کودکان خجالتی

دنیای وراثت بسیار شگفت‌انگیز است، به‌دنبال ازدواج دو نفر، کودکی متولد می‌شد که یا بسیار شبیه پدر، پدربزرگ یا یکی از اقوامش است و یا شباهت زیادی به اطرافیانش ندارد، هنگامی‌که فرزند دوم متولد می‌شود نیز، شاید شباهتی به فرزند اول نداشته باشد.
به‌عنوان مثال، خانواده‌ای را در نظر بگیرید که والدین، هر دو در زمان کودکی‌شان بسیار آرام، کم‌حرف و خجالتی بودند ولی دختر کوچکشان برعکس، بسیار اجتماعی و پر سر و زبان است. در همین خانواده فرزند دوم بسیار خوددار، گوشه‌گیر، ساکت و کم حرف است. مدام به مادر می‌چسبد و کسی نمی‌تواند او را جدا کند. بنابراین همان‌طور که فرزندان با یکدیگر متفاوتند، نحوهٔ رفتار و فرزندپروری والدین نیز باید منطبق با ویژگی‌های خلقی و رفتاری کودکانشان باشد. زمانی‌که شما با کودکی خجالتی و خوددار مواجه می‌شوید، با رعایت نکات و موارد به ظاهر کوچک تربیتی می‌توانید مسیر تربیت و پرورش او را ساده‌تر کنید.
با توجه به تفاوت‌های فردی، هر کودکی با ویژگی‌های خلقی و شخصیتی خاصی متولد می‌شود که در طول شیرخوارگی و نونهالی نمایان‌تر می‌شود. طبق نظر کارشناسان، کودکان خجالتی میزان بالاتری از بازداری، در خود فرورفتگی و اضطراب را در مقایسه با کودکان اجتماعی تجربه می‌کنند. معمولاً در مورد کم‌روئی و ملاحظه‌کاری، دلائل ژنتیکی را بیشتر عنوان می‌کنند. دانشمندان عقیده دارند که خصوصیات زیست شناختی، تأثیر والدین، روابط دوران کودکی و احساس کودک دربارهٔ خود می‌تواند در کم‌روئی او مؤثر واقع شود.
● نقش والدین به‌عنوان مددرسان
این واقعیت دارد که کودکان آرام و خجالتی هم می‌توانند خوشحال و خشنود باشند ولی اغلب آن‌ها از ترس‌هائی که دارند خجالت می‌کشند. یک کودک خجول معمولاً اعتماد به‌نفس کافی را در رابطه با خودش، توانائی‌هایش و یا دنیای پیرامون ندارد. در این مورد، تجربیات کودکی خود والدین و میزان نفوذی که می‌توانند داشته باشند به‌عنوان عوامل کمک‌کننده یا مشکل‌ساز در برخورد با رفتار خجالت و کم‌روئی مطرح است، با کاربرد روش‌های خلاقانه و اندکی تشویق می‌توان به کودک کمک کرد بدون اینکه خودش متوجه شود کم‌تر احساس خجالت بکند.
● راه‌کارهای فرزندپروری برای والدینی که کودکان خجالتی دارند.
▪ اولین گام در پرورش کودک خجالتی پذیرش او است. کودک خود را آن‌طور که هست بپذیرید نه آن‌طور که دوست داشتید یا انتظار دارید باشد. اگر کودکتان بداند که ”همین‌طور که هست“ بسیار دوست داشتنی است، اعتماد به‌نفس بیشتری خواهد داشت. البته این مطلب در مورد بزرگ‌تر نیز مصداق دارد.
▪ دوم: سعی در تغییر رفتار خجالتی کودکتان داشته باشید اما با تأکید بر این نکته که مجبور نیست کاری را که دوست ندارد انجام دهد، چرا که اصرار بر انجام کار، روحیهٔ تدافعی را در کودک افزایش می‌دهد.
▪ سوم: احساسات کودک خود را بشناسید و اجازه دهید خودش باشد. اطمینان داشته باشید با صرف وقت، عشق و حمایت شما او می‌تواند بر ترس‌های خود غلبه کند. به‌عبارت دیگر فرزند خود را باور کنید تا او نیز خود را باور کند.
▪ چهارم: کودک خود را در یافتن فرصت‌های زمانی که می‌تواند خارج از محیط آشنای خود قدم بردارد یاری دهید. همهٔ ما در موقعیت‌های سخت و مبهمی جهت تصمیم‌گیری دربارهٔ مسائل قرار گرفته‌ایم. ما دوست داریم کاری را انجام دهیم ولی می‌ترسیم و همین ترس ما را منصرف می‌کند. زمانی‌که چنین موقعیت‌هائی برای کودکتان پیش می‌آید او را تشویق به پریدن از مانع و سعی در رسیدن به مقصود کنید. اگر او سعی نکرد، مشکلی نیست و به او بگوئید همچنان مقبول نظر شماست.
▪ پنجم: پرخاشگری نسبت به کودکی که با ترس‌هایش درگیر است به‌هیچ‌وجه مناسب نیست.پذیرش، عشق‌ورزی و تشویق از نکات کلیدی پرورش کودک خجول است. بنابراین درک این نکته از اهمیت بیشتری برخوردار است که موفقیت یا شکست او در رفع خجالت و کم‌روئی چندان مهم نیست بلکه یاد گرفتن این که خود را دوست بدارد اهمیت به‌سزائی دارد.
● خجالت طبیعی یا کم‌روئی افراطی؟
تصور کنید دختر ۳ سالهٔ شما زمانی‌که در حضور شماست نسبتاً پرحرف و پرسر و صداست ولی درحضور هیچ شخص دیگری صحبت نمی‌کند. او حتی پیشنهاد بازی با هم‌سن‌های خود را نمی‌پذیرد یا پسر ۵ سالهٔ شما هنگام مهمانی، پشت کاناپه پنهان می‌شود و از جمع دوری می‌کند. آیا چنین رفتارهائی در حوزهٔ کم‌روئی طبیعی کودکان قرار می‌گیرد؟ والدین در این موقعیت‌ها چه باید بکنند؟ تصمیم‌گیری راجع به میزان کم‌روئی کودک و افراطی بودن آن بسیار دشوار است و شاید نیاز به مشاوره با متخصص داشته باشد، برای تصمیم‌گیری در این زمینه که آیا کودک نیاز به کمک خلاقانه برای رفع خجالت دارد یا این‌که بی‌توجهی موقتی به موضوع و امید به رفع آن در سنین بالاتر چارهٔ کار است، به چند نکته باید توجه نمود:
▪ آیا فرزند شما در اکثر مواقع کم‌روست یا در بعضی مواقع؟
▪ آیا او احساس رضایت و خشنودی نسبت به زندگی‌اش دارد؟
▪ آیا اغلب در موقعیت‌های اجتماعی احساس ناراحتی و دشواری دارد؟
▪ آیا زمانی‌که ترس‌هایش مانع بازی با همسالانش می‌شود احساس یأس و ناراحتی می‌کند؟
پاسخ به این سئوالات منجر به آگاهی از میزان مداخله و پیشروی خجالت در زندگی کودک می‌شود. اضطراب زمانی نقش مداخله‌ای در زندگی کودک می‌یابد که وقفه و گسستی در روند موفقیت و پیشرفت کودک ایجاد نماید.
همچنین اگر نگرانی والدین متناسب با مسئلهٔ کم‌روئی کودک نباشد مشکلاتی بروز می‌کند، مثلاً نگرانی و توجه زیاد جهت کمک به رفع کم‌روئی کودک، مانع توجه به ابعاد و موقعیت‌های دیگری که کودک در حین بزرگ شدن با آن مواجه است می‌شود.
دیدگاه‌های متنوعی در زمینهٔ برخورد با کم‌روئی کودک مطرح است. برخی از متخصصین معتقدند که نباید کودکان خجالتی را فاقد اعتماد به‌نفس تصور کرد چرا که در بسیاری از کودکان تودار و خجالتی، ”مفهوم خود“ مفهومی مثبت است. اگر کودک ترسو و خجالتی شما در عین حال خوش خلق و شاد است، نیازی به تغییر رفتار او نیست. برای تشخیص این‌که کودکتان در قلمروی افراد خجالتی و کم‌رو قرار می‌گیرد و یا خیر، لازم است مجدداً به جلوه‌های عاطفی و احساسی کودکتان دقت کنید. کودکان تودار با خود پنداره و خودارزشمندی سالم ذاتاً باادب هستند. تماس چشم با چشم و نزدیک برقرار می‌کنند و عموماً خوشحالند. اما اگر فرزند شما مضطرب است و کلاً در موقعیت‌های اجتماعی احساس ناراحتی می‌کند، تصمیم برای انجام کارهای بعدی مانند کار بر روی ترس‌های وی و مشاوره گرفتن از متخصصین توصیه می‌شود.
از آن‌جا که هر کودکی منحصر به‌فرد است، هیچ فرمول مشاوره‌ای اعجازآوری برای تغییر رفتار کودکان نمی‌توان یافت. هر شخصی بیشترین تجربه و مهارت را در نحوه برخورد با کودک خویش دارد. کودکان نیز از طریق رفتارشان نشان می‌دهند که آیا روش‌های ما مناسب آن‌هاست یا خیر، بنابراین مصداق روش‌های مفید و قابل استفاده را در هدایت رفتار کودکان ذکر می‌کنیم.
● چگونه والدین می‌توانند مؤثر باشند؟
▪ شناخت ویژگی‌های شخصیتی خود، ترس‌ها، اضطراب‌ها و فشارهای روحی خویش، پذیرش نقش مهم وراثت در ویژگی‌های رفتار فعلی کودک، کار بر روی ترس‌های خود و تلاش در ارائهٔ نقش مثبت در شکل‌دهی رفتار کودک.
▪ مشاهدهٔ رفتار کود، آیا او همیشه کناره‌گیر است یا فقط بعضی اوقات؟ چه شرایطی عامل یا مسبب رفتار خجالت‌زدگی می‌شود؟ عملکرد او در گروه بهتر است یا به‌صورت انفرادی؟ آیا به‌نظر می‌رسد که او علاقه‌مند به بازی با بچه‌های دیگر است ولی از همراهی آن‌ها شدیداً می‌ترسد؟
خلقیات کودک را با مشاهده وی، واکنش‌های او نسبت به افراد متفاوت، تغییر در برنامه‌های روزانه و سطح فعالیت بشناسید. به این ترتیب موقعیت‌های آسیب‌زای احتمالی را شناسائی می‌کنید و از طریق دور کردن کودک از موقعیت آسیب‌زا یا قرار دادن وی در موقعیت‌های مناسب به او کمک می‌نمائید.
▪ با کودک خود ارتباط برقرار کنید و همواره او را مورد تشویق قرار دهید. بچه‌ها معمولاً احساسات خود را نمی‌شناسند، کلماتی را برایشان معرفی کنید و دربارهٔ ترس‌هایشان صحبت کنید. به‌عنوان مثال اگر دختر شما از بازی با پسربچه‌ها می‌ترسد، شما علت آن را جویا شوید و دربارهٔ آن با او صحبت کنید بدون اینکه کلمهٔ ”چرا“ را به‌کار برید.
مثلاً بگوئید: ”فکر می‌کنی چه اتفاقی می‌افتد اگر با آن پسرکوچولو بازی کنی؟“ صحبت کردن درباره موقعیت‌ها، امکان ارزیابی شرایط را به فرزندتان می‌دهد تا متوجه شود هیچ چیز وحشتناک نیست و او باید با ترس‌هایش مواجه شود و شما نیز از شدت ترس‌های او آگاه می‌شوید و او را به ارتباطات بیشتر تشویق می‌کنید.
▪ تجربیات جدید را ملموس سازید: روش‌هائی برای مواجه کردن کودکان خجالتی با موقعیت‌های جدید و ناآشنا وجود دارد. یکی از فنون مؤثر، آشنا کردن کودک با تجربیات جدید است، به‌عنوان مثال قبل از شروع مدارس می‌توانید با کودک خود به محوطهٔ مدرسه بروید و زمانی را در کلاس‌ها و محیط مدرسه بگذرانید تا ترس و هیجان کودک کم‌تر شود. همچنین پس از مدرسه رفتن کودک می‌توانید راجع به احساس‌ها و تجربیاتی که داشته تبادل نظر نمائید.
در مورد کودکان خردسال‌تر می‌توانیم در موقعیت‌های سخت آنان را همراهی کنیم مثلاً زمانی‌که کودک از تماس با دیگر کودکان واهمه دارد در کنارش باشیم و در حالی‌که کودکمان ساکت است، مکالمه را با کودک دیگر آغاز نمائیم و دربارهٔ اسم و میزان علاقه‌اش به بازی بپرسیم. زمانی‌که به اصطلاح یخ رابطه باز شد، وقت مناسبی برای ورود کودک خجالتی به صحنهٔ صحبت و بازی است. همچنین می‌توان هنگام دعوت کودکان اقوام و دوستان به منزل در ابتدا با مقداری صحبت و یا مشارکت کردن در بازی آنها فضای ارتباط بچه‌ها را گرم و صمیمی کرد. در ضمن بهتر است برنامهٔ مهمانی، بازی‌ها و حتی غذا خوردن مشخص باشد، چرا که کودکان مضطرب در صورتی‌که برنامه‌هایشان مشخص و قابل پیش‌بینی باشد، عملکرد بهتری خواهند داشت و کودک شما هم در چنین جوی احساس آرامش بیشتری می‌کند.
کودکان بزرگ‌تر که اعتماد به‌نفس بیشتری دارند و به‌خود متکی هستند می‌توانند کارهائی از قبیل سفارش غذا در رستوران، پاسخ دادن به تلفن یا سئوالات سرکلاس را با انجام تمرینات قبلی، با کارآمدی بالا انجام دهند. همیشه صحبت دربارهٔ این‌که بدترین اتفاق ممکن چه می‌تواند باشد و همراهی کودک در بعضی موقعیت‌ها و تمرین دربارهٔ چگونگی مدیریت موقعیت‌های سخت و اضطراب‌آور از جمله فعالیت‌هائی است که می‌توان برای غلبه کودک بر اضطراب انجام داد.
● سهل‌گیری یا سخت‌گیری
شما به‌عنوان والد می‌توانید همیشه کودک را تشویق کنید اما وارد کردن فشار و سخت‌گیری بر کودک روندی بی‌فایده و فرسایشی برای هر دو طرف (کودک و والد) است. البته فهمیدن این‌که چه مقدار تشویق یا عقب‌نشینی از موضع لازم است، خیلی آسان نیست. توصیه می‌شود:
▪ زمانی به فرزندتان اجازهٔ ابتکار عمل را بدهید که آمادگی دارد و هنگامی به او کمک کنید که طالب آن است. تحمیل انجام کاری به کودک زمانی‌که آمادگی انجامش را ندارد دو پیغام منفی به‌همراه دارد؛ نخست اینکه کودک ناتوان و بی‌صلاحیت است و رفتارش مورد موافقت و تأیید والدین قرار نمی‌گیرد و دوم این‌که کودک کم‌استعداد و بی‌عرضه است و نمی‌داند چطور مناسب رفتار کند. بنابراین عمیقاً باور داشته باشید که فرزندتان را نباید تغییر دهید، بلکه شرایط مساعدی برای رشد وی فراهم کنید.
▪ اجازهٔ برنامه‌ریزی به فرزندتان بدهید و فرصت‌هائی را بیابید که کودک آمادگی دارد دامنهٔ آسایش و راحتی‌اش را گسترش دهد. سپس از فنونی که در این مقاله ذکر شد برای تجهیز فرزندتان در انجام تجربهٔ جدید استفاده نمائید. یکی از مهم‌ترین اصول در پرورش فرزند، پذیرش تفاوت‌های فردی است، احترام به اصل تفاوت‌های فردی منجر به لذت بردن از طبیعت فرزندتان (خجالتی، کم‌رو،...) می‌شود و شما را به‌سوی تلاش مؤثر برای شکوفائی توانائی‌های بالقوه فرزندان سوق می‌دهد.

منبع: www.aak.com
مهسان بهنود
کارشناس ارشد جامعه‌شناسی

منبع : ماهنامه کودک