ایرج مطبوعی

سرلشکر ایرج مطبوعی فرزند میرپنج حسن آقا، در سال ۱۲۷۴ش متولد شد. او همچون پدر نظامیگری را در پیش گرفت و پس از فارغ‌التحصیلی از مدرسه نظامی قزاقخانه، برای ادامه تحصیل به روسیه رفت. در بازگشت به نیروی قزاق پیوست و در کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ از همراهان رضاخان به تهران بود. ۱
مطبوعی پله‌های ترقی که ارتش نوین را به سرعت طی کرد و در ۱۳۰۵ش با درجه سرهنگی معاون لشکر خراسان ۲ و در ۱۳۱۴ با درجه سرتیپی به فرماندهی این لشکر منصوب شد. ۳ در همین سال در مشهد علیه فرامین تجددگرایی چون کشف حجاب، متحدالشکل شدن البسه و تغییر کلاه مقاومت‌هایی شکل گرفت. روحانیت خراسان برای مقابله با این دستورات سخنرانی‌هایی ترتیب داده و شیخ بهلول در مسجد گوهرشاد در همین خصوص سخنرانی تندی علیه حکومت کرد و در پی آن ممنوع‌المنبر شد. اما حمایت مردم، لغو این ممنوعیت را در پی داشت، تجمع مردم در مسجد گوهرشاد برای سخنرانی شیخ بهلول حکومت خراسان را به وحشت انداخت. عوامل حکومت خراسان به همراه سرلشکر ایرج مطبوعی به مشورت با تهران پرداختند، رضاشاه که از این واقعه به شدت نگران بود به فرمانده لشکر خراسان و دیگر مقامات حکومت خراسان اعلام کرد که تعلل در این واقعه، مساوی با سقوط حکومت است ۴ و فرمان سرکوب را صادر کرد. لشکر شرق به فرماندهی سرتیپ مطبوعی مأمور محاصره و شلیک به سوی تظاهرکنندگان شدند. سرتیپ مطبوعی این واقعه را چنین روایت می‌کند:
... من در منزلم بودم که به من اطلاع دادند که استاندار (فتح‌الله پاکروان) و رئیس شهربانی به دیدن من آمده‌اند. آنها از من به عنوان فرمانده لشکر نظر خواستند و از من خواستند که به محل آستان قدس سرباز بفرستم تا شورش مردم را بخوابانند... من و استاندار و رئیس شهربانی هر کدام جداگانه جریان امر را به تهران گزارش کردیم و از تهران منتظر دستور ماندیم... در جواب تلگراف من از دفتر مخصوص شاه جواب آمد. این جواب با نهایت تغیّر و فحاشی بود... به من دستور داده شده بود که فوراً عده‌ای نظامی در اختیار استاندار قرار بدهم. ۵
تعداد کشتگان و زخمیهای این واقعه را نزدیک به دو هزار نفر ذکر کرده‌اند. رضاشاه پس از این واقعه بسیاری از رؤسای ادارات خراسان را برکنار کرد ولی سرتیپ مطبوعی تا سال ۱۳۱۸ پس از ارتقاء به درجه سرلشکری، فرماندهی لشکر سوم تبریز به وی واگذار شد و تا شهریور ۱۳۲۰ در این مقام باقی ماند. ۶در نخستین روزهای شهریور ۱۳۲۰ حمله قوای شوروی به آذربایجان آغاز شد، اما مطبوعی در آغاز این حمله را جدی نگرفت و در مقابل پیشنهاد موضع‌گیری در گردنه صائین، رئیس رکن سوم لشکر اردبیل، سپهبد کمال را به « پای نقشه برد و پیشرفت آلمانها را نشان داد». ۷ اما پس از حمله هوایی قوای شوروی به تبریز مطبوعی حمله متفین را جدی گرفت و در اولین اقدام خانواده خود را همراه با اثاثیه منزلش به تهران حرکت داد ۸ و خود نیز به همراه قوای لشکرش عقب‌نشینی از تبریز را به مقاومت ترجیح داد. ۹ پس از شهریور ۱۳۲۰ به عنوان فرمانده فراری در دادگاه نظامی محاکمه و بازنشسته شد. اما در ۱۳۲۶ مجدداً به کار در ارتش دعوت و به ریاست سرشته‌داری ارتش منصوب شد. ۱۰
سرلشکر ایرج مطبوعی ۶ دوره سناتور انتصابی تهران بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستگیر و در دادگاه انقلاب اسلامی محاکمه شد. مورد اول اتهام وی « تجهیز دو گردان نظامی از افراد لشکر خراسان در سال ۱۳۱۴ش و اعزام و فرماندهی آنان جهت سرکوبی متحصنین و مخالفین رژیم منفور پهلوی که برای اعتراض به اعمال خلاف شرع و قانون رضاخان قلدر به مسجد گوهرشاد و در جوار حرم مطهر متحصن شده بودند و دستور کشتار آنان بود. » ۱۱ او بنابر همین موارد اتهامی محکوم به اعدام و در ۲ مهر ۱۳۵۸ حکم وی اجرا شد. ۱۲

فاطمه معزی
منابع :
۱. حسین فردوست. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی. تهران، اطلاعات، ۱۳۶۷. ج ۱. ص ۶۹.
۲. باقر عاقلی. رضاشاه و قشون متحدالشکل ۱۳۲۰ـ ۱۳۰۰. تهران، نامک، ۱۳۷۷. ص ۲۴۲ .
۳. همان. ص ۳۳۳ .
۴. محمدعلی شوشتری. خاطرات سیاسی محمدعلی شوشتری، خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی. به اهتمام : غلامحسین میرزاصالح. تهران، کویر، ۱۳۷۹. ص ۶۶ .
۵. ظهور و سقوط. ج ۱. ص ۶۹ .
۶. قشون متحدالشکل ـ ۵۶۴ .
۷. حسین مکی. تاریخ بیست ساله ایران. تهران، امیرکبیر، ج ۷. ص ۴۵۸-۴۵۷ .
۸. بهروز خاماچی. اوراق پراکنده از تاریخ تبریز. تبریز، فروغ ازادی، ۱۳۷۰. ص ۲۹۸ .
۹. تاریخ بیست ساله ایران. ج ۷. ص ۴۷۷ .
۱۰. همان. ص ۱۷۳ .
۱۱. سینا واحد. قیام گوهرشاد. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶. ص ۸۲ .
۱۲. ظهور و سقوط . ج ۱. ص ۶۹ .

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران