هنر در مدرسه عشق

آنچه در پی می‌آید، گزیده‌ای از سخنان و بیانات حضرت امام خمینی(ره) دربارهٔ هنر به‌خصوص تئاتر و سینماست، كه نشان‌دهندهٔ دیدگاه روشن و عمیق ایشان به هنر و نحوهٔ شكل‌گیری هنر اسلامی در جامعه است، هنری كه از نگاه آن حضرت می‌بایست با آرمانهای انقلاب اسلامی سازگار و همراه باشد. امام(ره) اساساً توجه و تأكید خاصی به مقولهٔ فرهنگ و هنر در جامعه داشته‌اند. این توجه با جهان‌بینی خاص ایشان و آرمانهای آن حضرت آمیخته است. و این مدعا به وضوح در لابه‌لای سخنان و بیانات ایشان دربارهٔ فرهنگ و هنر كاملاً هویداست. امام خمینی(ره) به همان طریقی كه به دنبال پیاده كردن اسلام ناب محمدی بودند، سعی داشتند كه فرهنگ و هنر ایران زمین نیز به موازات اخلاق، معنویت و پاكی پیش برود و در جهت هدایت و اصلاح اخلاق جامعه مفید فایده واقع شود و از ورطهٔ خودباختگی و ابتذال نجات یابد. و اصالت و هویت ایرانی اسلامی بودن خود را حفظ كند. چنین دیدگاهی، نیازمند نگاه بسیار ژرف و عمیق به مقولهٔ مهم و ضروری هنر است، و آن حضرت با چنین نگاهی به حفظ ارزشهای اخلاقی در محتوای هنر و فرهنگ تأكید می‌كردند. چراكه نگاه سطحی و بیرونی به هنر، خصوصاً هنر‌ِ فرهنگ‌ساز و انسان‌سازی، چون تئاتر آن را در خدمت معنویت، كمال و تعالی نمی‌یابد، و از ارزشهای آن در بین مردم می‌كاهد و تأكید امام نیز به حفظ جایگاه هنر در بین مردم بوده است كه این‌چنین با چشم‌اندازی وسیع و حتی جهانی به آن مانند دیگر ارزشهای معنوی نگاه می‌كردند و هنری را والا و مفید می‌دانستند كه همراه با تعهد و معنویت و اخلاق باشد. مخالفت با ابتذال، تجددگراییهای بی‌اساس و خودباختگی فرهنگی در حقیقت دغدغه‌های فكری امام(ره) بوده است كه این مسئله در مورد هنرهای مختلف ازجمله تئاتر، موسیقی و سینما نیز مصداق داشته است. امام(ره) با بودن و حضور این هنرها در جامعه و رسانه‌ها موافق و با ابتذال آنها مخالف بوده‌اند. چراكه بی‌تردید چنین چشم‌انداز روشن و ژرفی وجود هنرها در جامعه را ضروری و لازم می‌داند. از این‌رو این نوع نگرش به مسئلهٔ هنر در جامعه در حقیقت پیش‌زمینه‌ای مناسب برای رشد و بالندگی هنرهای مختلف در چهارچوب و ضوابط منطقی كه همراه با حفظ ارزشهای اخلاقی باشد شد. و نیز بستری را مهیا نمود كه موجب شد، بسیاری از هنرمندان متعهد با حفظ موازین معنوی و اخلاقی پای به عرصهٔ فعالیت بگذارند و تئاتر و سینما را كه به لحاظ كیفی سطحی و بعضاً مبتذل بودند در یك مسیر روشن، و مطابق با معیارها و آرمانهای امام خمینی(ره) پیش ببرند و موجب شكوفایی آنها شوند. در رژیم سابق تمام چیزها خصوصاً فرهنگ و هنر، محتوایش عوض شده بود. یعنی كسی كه نام سینما را می‌شنید خیال می‌كرد كه آنجا باید مركز فساد و سوءاخلاق و مركز مخالفت با همه‌چیز باشد، و یا كلمهٔ تئاتر در ذهن انسان چیز مبتذلی بود، كه از آن بهرهٔ فساد برده شود، هكذا همه‌چیز دیگر. و عمده این است كه ما ذهن این جوانها و حتی پیرها و روشنفكرنماها را آماده كنیم كه ما خودمان آدم هستیم و این‌طور نیست كه در همه‌چیز دستمان را پیش دیگران دراز كنیم و حتی اخلاق و زبانمان را نیز از آنها یاد بگیریم، ...عده‌ای هم به نام فرهنگ ایران باستان از اسلام فرار می‌كردند... و این‌همه به خاطر این بود كه ما فرهنگ خودمان را فراموش كنیم.۱
امام خمینی(ره) در پی تعالی و كمال هنر به‌خصوص تئاتر و سینما بودند تا آن را از ورطهٔ ابتذال و خودباختگی گذشته نجات دهند. جایگاه تئاتر و سینما را در بین مردم و به‌طور كلی در جامعه تعالی بخشند، و آن را عاری از بی‌بندباری بیابند. هرچند كه رسیدن به چنین هنری در هر مقطع از زمان در جامعه سخت می‌نماید اما غیر ممكن نیز نبود. این نوع نگاه به تئاتر و سینما حكایت از اندیشه‌ای بسیار والا دارد و حتی می‌توان گفت اندیشه‌ای كاملاً هنرمندانه و دلسوزانه كه نه با هنر مخالف است و نه با محتوای آن؛ بلكه با موافق رشد و تعالی هنر است هنری بتواند انسان‌ساز و فرهنگ‌ساز باشد و در خدمت خلق قرار بگیرد و با فرهنگ اصیل ایرانی نیز آمیخته باشد. نكته‌ای دیگر حائز اهمیت است و از طرفی در بیانات امام(ره) نیز دیده می‌شود. جست‌وجو و تلاش برای دست‌یابی و استقلال فرهنگی است، فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی كه از وجود رنگ بوی عناصر فرهنگهای مبتذل و بیگانه بری باشد. لذا می‌بینیم كه امام(ره) همهٔ اقشار ملت اعم از جوانان و پیران را به بیداری و روشن‌بینی برای حفظ استقلال فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی ترغیب و تشویق می‌كردند. و این‌همه نشانهٔ هدایت و رهبری به سوی رشد و كمال است. لذا ساختن تئاتری كه مطابق با اخلاق انسانی ـ اسلامی باشد زحمت دارد و سینما هم اگر بخواهد چنین باشد نیازمند صرف مدتها وقت است. و هرگز در متن سینما و تئاتر نوشته نشده است كه باید مركز فساد باشند و هنر آنها هم كه عبارت بود از چیزهای مبتذل، جز این نبود كه افراد و جوانان ما را در دانشگاهها و خارج و داخل طوری تربیت كنند كه همه را منحرف سازد.۲
از نگاه امام(ره) هنر صرفاً برای نشان دادن یا خودنمایی نیست، خصوصاً هنرهای نمایشی (تئاتر و سینما) بلكه در خدمت ترویج یك اندیشه و فكر باید باشد و نیز تربیت و تعلیم اندیشه‌های اسلامی و اخلاقی. بنابراین زدودن ابتذال و سطحی‌نگری در امر هنر وظیفهٔ خطیر هنرمند است برای رسیدن به آرمان اندیشه‌های آن رهبر بزرگوار. و نیز برای رسیدن به هنری ناب و متعهد و ایرانی، كه با اخلاق، منش و فرهنگ ایرانی آمیخته باشد. لذا به فرمودهٔ امام(ره) ساختن و رسیدن به چنین هنری زحمت فراوان دارد و نیازمند صرف وقت و زمان بسیار. و این بر هنرمندان این مرز و بوم است كه با چنین تفكری پای در راه آرمانهای امام(ره) بگذارند. و در پی هنری ناب و ایرانی ـ اسلامی باشند. تئاترهایشان، نمایشنامه‌هایشان، اینها را باید خیلی مواظب باشید كه مبتذل نباشد. گاهی سازنده است، واقعاً خوب است، غالباً من از این تئاترهایی كه در ایران، خودشان تهیه می‌كنند، به نظرم می‌آید خوب است...۳
درواقع بری بودن هنر تئاتر از ابتذال و آمیختگی با اخلاق و معنویت خواست امام(ره) بوده است. این هنر با چنین شاخصه‌ای جز با تعهد و زحمت میسر نمی‌شود. و از طرفی حضرت امام خمینی(ره) وجود تئاتر و سینما را برای اقشار مختلف مردم ضروری و لازم می‌داند، اما مشروط بر آنكه سازنده، مفید و مملو از فرهنگ ایرانی و اخلاق باشد. امام(ره) در مورد نویسندگان نیز رسالت سنگینی را بر عهدهٔ آنان قرار می‌دهد. ایشان معتقد بودند كه قلم باید در خدمت بیان آن چیزی باشد كه یك ملت را نجات دهد و آزادی را برای امت به ارمغان آورد، چرا كه قلم‌فرسایی بیهوده، كه دردها را نگوید و رازها را برملا نكند ارزشی ندارد. و لذا نوشتن باید در خدمت ترویج معنویت و آزادی اندیشه و بیان باشد. آقایان! شما نویسندگان الان تكلیف بسیار بزرگی بر عهده‌تان هست، پیش‌تر قلم شما را شكستند، الان قلم شما باز است لكن استفاده از قلم در راه آزادی ملت، در راه تعالیم اسلامی بكنید... الان از قلمتان استفاده كنید و برای خیر این ملت و برای خیر این جامعه قلم‌فرسایی كنید.۴
این رسالتی كه امام(ره) بر عهدهٔ اهل قلم، گذاشته‌اند، در حقیقت یك تكلیف سنگین است و نیازمند یك تعهد دیرینه به قلم. و نیز نیازمند حفظ حرمت قلم و قداست كلمه، زیرا كلمه مقدس است، و قلم، این زبان. پر از سكوت و همیشه برنده، از نگاه امام(ره) باید در خدمت فرهنگ‌سازی، تعالی هنر و رشد اخلاق و معنویت باشد. و در ارائه اندیشه‌های ژرف و بینش روشن به خلق‌الله یكه‌تاز میدان باشد. و نیز در مورد وظیفهٔ نویسندگان در اصلاح اخلاق جامعه می‌فرمایند:
این عهد بزرگی است به دوش شما، مسئولیتی بزرگ است، و بدانید كه یك روز از باب این مسئولیت سؤال خواهد شد و آن‌وقت چیزی پنهان نخواهد ماند، دل شما، علیه شما شهادت می‌دهد، دست شما علیه شما شهادت می‌دهد، خود اعضا بر ضد انسان، اگر خلاف كرده باشد، شهادت می‌دهند... اگر تیراژ روزنامه‌ای دویست هزار باشد، پانصد هزار نفر آن را مطالعه می‌كنند. اگر انحراف باشد پانصد هزار نفر را منحرف می‌كند و این مسئولیت كوچكی نیست، ...نشریه بسیار خوب است و در صورتی كه محتوای آن آموزنده باشد و دست‌اندركاران آن متعهد باشند، این نشریه رأس همهٔ امور می‌شود. انسان اگر انصاف داشته باشد، باید به خاطر مردمی كه قلمها را برای اینها آزاد گذاشته‌اند، از قلم و قدمش استفاده كند، و دیانت هم اقتضای همین را می‌كند. ما باید نشریاتمان مفید باشد و اخلاق جامعه را اصلاح كنیم.۵
قلم، فكر و اندیشهٔ نویسندگان باید در جهت اصلاح اخلاق جامعه قرار بگیرد، زیرا نوشتن برای مردم و برای جامعه‌ای كه مخاطب قرار می‌گیرد اگر به بیراهه برود، جامعه را نیز از صراط مستقیم منحرف می‌كند، این همان نكته‌ای است كه امام(ره) روی آن تأكید می‌كند و معتقد است كه قلم نویسنده، باید پاك باشد و پاك بنویسد، تا مردم را پاك كند و اصلاح اخلاق جامعه را سرلوحهٔ مسئولیتش قرار دهد. یك قلم می‌نویسد درحالی‌كه هزاران نفر آن را می‌خوانند، لذا مسئولیت نویسندگان در عرصه‌های مختلف خصوصاً تئاتر و سینما از نظر امام(ره) بسیار خطیر و سنگین است، چراكه مخاطب آنها جامعه است. پس به آنچه قرار است نوشته شود باید اندیشید، و می‌بایست قداست و حرمت قلم و جامعه‌ای را كه با اخلاق و معنویت و جهان‌بینی اسلامی گره خورده را حفظ كرد. اما قلمهای شما یك قلمهایی است كه چنانچه لغزش بكند، گاهی یك ملت را لغزش می‌دهد.رادیو تلویزیون یك دستگاهی است كه چنانچه فاسد از كار در بیاید، یك ملت را فاسد می‌كند... قلمهای شما اگر خدای نخواسته لغزش بكند و آن تعهدی كه برای خدای تبارك و تعالی باید داشته باشید، غفلت از آن بكنید، این‌جور نیست كه به خود شما ضرر بزند، به خود شما، عائله شما، دوستان شما، ملتهای شما و كسانی كه هم مذهب شما و هم دین شما هستند،‌به همه ضرر می‌زند. پس یك ضرر مضاعف است؛ مثل یك ضرر كوچك نیست... شما [نویسندگان] چنانچه ـ خدای نخواسته ـ توجه به این مسائل نكنید، یك مسئولیت بسیار خطیر دارید پیش مردم، پیش ملتهای دنیا و بزرگ‌تر اینكه پیش خدا مسئولیت دارید... و اگر شما این قلمی كه دستتان هست قلم ارشادی باشد، می‌توانید كه یك ملت را به راه راست هدایت كنید و می‌توانید كه مردم را از انحرافات نجات بدهید... آن كسی كه می‌گوید من می‌خواهم مردم را ارشاد كنم، از قلمش انسان می‌فهمد كه مسئله، مسئلهٔ ارشاد است یا مسئله، مسئلهٔ چیزهای دیگر است.۶
از نگاه حضرت امام خمینی(ره) قلم، باید در جهت هدایت مردم و ترویج اخلاق و معنویت قرار بگیرد. و ماحصل قلم و قلم‌فرسایی خواه با نمایشنامه باشد یا هر نوع متن دیگر می‌بایست آمیزه‌ای از تعهد، اخلاق، و هنر اسلامی باشد. زیرا مخاطبش، جامعه‌ای است اخلاقی. كه در عین ارتباط با اثر خلق شده تحت تأثیر نیز قرار می‌گیرد. لذا قلم و اثر خلق‌شده توسط قلم، تأثیرگذار است و نیز در تاریخ نیز خواهد ماند و حتی آیندگان نیز به آن رجوع خواهند كرد. بنابراین از دید امام(ره) این تعهد و مسئولیت بسیار خطیر و سنگینی است بر گردن هنرمندان و نویسندگان كه آنچه را كه خلق می‌كنند را در راستای هدایت مردم و تأثیرگذاری مثبت بر مخاطبان قلمداد كنند، تا در جامعه‌ای كه بر مبنای اخلاقیات و معنویت پایه‌گذاری شده مفید فایده واقع شود. این نوع نگرش به هنر و این نوع نگاه به نویسنده و قلم حاصل اندیشه‌ای ژرف و فكری بسیار روشن است كه آن حضرت بر اساس آن مسائل حساس را تجزیه و تحلیل می‌نمودند و سعی داشتند كه تمامی مسائل تأثیرگذار در جامعه، خصوصاً هنر را با جهان‌بینی اسلامی درهم بیامیزند تا هنرمندان پای در راه معنویت و هدایت جامعه به سوی رستگاری قرار دهند و این آرمانی بود بسیار بزرگ كه رسیدن به آن مستلزم زحمت فراوان بوده است و نیز نیازمند، وجود هنرمندانی متعهد و صاحب دیدگاه.ما همچو مغزمان تهی شد كه صنعتهای خودمان را دست ازش برداشتیم. صنعتهای كاشی‌كاری، صنعتهای منبت‌كاری، صنعت قالی‌بافی، صنعتهای زری‌بافی، مخمل‌بافی. اینها همه كم‌كم با تبلیغات متفرقه كه این دولتهای فاسد هم به آن دامن زدند... یكی بعد از دیگری فراموش شد، صنعتهای ما هم فراموش شد. برای اینكه ما را عاشق غرب كردند...۷
تأكید امام(ره) به حفظ ارزشها و وجود تعهد در هنرمندان صرفاً معطوف به نویسندگان و هنرمندان تئاتر و سینما نبوده، بلكه چشم‌انداز ایشان بسیار گسترده بوده و تمامی هنرها را در بر می‌گیرد و معتقدند كه ما می‌بایست در همهٔ هنرها به اخلاق پایبند باشیم و به تمامی بكوشیم كه در همهٔ هنرها خودكفا باشیم و در عین حال اصالت آنها را نیز حفظ كنیم، چراكه وجود همهٔ هنرها برای جامعه و مردم ضروری است. لذا همگی آنها باید در راستای اهداف اعتقادات ما باشند و نیز آن حضرت به حفظ و نگهداری هنرهای سنتی و اصیل ایرانی نیز تأكید زیادی داشته‌اند تا در ورطهٔ فراموشی قرار نگیرند. چراكه تجلی فرهنگ اصیل این مرز و بوم هستند و برای آنها نیز باید همچون دیگر ارزشهای معنوی، حرمت بسیار قائل شویم و در ترویج آنها در میان مردم بكوشیم و از طریق آنها فرهنگ خود را به خارج از مرزها انتقال دهیم، نه آنكه با تجددگراییهای مفرط و ناآگاهانه كه امروزه نیز گریبان برخی از كوته‌فكران را گرفته، صرفاً پذیرای فرهنگ بیگانه باشیم. این همان نكته‌ای است كه امام(ره) در بیاناتشان همیشه روی آن تأكید و توجه خاصی داشتند. و اینك بر هنرمندان متعهد است تا چنین رویه‌ای را پیشهٔ خود سازند و در راه پرفراز و نشیب خود آن چراغ به‌عنوان هدایت قرار دهند.
در بخشی از بیانات امام(ره) در تجلیل از هنر و هنرمندان آمده است:
خون پاك صدها هنرمند فرزانه در جبهه‌های عشق و شهادت و شرف و عزت سرمایهٔ زوال‌ناپذیر آن‌گونه هنری است كه باید، به تناسب عظمت و زیبایی انقلاب اسلامی، همیشه مشام جان زیباپسند طالبان‌ِ جمال حق را معطر كند، تنها هنری مورد قبول قرآن است كه صیقل‌دهندهٔ اسلام ناب محمدی ـ صلی‌الله علیه و آله و سلم ـ اسلام ائمهٔ هدی ـ علیهم‌السلام ـ اسلام فقرای دردمند و... باشد. هنری زیبا و پاك است كه كوبندهٔ سرمایه‌داری مدرن و اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومایگی و... باشد. هنردر مدرسهٔ عشق نشان‌دهندهٔ نقاط كور و مبهم معضلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی است. هنر در عرفان اسلامی ترسیم‌ِ روشن عدالت و شرافت و انصاف و تجسیم تلخكامی گرسنگان‌ِ معضوب‌ِ قدرت و پول است. هنر در جایگاه واقعی خود تصویر زالوصفتانی است كه از مكیدن خون فرهنگ اصیل اسلامی، فرهنگ عدالت و صفا، لذت می‌برند، ... هنرمندان ما تنها زمانی می‌توانند بی‌دغدغه كوله‌بار مسئولیت و امانتشان را زمین بگذارند كه مطمئن باشند مردمشان بدون اتكا به غیر، تنها و تنها در چهارچوب مكتبشان، به حیات جاویدان رسیده‌اند.۸
درواقع هنر سلاحی مطمئن برای تسكین دردها و آشكار نمودن بی‌عدالتیهاست، و نیز سلاحی برای اصلاح جامعه از ناپاكیهاست و این امانتی است گران به دوش هنرمندان متعهد، كه آن را در جهت دیدگاهی به كار برند كه آن حضرت داشتند، اصلاح هنر به وسیلهٔ هنر متعهد و اسلامی، غنی‌سازی فرهنگ اصیل ایرانی و حفظ استقلال آن، و زدودن ناپاكیها و عناصر بیگانه از آن از نظر امام(ره) مهم‌ترین وظایف كسانی است كه در عرصهٔ فرهنگ و هنر فعالیت دارند. در مجموع از حسن توجه و عنایت عمیق امام خمینی(ره) نسبت به مقولهٔ هنر، همین مسئله كافی است كه ایشان به مسائلی تأكید داشتند كه در جهت هدایت درست‌ِ اذهان عمومی و حتی هنرمندان قرار بگیرد و هنر به لحاظ صوری و ماهوی با معیار حاكم بر جامعه و فرهنگ جامعه تطابق داشته باشد. از این پس پیروزی انقلاب اسلامی در اكثر موارد مشاهده می‌شود كه هنرمندان هنرهای مختلف، پرارزش‌ترین گنجینه‌های هنری خود را با زینتهای پرارزش دیدگاه امام(ره) آراستند و آثاری گران‌بها خلق نموده‌اند كه در عرصهٔ خارجی نیز مورد توجه و تحسین واقع شده‌اند، همگان را با خلق آثارشان مبهوت و حیران سازند.
منابع و مأخذ:
۱ـ صحیفهٔ نور / جلد هجدهم / ص ۲۱۶ و ۲۱۵ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۲ـ صحیفهٔ نور / جلد هجدهم / ص ۲۱۷ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۳ـ صحیفهٔ نور / جلد هجدهم / ص ۲۹۰ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۴ـ صحیفهٔ نور / جلد ششم / ص ۱۹۱ـ۱۸۸ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۵ـ صحیفهٔ نور / جلد چهاردهم / ص ۳۸۵ و ۳۸۴ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۶ـ صحیفهٔ نور / جلد چهاردهم / ص ۳۹۸ و ۳۹۷ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۷ـ صحیفهٔ نور / جلد یازدهم / ص ۲۲۱ و ۲۲۰ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۸ـ صحیفهٔ نور / جلد بیست و یكم / ص ۱۴۵ / سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

صادق رشیدی

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر