مولفه های ممتاز تحلیلگر سیاسی

عرصه فعالیت های سیاسی به دلیل پیچیدگی، حساسیت و ظرافت ویژه پدیده های سیاسی و نیز به جهت تحولات و تغییرات پرشتاب رویدادها و حوادث سیاسی همواره با آفت ها و آسیب های فراوان و خطرناکی ( چون خودباختگی فعالان سیاسی در برابر قدرت های استعماری، وابستگی به باندهای اقتصادی و سیاسی، استفاده ابزاری از نهادها و بنیادهای سیاسی در جهت توجیه و تحکیم موقعیت تصمیم گیران و تحلیلگران سیاسی در عرصه های مختلف سیاسی اجتماعی و... ) مواجه می باشد.
به همین دلیل و برای پیشگیری از آلودگی و آفت زدگی عرصه فعالیت های سیاسی و نیز به منظور انطباق تحلیل ها و تصمیم های سیاسی افراد و عناصر دخیل در تعاملات سیاسی کشور، با منابع و مصالح ملی و بطور خلاصه اداره سالم و هدفمند امور جامعه، بر تحلیلگران سیاسی و دست اندرکاران عرصه سیاسی کشور است که ضمن بازشناسی و باز خوانی مولفه های ممتاز تحلیلگران سیاسی ( که ذیلاً مورد اشاره واقع می شوند) در پی درونی نمودن آن ها بر آیند.
● معنویت و تقوای الهی
اولین خصوصیت و مشخصه ای که هر تحلیلگر سیاسی می بایست به آن آراسته باشد، بالندگی اخلاقی تعهد و تقوای الهی است، چه بسا تحلیلگر سیاسی، از تخصص و توانایی علمی بالایی برخوردار بوده و به علوم جدید و قدیم تسلط داشته باشد، اما به دلیل بی بهره بودن از فضایل اخلاقی و کرامات انسانی و تعهدات دینی همواره مورد طمع و سوء استفاده سیاست بازان حرفه ای و سرمایه داران قدرت طلب واقع شده و به محض ورود به عرصه سیاست و دسترسی به امکانات و امتیازات ویژه دچار فراموشی و خودباختگی فزاینده شده و با ارائه ی تحلیل های بیگانه پسند و غیر واقعی در پی کسب قدرت و ثروت برآید. رهبر فقید امام خمینی ( ره) با عنایت به این مهم بود که در منشور انقلاب خطاب به مردم و مسئولین هشدار دادند: « در تقدم ملاک ها هیچ ارزش و ملاکی مهم تر از تقوا و جهاد در راه خدا نیست و همین تقدم ارزش های الهی باید معیار انتخاب و امتیاز دادن به افراد و استفاده از امکانات و تصدی مسؤلیت ها و اداره ی کشور ... بشود، چه در زمان جنگ و چه در حالت صلح، چه امروز، چه فردا». و در جای دیگر تاکید فرمودند: « چه بسا اشخاصی هستند که یک کد خدای ده بشود تغییر می کنند، به واسطه ضعفی که در نفسشان هست، تحت تاثیر آن مقام که پیدا می کنند واقع می شوند و اشخاصی هستند [ با اشاره به شهیدان بزرگوار رجایی و باهنر] که مقام تحت تاثیر آنهاست از باب قوت نفسی که دارند.» ( ۱)
عمده ترین معضل جهانی بویژه در عرصه تعاملات سیاسی، فقدان فضیلت و تعهد و تقوای دینی در بین اغلب سیاستمداران و رهبران و تحلیلگران سیاسی است، افول تمدن ها، سقوط حکومت ها و انحطاط ملت ها در طول تاریخ بشر، تا حدود زیادی محصول و مولود عملکرد و رویکرد تصمیم گیران سیاسی و زمامدارانی بوده است که خود را در بند آمال و امیال دنیایی و حیوانی گرفتار نموده و خواسته ها و مطالبات شخصی، باندی و گروهی خود را بر منافع و مصالح ملی و میهنی ترجیح داده اند.
بنابراین اولین و موثرترین راه مقابله با آفت ها و آسیب های عرصه سیاست، آراسته شدن به صفای باطنی و کمالات روحی و فضایل اخلاقی است.
بعد از انبیاء و ائمه اطهار علیهم السلام شخصیتهای وارسته و خود ساخته ای چون مالک اشتر، مقداد و ابوذر و... در تاریخ معاصر، مدرس و کاشانی و امام خمینی ( ره) از جمله الگوها و اسوه هایی هستند که می بایست مورد تاسی زمامداران و تحلیلگران سیاسی قرار گیرند، تا هیچگاه در دام و دامن سیاست بازان حرفه ای و تحلیلگران غیر مهذب و تصمیم گیران دنیا فرو نغلطند.
این بعد از شئون مختلف تحلیلگر سیاسی بر تمامی ابعاد و مولفه های روحی و رفتاری تحلیلگر تقدم داشته و نسبت این ویژگی بر سایر ویژگیهای تحلیلگر به مثابه نسبت روح است به جسم. حیات و حرکت هدفمند و نیز اتخاذ تصمیم صحیح و ارائه ی تحلیل واقعی، موکول به بهداشت و سلامت روح و روان و زدودن آفت ها و آسیب های احتمالی از ذهن و ضمیر و زندگی فردی و اجتماعی تحلیلگر می باشد.
اکثر قریب به اتفاق ناهنجاری ها و آلودگی های عرصه سیاست در جهان، بیش از آنکه به دلیل جهل و خرافات و عقب ماندگی علمی باشد، از سست بودن بنیادهای اخلاقی و عدم درونی شدن فضایل انسانی ناشی می شود.
پیشرفت علم و دانش و تکنولوژی، بدون تعمیق کمالات انسانی و تهذیب نفس، عالم و آدم را در جهان امروز با آسیب ها، آشفتگی ها، اضطراب ها و دردهای لاعلاجی روبرو ساخته که همچون انسانی گرفتار در باتلاق مرگبار، تنها با ریسمان محکم تقوا و عبودیت می تواند خود را به ساحل آسایش و آرامش و بالندگی برساند. بنابراین میزان توفیق سیاستمداران و تحلیلگران در فرآیند اتخاذ تصمیمات سرنوشت ساز در مقاطع حساس تاریخ و در نتیجه نجات ملت ها از آسیب ها و بحران های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی را می بایست در میزان التزام عملی آنان به مبانی آموزه های انسانی و الهی جستجو نمود.
● آشنایی با مبانی معرفت دینی
بعد از التزام عملی به دین و ارزشهای دینی، اتکای نظری بر معارف و احکام دینی از اصلی ترین ملزومات و مولفه های تحلیلگر سیاسی در جهان امروز بویژه در جوامع دینی بشمار می آید.
آنچه مسلم است بدون تکیه و تاکید بر ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی و اکتفا و اطمینان به معارف و قرائت های منقطع از وحی ( سیانتیسم) و تامل و توجه صرف به عقلانیت ( راسیونالیسم) نمی توان به تئوری قابل عمل ( پراتیک) و مبتنی بر مطالبات و نیازهای فطری دست یافت. در این صورت تمامی مبانی تئوریک و نظریه پردازی تحلیلگر به جهت عدم برخورداری از پایه های پویا و پایدار مبتنی بر آموزه های وحیانی آسیب پذیر شده و جهت گیریهای نظری و عملی سیاستمدار و تحلیلگر در گرداب چالش های نظری ساخته دست و اندیشه جزوی بشر گرفتار خواهد گردید.
ذهنیت گرائیهای افراطی به اسم آرمان گرایی ( ایدآلیسم) و به حاشیه راندن معیارهای معادل وحیانی ( ماتریالیسم) و اصالت دادن به خواسته های زمینی انسان ( اومانیسم) و در نتیجه ارائه پارادایم و تحلیل های ناقص و غیر منطبق با واقعیت ها و حقایق، از جمله پیامدهای ناگواری است که تحلیلگران و سیاستمداران بی بهره از جهان بینی و ایدئولوژی وحیانی را مورد تحدید و تهدید جدی قرار می دهد.
تحلیلگران سیاسی به دلیل برخورد مستمر با مقولات و پدیده های سیاسی که عموماً صبغه و ماهیتی حساس و آسیب پذیر دارند، بیش از سایر افراد و گروههای تاثیر گذار جامعه محتاج تجهیز و تقویت بنیه فکری و اعتقادی خود می باشند.
اینکه رویکرد تحلیلگر سیاسی نسبت به انسان، جهان پس از مرگ، امدادهای غیبی، ارزش ها و شاخص های زندگی فردی و اجتماعی تحت تاثیر کدام مرام و مسلک و مکتبی باشد، بسیار مهم و تعیین کننده ای در تحلیل پدیده ها و رویدادهای سیاسی خواهد داشت.
به طور مثال ماکیاولی ( ۱۴۶۹ – ۱۵۲۷ م ) بر اساس نگرشی ماتریالیستی و بدبینانه ای که به سرشت و ماهیت انسان دارد، معتقد است انسان موجودی شرور و متجاوز بوده و تنها با زور و حیله می توان او را مطیع اوامر زمامدار و دولتمردان و همسویی در جهت اداره صحیح جامعه نمود.
وی بر اساس نگرش مذکور به انسان چنین نتیجه می گیرد که: نه تنها قوانین الهی و طبیعی بلکه قوانین بشری نیز که منزلت و جایگاه واقعی انسانی را به رسمیت بشناسد، نمی تواند در عرصه سیاست ( تصمیم گیری، تحلیل سیاسی و اداره امور کشور) تئوری قابل قبولی ارائه دهد.
هم چنین توماس هابز ( ۱۵۸۸ – ۱۶۹۸ م) که انسان را موجودی ترسو و نفع طلب تعریف نموده و ارزش های والای فطری و الهی انسان را در فرآیند فعالیت ها و تحلیل پدیده ها مد نظر قرار نمی دهد، چنین نتیجه گیری می کند که: دولتمردان و کارگزاران کشور می بایست با زور و استبداد رعایا را به رعایت اوامر حکومت وادار نمایند تا نظام سیاسی کشور از ثبات و اقتدار و رشد لازم برخوردار شود. ( ۲)
سایر اندیشه ورزان و فلاسفه غرب نیز هر یک به نوعی شانی از شئون عالم و آدم را مورد تاکید و تایید قرار داده و بر اساس همان نگاه محدود به ارائه تحلیل های سیاسی و تبیین رویدادها و حوادث سیاسی می پردازند.
در حالی که معتقدان به جهان بینی و ایدئولوژی جامع اسلامی، به جهت به رسمیت شناختن گرایشات فطری و خدا محوری بشر، و نیز تایید تمامی احتیاجات مادی و معنوی انسان سیستم حکومتی جامع تری را تعیین و ترسیم نموده و در ارائه تحلیل های سیاسی و پروسه فعالیت ها و تصمیم گیری های سیاسی، اجتماعی خود کلیه ابعاد ( زمینی و آسمانی) را مورد توجه و تامل قرار می دهند.
سکوت ( بلندتر از فریاد) امام علی ( ع)، صلح ( پر از پیام) امام حسن، قیام ( خونین) امام حسین ( ع) و نهضت ( علمی و معنوی) امام صادق ( ع) و مواضع سیاسی اجتماعی سایر ائمه اطهار علیهم السلام، نمونه هایی از تصمیم گیریهای سیاسی مهمی است که مطالعه عمیق و دقیق آنها، جایگاه شناخت مبانی و معارف علوم دینی در فرآیند فعالیت های سیاسی را بیش از پیش آشکار خواهد ساخت.
جان کلام اینکه آنچه از تجارب بشری و تاریخ مبارزات سیاسی و اجتماعی رهبران سیاسی الهی بدست می آید، تحلیلگر سیاسی بدون التزام عملی و اتکای نظری بر ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی ( به دلیل جامعیت اسلام) و با صرف تکیه بر مکتب های ساخته افکار و اندیشه بشری نمی تواند در عرصه فعالیت ها و نظریه پردازی ها و پیش بینی های سیاسی توفیقات لازم را به دست آورند.
● آشنایی با مسائل و پدیده های اجتماعی
آشنایی با مسائل و پدیده های اجتماعی و شناخت مقتضیات زمان و مکان و نیز آشنایی با مکتب ها و نظام های سیاسی جهان از مولفه ها و پیش نیازهای مهم دیگری است که می بایست مورد عنایت جدی تحلیلگران سیاسی قرار گیرد.
تحلیلگر سیاسی برای ارائه تحلیل سیاسی دقیق محتاج شناخت اوضاع و شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی جامعه و نیز نیازمند پی گیری و مطالعه مستمر و دقیق اخبار و حوادث روز و اطلاع از دیدگاه ها و نقطه نظرات نخبگان سیاسی و احزاب و گروه های ذی نفوذ در جامعه می باشد.
پیش نیازهای مذکور، نقش داده ها ( ورودیها) کامپیوتر را در فرآیند تولید نرم افزارها و نقش مواد خام را در تولید محصولات ( در کارخانه) به عهده دارند.
تحلیلگر سیاسی برای دستیابی به مولفه ها و پیش نیازهای مذکور می بایست علاوه بر مطالعه تئوریک و کتابخانه ای، در عرصه عمل و فعالیت های سیاسی نیز حضوری مستمر و پایدار داشته و با تمرین و ممارست در مسیر ارائه تحلیل صحیح و یافتن اسلوب های استدلال و استنتاج تلاش نماید.
مطالعه صرفاً تئوریک و کتابخانه ای و عدم حضور مستمر و عملی در میدان فعالیت های سیاسی و بالعکس باعث انحراف تحلیلگر سیاسی در فرآیند تحلیل سیاسی خواهد شد.
نظر به اینکه یکی از اهداف مهم تحلیلگر سیاسی مقابله با القائات دشمنان و تحریف گران ( متحجران و متجدد مآبان) در حوزه مسایل سیاسی و نیز ارائه تصویری صحیح و واقعی از اوضاع و شرایط سیاسی ( در داخل و خارج از کشور) می باشد لذا می بایست ضمن دست رسی به اخبار و اطلاعات مهم روز و مطالعه دقیق نشریات و مطبوعات مهم کشور در فعالیت های سیاسی نظیر انتخابات، راهپیمایی ها، میتینگ ها و گردهمایی های سیاسی و... نیز مشارکتی جدی و مستمر داشته باشد.
در غیر این صورت هر از چند گاهی دیدگاهها و نظریات و تحلیل های خود را تغییر داده و با بوجود آمدن تحولات و تغییرات اجتماعی سیاسی و جابجایی قدرت ها دچار بحران و انحراف در ارائه تحلیل و اتخاذ مواضع سیاسی خواهد شد.
این گروه از به اصطلاح تحلیلگران خط مشی مشخص و ثابتی نداشته و بر اساس اصول و قواعد پذیرفته شده و منطقی قضاوت ننموده و بر مبنای ملاحظات و مشاهدات سطحی، احساسی و موسمی، مواضع سیاسی خود را تعیین و تبیین می کنند.
● زهد و ساده زیستی
اگر چه معیشت مبتنی بر زهد و ساده زیستی از مشخصه های بارز هر فرد مسلمان و متقی بوده و اصولاً بدون زهد و ساده زیستی نمی توان به سکوی افتخار آمیز توفیق در انجام تکالیف و وظایف فردی و اجتماعی دست یافت، اما آنانکه ردای تبلیغ و تعلیم و تربیت به تن نموده و یا در عرصه های پر از مین و مانع فعالیت های سیاسی حضور می یابند، بیش از سایر اقشار و طبقات، می بایست به اصل زهد و ساده زیستی و پرهیز از تجملات و زخارف پر زرق و برق دنیایی پایبند باشند.
با نگاهی اجمالی به تاریخ سیاسی اسلام، به ویژه آنچه مربوط به سیره پیامبر اکرم ( ص) و امیر المومنین علی ( ع) می باشد. این حقیقت رخ می نماید که پرهیز از هر گونه تشریفات و تجملات، اکتفا به حداقل امکانات زندگی ( در سطح ضعیف ترین افراد جامعه) از مشخصه های بارز زندگی آن رهبران سیاسی و الهی بوده است. حضرت امام خمینی ( ره) در این خصوص می فرمایند: « بزرگترین افراد بشر انبیاء بودند، و ساده ترین از همه هم، آنها بودند... تمام انبیاء اینطور بودند و تاریخ همه آنها را نشان می دهد که به وضع بسیار ساده ای عمل می کردند.» ( ۳)
در عصر ما نیز زندگی ساده و زاهدانه بنیانگذار جمهوری اسلامی چه قبل از پیروزی انقلاب و چه بعد از انقلاب زبان زد عام و خاص بوده و دوست و دشمن بدان اعتراف نموده اند.
در مورد ابعاد ساده زیستی امام خمینی ( ره) به عنوان یکی از بزرگترین رهبران و تحلیلگران سیاسی در جهان معاصر مطالب، خاطرات و اسناد فراوانی موجود است که تجمیع و تدوین آنها خود کتابی مستقل و مفصل خواهد شد. و در این اجمال از آوردن آنها خودداری شده و علاقمندان را به مطالعه کتابهایی که در مورد زندگی و مبارزات امام ( ره) چاپ و منتشر شده ارجاع می دهیم.
اما در این جا به این نکته اساسی تاکید می کنیم که مردان بزرگ الهی، سیاستمداران و رهبران بزرگ سیاسی که در هدایت و رهبری مردم و نیز ارائه تحلیل های دقیق و اتخاذ تصمیم های مهم و سرنوشت ساز سیاسی موفقیت های کم نظیری را بدست آورده اند از آن جهت ساده زیستی و زهد را پیشه زندگی فردی و اجتماعی خود می کردند که:
۱) « زندگی پر تجمل با رهبری سیاسی و هدایت مردم که لازمه آن سبکباری، سبکبالی، آزادی و حریت است نمی سازد... اولین شرط شناوری در دریای حادثات، لختی و برهنگی است، آنکه می خواهد در دریای اجتماع بیفتد، اول باید برهنه شود و بعد بیفتد.» ( ۴) « آزادگان جهان که سبکباری و سبکبالی و قابلیت تحرک و پرواز، اصیل ترین آرزوی آنهاست از آن جهت زهد و قناعت پیشه می سازند که نیازها را تقلیل دهند و به نسبت تقلیل نیاز خویشتن را از قید اسارت اشیاء و اشخاص رها سازند.» (۵)
شهید سید حسن مدرس که بحق از جمله مبارزان و رهبران بزرگ سیاسی بود – در مورد تاثیرگذاری قناعت و ساده زیستی در فرآیند فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود می گوید: « اگر من نسبت به بسیاری از اسرار، آزادانه اظهار عقیده می کنم و هر حرف حقی را بی پرده می زنم، برای آن است که چیزی ندارم و از کسی هم نمی خواهم. اگر شما هم بار خود را سبک کنید و توقع را کم نمایید آزاد می شوید... باید جان انسان از هر گونه قید وبند آزاد باشد تا مراتب انسانیت و آزادگی خویش را حفظ نماید.» ( ۶)
بنیانگذار جمهوری اسلامی در مورد ساده زیستی و شجاعت شهید مدرس چنین می گوید:
« مرحوم مدرس، یعنی آن که در مقابل رضاخان قلدر ایستاد... یک شخص روحانی که لباسش از سایر اشخاص کمتر بود و کرباس به تن می کرد... و از کسی نمی ترسید ... زندگی اش آن بود که شما شنیدید و من دیدم ... منزلش یک منزل محقر از حیث ساختمان و زندگی اش یک زندگی مادون عادی». ( ۷)
« گاندی، این مرد هندو وقتی می خواهد هند را رهبری کند، وقتی می خواهد چهار صد میلیون جمعیت هندوستان را از چنگال استعمار رها کند، چاره ای ندارد جز اینکه راه پیغمبران را پیش بگیرد، یک زندگی ساده برای خودش انتخاب کند، پارچه ساده ای دوشش بیندازد و لنگی به کمر بندد و تمام دارایی اش یک بز باشد، و بگوید من با همین می توانم زندگی کنم ... و به ملت هند هم دستور می دهد که اگر می خواهید از چنگال استعمار رهایی پیدا کنید باید زاهد باشید».( ۸)
همچنین « یعقوب لیث صفار، به قول خودش، نان و پیاز را رها نکرد که توانست خلیفه را به وحشت اندازد ... مقاومت حیرت انگیز ویت کنگ مدیون آن چیزی است که در اسلام « خفت موونه» خوانده می شود. یک ویت کنگ قادر است با مشتی برنج روزهای متوالی در پناهگاهها به سر برد و با حریف نبرد کند.» ( ۹)
اینها همه تمثیلهایی است برای سبکباری و سبکبالی، که از نتایج و ثمرات زهد و ساده زیستی و از شروط اولیه و از مولفه های ممتاز رهبران سیاسی و تصمیم گیران و تحلیلگران سیاسی بشمار می آید. ( ۱۰)
جان کلام اینکه استاد مطهری تصریح می کند: « به راستی کدام رهبر مذهبی یا سیاسی است که با ناز پروردگی منشاء تحولی در جهان شده، و یا کدام سرسلسله، قدرت را از خاندانی به خاندانی منتقل کرده است و لذت گرا بوده است.» ( ۱۱)
و قائد فقید و فرزانه انقلاب امام خمینی ( ره) تاکید می کند: « مردان بزرگ، که همه خدمت های بزرگ برای ملت های خود کرده اند، اکثر ساده زیست و بی علاقه به زخارف دنیا بوده اند ...» ( ۱۲)
۲) زندگی توام با تجملات و تشریفات مانع شناخت صحیح رهبران و تحلیلگران سیاسی از مشکلات و معضلات اقشار مختلف مردم شده و در نتیجه در ارائه تحلیل ها و اتخاذ تصمیم های دقیق دچار بحران و انحراف خواهند شد. لازمه شناخت عمیق و دقیق فقر، گرسنگی، بیکاری، ... ( عمده ترین مشکلات مردم) زندگی زاهدانه و همدردی و همسطحی و شرکت عملی در غم محرومان به تعبیر امام خمینی ( ره) پابرهنگان است نه مطالعه و استدلات عقلی و نقلی.
۳) زهد و ساده زیستی موجب تقویت کمالات و فضایل روحی و معنوی تحلیلگر شده و پرده های ضخیم و سیاه دنیا طلبی و لذت جویی را کنار زده و واقعیت بسیاری از حوادث، پدیده های اجتماعی و سیاسی را هویدا خواهد شد.
با عنایت به این همه که رسول گرامی اسلام فرمود:
« من اراد یوتیه الله علماً بغیر تعلم و هدی بغیر هدایه فلیزهد فی الدنیا» ( ۱۳)
هر که را می خواهد خداوند به او علمی بدون درس خواندن و هدایتی بدون راهنمایی دیگری بدهد باید دردنیا زهد پیشه کند و دل به دنیا نبندد.
اصولاً تحلیلگران و نظریه پردازانی که برای تامین و اداره زندگی مادی و ارتزاق از طریق قلم و بیان به ارائه نقطه نظرات و تحلیل پدیده های سیاسی بپردازند، نمی توانند بسیاری از واقعیت های موجود جامعه و پدیده ها و رویدادهای تاثیر گذار در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را در فرآیند تحلیل ها و فعالیت های سیاسی خود مد نظر قرار دهند. چرا که هدف اصلی و اساسی آنان تامین زندگی و افزودن بر قدرت و ثروت خود و غضب مراکز مهم تصمیم گیریها می باشد، لذا توجیه و تمجید و تحسین و تملق از جمله مولفه های دیگر تحلیلگران و رهبران سیاسی است که به منظور پرهیز از اطاله کلام و رعایت اختصار از تشریع و تفصیل آنها خود داری می شود.

احمد رزاقی کارشناس معاونت پژوهشی وآموزشی
پاورقی:
۱- روزنامه اطلاعات، ۸/۶/۶۵
۲- برگرفته از کتاب خداوندان اندیشه سیاسی غرب نوشته مایل ب. فاستر، ترجمه جواد شیخ الاسلامی – ج اول – صفحات ۵۲۰ تا ۷۸۴
۳- صحیفه نور، جلد ۱۶، ۱۶/۱۰/۵۹
۴- برگرفته از کتاب حق و باطل، شهید مرتضی مطهری، ص ۱۶۷
۵- سیری در نهج البلاغه، ص ۲۳۱
۶- زبان شریح، ص ۶۰
۷- در جستجوی کلام امام، دفتر پنجم، ص ۴۱ و ۶۷
۸- حق و باطل، استاد مطهری، ص ۱۶۷
۹- برگرفته از کتاب سیری در نهج البلاغه، استاد مطهری، ص ۲۳۶
۱۰- برگرفته از کتاب سیری در نهج البلاغه، استاد مطهری، ص ۲۳۶
۱۱- برگرفته از کتاب سیری در نهج البلاغه، استاد مطهری، ص ۲۳۶
۱۲- صحیفه نور، ج ۱۹، ۷/۳/۶۳
۱۳- جامع السعادات – ملا مهدی نراقی – جلد ۲ – صفحه ۸۱

منبع : پژوهه دین