«ایران‌کد» آیا همان «بارکد» است؟

شاید شما هم از افرادی باشید که از طریق روزنامه‌ها و دیگر نشریات یا صدا‌وسیما، با واژه «ایران‌کد» آشنا شده‌اید و این پرسش برایتان ایجاد شده که آیا «ایران‌کد» همان «بارکد» است که نامش سال‌ها سر زبان‌هاست؟ یا اینکه اصولا چه تفاوتی بین ایران‌کد و بارکد وجود دارد؟ آیا ایران‌کد، بارکدی است که عنوان ایرانی را با خود یدک می‌کشد؟ آیا ایران‌کد، نسل جدیدی از بارکد‌هاست؟
این گزارش تلاش می‌کند به ابهاماتی که درباره ایران‌کد در ذهن مخاطبان وجود دارد، پاسخ دهد و شفاف و روشن بگوید که ایران‌کد همان بارکد نیست.
● کدام نیاز اساسی؟
ابتدا به خاستگاه ایجاد بارکد‌ها پرداخته و به این سوال پاسخ داده می‌شود که چه نیازی باعث شد تا بارکد‌ها به وجود آمدند؟ در دهه ۱۹۴۰ میلادی به دنبال ایجاد تنوع در تولید محصولات و رو به افول رفتن شیوه تولید انبوه، نیاز به شناسایی سریع‌تر و دقیق‌تر اقلام تجاری از روی اطلاعات مندرج بر روی آنها و تمیز دادن آنها از یکدیگر به نحوی که امکان بروز خطا و اشتباه از میان برداشته شود، احساس شد. در آن زمان یک شرکت زنجیره‌ای توزیع مواد غذایی دست به تحقیقاتی زد تا سیستمی برای خواندن خودکار اطلاعات مندرج بر محصول یا کاتالوگ آن ایجاد کند، چراکه اعداد و ارقامی که بر روی محصولات درج و یا بر روی کاتالوگ آنها نوشته می‌شد، برای ماشین‌ها قابل شناسایی نبود. همچنین استفاده از نیروی انسانی در این کار، امکان بروز خطا و اشتباه را هنگام خواندن و ثبت اطلاعات افزایش می‌داد و این کار نیز بسیار کند انجام می‌گرفت. در دهه ۴۰ میلادی بود که بار‌کد‌ها پا به عرصه کسب و کار‌ گذاشتند و استفاده از آنها در تجارت مرسوم شد.
● کدام راه حل؟
اکنون لازم است روشن شود که بارکد چیست؟ بارکد یا خط نماد صرفا مجموعه‌ای از خطوط میله‌ای با عرض متفاوت است که تحت الگوریتمی خاص دارای معنا بوده و توسط ماشین قابل خواندن است. بارکد یک ابزار نمایشی برای نمایش داده‌ها است. اما با چه هدفی داده‌ها به این شیوه نمایش داده می‌شود؟ پاسخ این است که امکان سریع و دقیق دریافت داده‌ها برای دستگاه‌های کد‌خوان از طریق بارکد فراهم می‌شود. در واقع ساخت پویشگری (Scanner) که بتواند اعداد و حروف مندرج بر روی کالا‌ها را پویش (Scan) کند، امری بسیار دشوار و پرهزینه خواهد بود. ضمن آنکه درصد خطای بالایی هم در صحت اطلاعات پویش شده خواهد داشت و همچنین این عملیات بسیار کند انجام می‌شود. حال فرض کنید این خطا‌ها بار مالی داشته و حجم اطلاعاتی که باید پویش شود نیز زیاد باشد. در نتیجه این عملیات، افزایش در هزینه و زمان را به دنبال خواهد داشت. بارکد‌ها اختراع شدند تا اجرای چنین عملیاتی را تسهیل کنند.
نتیجه استفاده از بارکد‌ها بسیار واضح است. معمولا باید برای همه پیش آمده باشد که کالایی را در یک فروشگاه انتخاب کرده و بدون اینکه صندوق‌دار به اطلاعات آن کالا اشراف داشته و یا قیمت آن را به خاطر داشته باشد، تنها با پویش بارکد توسط پویش‌گر، نام و قیمت آن بر روی فاکتور درج می‌شود. این کار هم به طور دقیق و هم بسیار سریع انجام می‌گیرد. امروزه خرید از فروشگاه‌ها بدون استفاده از مزایای بارکد‌ها قابل تصور نیست چراکه بدون آنها باید برای مدت طولانی در صف ایستاد و منتظر بود تا تک‌تک کالا‌ها توسط صندوق‌دار شناسایی شود، قیمت آن محاسبه و با سایر قیمت‌ها جمع شده و هزینه آن توسط خریدار پرداخت شود. البته ممکن است قیمت‌ها اشتباه محاسبه شود. پس تسهیل عملیات با استفاده از بارکد‌ها بدین معنی است که امکان بروز خطا در هنگام پویش داده‌ها به طور چشم‌گیری کاهش یافته و سرعت پویش داده‌ها افزایش می‌یابد.
توضیحاتی که در مورد بارکد‌ها بیان شد تا حدودی باید دیدگاه‌ مخاطب را نسبت به این ابزار اصلاح و یا روشن‌تر کرده و خواننده مطلب باید به تعریفی شفاف از بارکد‌ها رسیده باشد. حال نوبت آن است که ایران‌کد تعریف یا باز‌تعریف شود تا مخاطب در مورد این پدیده دیدگاه روشنی داشته باشد. برای تعریف یا باز‌تعریف ایران‌کد نیز به این سه سوال پاسخ داده خواهد شد که کدام نیاز اساسی منجر به حرکت به سمت ایران‌کد شد؟ و چه راه‌حلی برای مرتفع ساختن این نیاز ارایه شده است؟ و سپس نتیجه حاصل از اجرا و پیاده‌سازی راه‌حل چه بوده و یا چه خواهد بود؟
● ایران‌کد برای چه؟
اگر چرخه بازرگانی کشور را یک زنجیره تامین بزرگ بدانیم و زنجیره تامین را مجموعه فعالیت‌های مرتبط با جریان و تبدیل کالا‌ها از مرحله مواد خام تا تحویل به مصرف‌کننده نهایی و نیز جریان‌های اطلاعاتی و مالی مرتبط با آن در نظر بگیریم، مشاهده می‌شود که مهم‌ترین مساله در چرخه بازرگانی کشور، چگونگی مدیریت کالا‌ها در زنجیره تامین بوده و همان‌گونه که جریان کالا‌، جریان اصلی در زنجیره تامین است، سازماندهی و مدیریت این جریان دارای اهمیت فوق‌‌العاده‌ای است.
از آنجا که مسوولیت مدیریت این جریان در کل کشور براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عهده وزارت بازرگانی گذاشته شده است، این وزارتخانه در پی دست‌یابی به مکانیزمی برای مدیریت مسنجم و کارآمد کالا‌ها در سطح کشور بوده و برنامه‌ریزی‌های کلانی را برای سه بخش تامین کالا‌ها، ذخیره‌سازی کالا‌ها و توزیع آنها داشته است. اما برای آنکه بتواند این سه رکن اصلی بازرگانی را در کشور به صورت یکپارچه مدیریت کند، نیازمند بستر و زیر‌ساختی اطلاعاتی است که در کل زنجیره قابل استفاده باشد. این بستر اطلاعاتی باید شناسایی کالا‌ها در کل زنجیره را تسهیل کند. اگر چنین بستری وجود داشته باشد مدیریت کالا‌ها در چرخه بازرگانی کشور امکان پذیر خواهد شد و در نتیجه مزایایی را برای حاکمیت، تولید‌کنندگان و عرضه‌کنندگان و مردم خواهد داشت. مجموعه این مطالب متولیان امر را بر آن داشت تا مکانیسمی را برای شناسایی کالا‌ها و خدمات، استاندارد‌سازی اطلاعات کالا‌ها و خدمات و شماره‌گذاری آنها در سطح کشور طراحی کنند.
با توجه به نیاز کلانی که مطرح شد، طرحی به نام نظام ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران (ایران‌کد) از سال ۱۳۸۴ آغاز شده است. این طرح مدتی است که بر سر زبان‌ها افتاده و در مسیر اجرایی شدن قرار گرفته است. در این بخش به توضیح و تعریف ایران‌کد پرداخته می‌شود که ایران‌کد به عنوان راه‌حل چیست؟
ایران‌کد یک نظام اطلاعاتی است که در پی سازماندهی اطلاعات اساسی و پایه کالا‌ها و خدمات در قالبی استاندارد شده و مدون است. همان‌طور که گفته شد ایران‌کد یک نظام است. در اینجام نظام ترجمه یا معادل واژه سیستم (System) است و از این جهت از به کار بردن کلمه سیستم پرهیز شده که این لغت در ادبیات امروز ما در موضوعات زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در نتیجه در بسیاری از موضوعات، به مفهوم گنگ و البته غلط تبدیل می‌شود. تعریف نظام معادل سیستم، این است که مجموعه‌ای از عناصر که با هم در تعامل بوده، چه به یکدیگر وابسته بوده و یا از هم مستقل باشند، ولی با هم کار می‌کنند و مجموعه واحدی را تشکیل می‌دهند تا به یک هدف دست یابند.
پس تا اینجا مشخص شد که اطلاق واژه نظام به ایران‌کد دقیقا به چه معنا است و اینکه گفته می‌شود ایران‌کد یک نظام است چه مفهومی را به طور طبیعی در ذهن متبادر می‌سازد. ایران‌کد یک نظام اطلاعاتی است. یعنی این مجموعه عناصر در حوزه اطلاعات هستند. سازماندهی اطلاعات، هدف ایران‌کد بوده و مقصود از اطلاعات، اطلاعات کالا‌ها و خدمات در گردش در چرخه بازرگانی در سطح کشور است و نه همه اطلاعات، بلکه اطلاعات پایه کالا‌ها و خدمات. اطلاعات پایه، اطلاعاتی هستند که متاثر از زمان و مکان نیستند. به عنوان مثال قیمت کالا و یا تاریخ تولید و مصرف آن وابسته به زمان و مکان آن است. این دسته از اطلاعات، اطلاعات عملیاتی کالا‌ هستند که در محدوده اطلاعاتی که ایران‌کد به دنبال سازماندهی آنها است، قرار نمی‌گیرند. ایران‌کد با استفاده از استاندارد‌ها و قواعد خود، اطلاعات کالا‌ها و خدمات را به شیوه یکنواخت و در قالبی یکسان ارایه می‌دهد که اطلاعات زاید یا دارای کاربری خاص را حذف و اطلاعات ضروری که به عنوان اطلاعات عمومی و اولیه اقلام محسوب می‌شوند را با رعایت اولویت در یک قالب مدون حفظ می‌کند. پس از آنکه اطلاعات کالا‌ها و خدمات سازماندهی شد، با استفاده از شیوه کد‌گذاری ارایه شده توسط ایران‌کد به هر کالا‌ یا خدمت کدی به نام کد ملی اختصاص می‌یابد. این کد، کلید ورود و دسترسی به اطلاعات کالا‌ها و خدمات است.
● نتیجه به‌کارگیری ایران‌کد
در صورتی که این طرح به طور دقیق و با همکاری نهاد‌های ذی‌ربط و افرادی که به نوعی با کالا‌ها و خدمات در ارتباط هستند اجرا شود، نتایج ارزشمندی را به دنبال خواهد داشت. با اجرای این نظام همگان شاهد خواهند بود که کلیه کالا‌ها و خدمات تولید شده و عرضه شده در سطح کشور به شیوه‌ای کارشناسی شده و استاندارد شده مورد شناسایی قرار می‌گیرند با استفاده همه نهاد‌ها و افراد درگیر در زنجیره تامین کالا و خدمات کشور از ایران‌کد، شاهد یکپارچگی در شناسایی کالا‌ها و خدمات، انتشار اطلاعات آنها و همچنین به‌‌کارگیری اطلاعات خواهیم بود. به عبارت بهتر، زبان مشترکی در طول زنجیره فراهم می‌شود که سرعت و دقت را در عین سادگی در مبادلات تجاری فراهم خواهد کرد. ایران‌کد بستری اطلاعاتی است تا با استفاده از آن بتوان به طرح‌ها و برنامه‌هایی برای بهبود بازرگانی در سطح کشور دست یافت. از جمله این طرح‌ها اصلاح ساختار نظام توزیع بوده که بدون وجود بستر اطلاعاتی فراهم شده توسط ایران‌کد، این مهم امکان‌پذیر نخواهد بود. برای هر بنگاهی که به نوعی با کالا‌ها سر و کار داشته باشد، مدیریت کالا‌ها امری است که غفلت از آن سبب به بار آمدن خسارت‌های سنگینی به آن نهاد شود. از جمله این خسارت‌ها می‌توان به خرید‌های غیر ضرور و بیش از حد نیاز، اشغال بیش از حد انبار‌ها، از دست رفتن سرمایه‌های بنگاه به دلیل نبود اطلاعات درست و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد، که مجموعه راه‌حل‌های ارایه شده در قالب نظام ملی شماره‌گذاری کالا‌ها و خدمات ایران گزینه مناسبی برای رفع این مسایل و مشکلات است.
● رابطه ایران‌کد و بارکد
تنها رابطه‌ای که می‌توان بین ایران‌کد و بارکد متصور بود این است که کد ملی کالا‌ها که کلید ورود به اطلاعات در نظام ایران‌کد است، اگر بخواهد بر روی کالا‌ها درج شود و برای پویشگر‌ها قابل پویش باشد، برای این کار از بارکد استفاده می‌شود. نتیجه اینکه ایران‌کد مفهوم مستقلی دارد و برای قابل پویش بودن کد ملی ۱۶ رقمی کالا توسط پویش‌گر‌ها بر روی بعضی کالا‌ها بارکد به عنوان ابزار نمایشی برای درج روی کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. مطالبی که در مورد ایران‌کد مطرح شد نشان از آن دارد که بدون بار‌کد‌ها نیز، ایران‌کد قابلیت‌های فراوانی دارد. در واقع توانمندی‌های اساسی ایران‌کند نه در نمایش ظاهری آن، بلکه در اطلاعات است که فراهم می‌آورد. برای اثبات این مدعا یک بار دیگر تعریف ایران‌کد را مرور می‌کنیم که ایران‌کد یک نظام‌ اطلاعاتی است و در پی سازماندهی اطلاعات کالا‌ها و خدمات در قالبی استاندارد شده و مدون است. در این تعریف نه نامی از بارکد به میان آمده و نه اینکه نبودن بارکد ۱۶ رقمی بر روی کالا‌، این تعریف را دچار خدشه می‌کند، بلکه کد ملی کالا‌ها همانند کد ملی افراد، کالا‌ها را دارای هویتی منحصر به فرد می‌‌کند.
پس می‌بینیم که ایران‌کد نه بارکد است و نه نوعی خاصی از بارکد‌هاست. همچنین بارکد‌ها ۶۰ سال پیش اختراع شده‌اند و ایران‌کد اختراع یا کشف بارکد‌ها به شیوه ایرانی هم نیست. امید است با تعاریف نسبتا مختصری که درباره ایران‌کد و بارکد در این نوشتار ارایه شد، تا حدودی روشن شده باشد که ایران‌کد، بارکد نیست. در پایان ابراز امیدواری می‌شود که این طرح کار‌آمد در سطح کشور به بهترین شیوه اجرا شود و به اجرای بهتر قوانین و برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلند‌مدت یاری رساند.

محمد باقری
واحد پژوهش مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات

منبع : روزنامه فناوران