلاقی‌بخیه‌ها با یكدیگر زنجیره‌دوزی ‌می‌شود. آن گاه نقش بوته ‌جقه به‌روش‌ زنجیره‌ای ‌در وسط‌كار ایجاد می‌شود و شامل لخ‌ كه عبارت‌ از یك ‌ردیف ‌دوخت ‌زنجیره به ‌موازات دیوارهء ‌بوته‌ جقه و در قسمت داخلی‌آن است، با نخی به‌رنگ ‌دیگر دوخته و داخل‌ بوته‌ جقه بخیه‌دوزی ‌‌ضربدری ‌می‌شود كه ‌در اصطلاح محلی این‌قسمت از كار گل‌لاماخ نام دارد.‌
● تنگناها و مشكلات تولیدكنندگان
زنانی كه در ممقان و مناطق حومهء آن به كار سوزن‌دوزی اشتغال دارند، از درآمد خود راضی هستند و معتقدند افزون بر ۸۰ درصد قیمت فروش یك محصول را دستمزد تشكیل می‌دهد. منتها، چون كاری زمان بر است، قیمت تمام شدهء كار اندكی گران خواهد بود كه چون بازار مصرف مناسبی برای این كالا ایجاد نشده و بازار فعلی ظرفیت جذب آن با قیمت‌های دلخواه سوزن‌دوزان را ندارد، طی سال‌های اخیر، بعضی سوزن‌دوزان به منظور تولید محصولاتی با قیمت مناسب‌تر، به جای ابریشم طبیعی، الیاف ویسكوز یا استات به كار می‌برند كه این امر تا حد زیادی از اصالت و نفیس بودن تولیدات كاسته است.
در سفری كه به منطقه داشتم و گفت و شنودهایی كه با بعضی زنان سوزن‌دوز انجام دادم، اغلب آن‌ها شهرت سوزن‌دوزی ممقان را نتیجهء استفاده از نخ ابریشم طبیعی می‌دانستند و معتقد بودند كاری كه با ابریشم دوخته شده باشد، حتی چند دهه دوام می‌آورد. در حالی‌كه عمر الیاف مصنوعی كوتاه است و محصول دوخته شده با آن‌ها رنگ می‌بازد، یا رنگ‌هایش در هم می‌دود. حال آن‌كه محصول دوخته شده با ابریشم، هر چه شسته شود، شفافیت رنگ بیش‌تری پیدا می‌كند.
این گروه از تولیدكنندگان كه غالبا در درجهء اول نگران حفظ میراث هنری منطقهء خود و در درجهء بعد علاقه‌مند به حفظ بازار كار خود و خوشنامی‌ آن بودند، ادعا می‌كردند در گذشته سازمان صنایع دستی ایران تمامی ‌تولیدات صنعت‌گران را خریداری و در فروشگاه‌های وابسته به خود توزیع و قسمتی از آن را نیز به خارج از كشور صادر می‌كرد، ولی متاسفانه در سال‌های اخیر، به دلیل تغییر مدیریت‌های مكرری كه سازمان صنایع دستی ایران با آن دست به گریبان بوده، میزان خرید سازمان از صنعت‌گران كاهش چشمگیری یافته و در مقابل، پای واسطه‌هایی به منطقه باز شده كه حكم خریداران منحصر به فرد تولیدات را دارند و به این دلیل محصولات تولیدی سوزن‌دوزان را به بهایی اندك خریداری می‌كنند و اگر وضع به همین منوال پیش برود، دور نیست روزی كه صنعت‌گران دیگر انجام این كار را مقرون به صرفه ندانند و از پرداختن به آن خودداری كنند.
نكتهء دیگری كه تقریبا اغلب سوزن‌دوزان بر آن تاكید داشتند، حفظ سوزن‌دوزی از طریق آموزش دادن آن به كارآموزان جدید است. به گفتهء سوزن‌دوزان، در گذشته، به دلیل بافت خاص زندگی اجتماعی، این هنر از مادران به دختران منتقل می‌شد كه در حال حاضر عملا چنین امكانی وجود ندارد، ولی صدها دختر در سطح منطقه گرایش به فراگیری این هنر دارند كه شایسته است برای تامین آن و همچنین حفظ هنری كه ریشه در فرهنگ و فولكلور دارد و جزو عوامل مولد درآمد به شمار می‌آید، سوزن‌دوزی ممقان در برنامه‌های درسی هنرستان‌های فنی، حرفه‌ای و كار و دانش دختران گنجانده شود و افزون بر این، با تشویق صنعت‌گران و تشكل بخشیدن به آنان، شرایطی به وجود آید تا دست‌اندركاران هنر سوزن‌دوزی نیز، مانند شاغلان در دیگر رشته‌های صنایع دستی استان دارای تعاونی تولید شوند و از طریق تعاونی بتوانند مواد اولیه را با قیمت مناسب تهیه كرده و ضمنا برای محصولاتشان بازاریابی كنند.

پروانه بنی‌یعقوب
منابع و مآخذ مورد استناد:
- مشاهدات عینی در منطقه و گفت‌وگو با هنرمندان.
- كتاب مروری بر صنایع دستی ایران، نوشتهء م. حسن بیگی، ناشر ققنوس.
- شناسنامهء صنایع دستی استان آذربایجان شرقی، تهیه شده توسط محمدحسین بافته چی و محمدرضا حسن بیگی، از انتشارات سازمان صنایع دستی ایران.
- بروشور سوزن‌دوزی ممقان، از انتشارات سازمان صنایع دستی ایران.

منبع : روزنامه سرمایه